Геополитиканинг объекти, предмети, функциялари ва муаммолар доираси - Siyosatshunoslik - Referatlar

Геополитиканинг объекти, предмети, функциялари ва муаммолар доираси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Геополитиканинг объекти, предмети, функциялари ва муаммолар доираси РЕЖА: 1. Геополитиканинг объекти, предмети ва вазифалари. 2. Геополитиканинг усуллари ва муаммолар доираси 3. Геополитиканинг бошқа сиёсий фанлар тизимида тутган ўрни.

Минтақавий хавфсизлик тизимини яратиш кейинги ўн йилликдаги энг муҳим мавзулардан бири бўлиб қолди. Ушбу мавзу нафақат назарий, балки кўпроқ амалий аҳамиятга эга эканлиги халқаро муносабатларда унинг долзарблигини янада кучайтиради. Чунки шўро тизими ҳамда Варшава шартномасининг парчаланиши оқибатида Евроосиё қитъасида кўплаб янги давлатларнинг пайдо бўлиши, ер юзидаги энг улкан қитъада кучларнинг стратегик мувозанатининг қайтадан тақсимланишини тақозо этди. Россия улкан ҳудудини сақлаб қолган бўлсада, қудратли салтанатдан минтақавий даражадаги давлатга айланди ва бугунги кунда ўзининг илгариги қудратини тиклашга уринмоқда 1 . Хитойнинг нафақат ҳарбий балки иқтисодий қудрати ҳам кескин кучайиб кетди. АҚШнинг Евроосиё қитъаси атрофидаги таъсир доираси йилдан-йилга кенгайиб борди. Нафақат қитъада, балки бутун ер юзида стратегик мувозанатнинг қайтадан ўрнатилиши бир неча йилларга ҳатто бир неча ўн йилликларга чўзилиши мумкин. Бу жараёнда Кавказ ёки Марказий Осиё каби минтақалар у ёки бу куч ёки кучлар бирлигининг гравитацион майдони доирасига тортилиб бориши табиий. Марказий Осиё минтақаси ҳам турли кучлар билан жадал геосиёсий таъсирлашувга киради ва ўз ўзидан у ёки бу қудрат атрофида ягона географик ва сиёсий бирлик шаклида ёки алоҳида алоҳида ҳолда бирлашади. Акс ҳолда Марказий Осиё республикалари ўзаро бирлашган ҳолда алоҳида сиёсий ва иқтисодий кудрат барпо этишлари керак бўлади. Бунинг учун эса аввало минтақавий хавсизлик тизимини барпо этиш талаб этилади. Геосиёсий тадқиқотларга кўра Евроосиёда кечаётган барча геосиёсий жараёнлар тарихан шаклланган қатъий қонуният асосида қитъанинг марказига интилишга қаратилган. Бунга биринчи жаҳон ва иккинчи жаҳон урушлари яққол мисолдир. Бундан ташқари, кейинги жаҳон урушидан сўнг авжига чиққан қуролланиш пойгаси ҳам геосиёсий тадқиқотларда акс этган ер юзида минг йиллардан давом этиб келаётган икки куч қарама-қаршилигини ифода этади. Кенг маънода «хартланд» ва

«римланд» ўртасида зиддият, бошқача айтганда ер юрагига интилиш бугунги кунда ҳам юз йиллардан бери давом этиб келаётган геосиёсий жараёнларни белгилаб бермоқда. Бу жараёнлар геосиёсатчи олимлар томонидан чуқур илмий тадқиқотлар орқали ўрганилган ва айнан ушбу изланишлар кўпгина ҳарбий ҳаракатларининг назарий асоси бўлиб хизмат қилган. Ер юзидаги энг қудратли давлатлар айнан геосиёсий тадқиқотлар асосида ўз ташқи стратегиясини қуришган, ташқи сиёсат борасида муҳим қарорлар айнан геосиёсатчиларнинг қатъий маслаҳатларига таянган ҳолда амалга оширилган. Буни Британияда ўн тўққизинчи аср охири ва йигирманчи аср бошларида яшаб ўтган Хэлфорд Маккиндер ҳамда ўтган асрнинг сўнги чорагида алоҳида шов-шувга сабаб бўлган геосиёсатчи олимлар С.Хантингтон, Ф.Фукуяма ёки З.Бзежинскийлар мисолида яққол кузатиш мумкин. Марказий Осиёнинг геосиёсий аҳамияти ва унинг хавфсизлиги тўғрисида ҳам даставвал исмлари қайд этилган хорижлик мутахассислар ва геосиёсатчилар атрофлича фикр билдиришган. Чунки Марказий Осиё қитъадаги энг йирик кучлар, жумладан Россия, Хитой, Ҳиндистон ва Эроннинг ўртасида жойлашганлиги туфайли унинг турли манфаатлар тугунида эканлигини бирдиради. Минтақавий хавфсизлик тўғрисидаги ҳар қандай тадқиқот айнан геосиёсий нуқтаи-назардан қўлга олиниши, минтақанинг турли геосиёсий кучлар ҳамда марказлар ўртасида жойлашганлигидан келиб чиқилиши керак бўлади. Бунинг учун эса аввало геосиёсий фаннинг туб моҳиятини англаш ҳамда минтақавий хавфсизлик тизимини шу фанга тегишли қоидалар асосида қуриш мақсадга мувофиқдир. Сиёсий фанлардаги муҳим йўналишлардан бири бўлган геосиёсатнинг халқаро муносабатларда, айниқса давлатлар ўртасида стратегик мувозанатни сақлашдаги амалий аҳамияти ўтган асрда кўпроқ намоён бўлди. Лекин шунга қарамасдан ҳозирга қадар геосиёсатни илмий йўналиш сифатида легитимлаш масаласи охиригача ҳал этилгани йўқ. Бунинг ўзига хос об’ектив ва суб’ектив сабаблари бор. Шунга қарамасдан геосиёсат, халқаро муносабатларда муҳим ўрин эгаллаётганлигини ҳеч ким инкор эта

олмайди ва шу туфайли унинг туб моҳиятини тадқиқ этиш, Марказий Осиё атрофида кейинги йилларда рўй бераётган геосиёсий жараёнларни англаш нуқтаи-назаридан айниқса муҳимдир. Геосиёсатнинг тарихи анча мураккаб бўлганлиги туфайли унинг фан сифатидаги тақдири ҳам мавҳумдир. Бир томондан, тушунчанинг ўзи ҳозирги сиёсатда фаол қўлланилаётган бўлса, иккинчи томондан геосиёсий журнал ва институтлар кўпайиб бормоқда. Ушбу фан асосчиларининг асарлари қайта-қайта нашрдан чиқмоқда, конференциялар, симпозиумлар ўтказилмоқда, геосиёсий қўмиталар ва комиссиялар тузилмоқда. Лекин, шунга қарамасдан, ҳозирги кунгача геосиёсат илмий ҳамжамият томонидан тан олинган фанлар сирасига кира олмаган. Немис олими Ф.Ратцел, швед географи Р.Челлен ва асосан инглиз географи Х.Маккиндернинг геосиёсатга оид илк асарлари олимлар томонидан кескин танқидга учради. Илк позитивизмнинг ўта танқидчилик руҳини тўлалигича ўзига мерос қилиб олган мумтоз (классик) илм-фан “геосиёсат ўта чексиз умумлашмаларга мойил эканлигини таъкидлаб уни “қаллобликнинг” навбатдаги бир тури деб ҳисоблаган эди. Қайсидир маънода, геосиёсатнинг фан сифатидаги бундай ачинарли тақдири масаланинг сиёсий томони билан ҳам боғлиқ бўлганлигини таъкидлаш зарур. Чунки ушбу фан негизида Учинчи Рейхнинг ҳарбий жиноятлари ҳисобланган босқинчилик, оммавий қирғинлар, кўчиришлар ва бошқа уруш ҳаракатлари гўёки назарий жиҳатдан немис геосиёсатчилари томонидан уйдирмалар билан тўлиб тошган илм сифатида тайёрланиб Гитлерга таклиф этилган, деган фикрлар шаклланган эди. (Бу ерда авваламбор фюрерга бир вақтлар жуда яқин бўлган немис геосиёсатчиси Карл Хаусхофер назарда тутилган). Лекин немис геосиёсати назарий даражаси жиҳатидан англосаксон (Макиндер, Мэхэн, Спикмен) ва француз (Видаль де ла Бланш) геосиёсати ҳамда рус “ҳарбий географияси”дан (Милютин, Снесарев) ҳеч қандай фарқ қилмаган. Бу ерда фарқ Хаусхофернинг мантиқий ҳамда ушбу фанга ғоятда мос бўлган фикрларида

эмас, балки унинг томонидан ишлаб чиқилган қатор қоидаларни тадбиқ этишдаги усуллардадир. Бундан ташқари, 30-40 йиллардаги Германиянинг халқаро сиёсати Хаусхофер ғояларига батамом қарама-қарши эди. Чунки Берлин-Москва-Токио йўналишидаги “континентал блок” ўрнига Совет Иттифоқига ҳужум қилиш, Lebensraum доктринасидаги “ҳаётий муҳим ҳудудлар”ни (Шмидтнинг “халқлар ҳуқуқлари” назарияси руҳига мос равишда) бирлаштирувчилик шаклида тушуниш ўрнига миллатчилик, империализм ва бошқалар. Шуни таъкидлаш жоизки, рус олими А.Дугиннинг ёзишича Хаусхофер яратган мактаб ва унинг “Zeitschrift fur Geopolitik” номли журнали ҳеч қачон расмий нацист тизимининг таркибий қисми бўлмаган 2 . Учинчи Рейхдаги консерватив инқилобчилар деб аталадиган кўпгина интеллектуал гуруҳлар сингари улар ҳам икки хил мазмунда фаолият олиб боришган. Уларнинг бундай мазмундаги фаолиятига тоқат қилишсада, бундай муносабат сиёсий вазиятга боғлиқ бўлиб, ҳар дақиқада ўзгариши мумкин эди. Бироқ, геосиёсатни фан оламига киритмасликнинг энг асосий сабаби ушбу назария давлатларнинг жуғрофий ҳукмронликка интилишларини, бошқача айтганда кучли давлатлар томонидан турли ҳудудларни эгаллаш механизмларни жуда ҳам очиқ-ойдин кўрсатиб бериши эди. Турли табиатга эга бўлган сиёсий тизимлар бўлса, бундай механизмларни очиқдан очиқ эмас, балки турли-туман мавҳум иборалар ёки ўзига хос ғоявий дастурлар орқали ифодалашни исташар эди. Бу маънода, геосиёсатнинг моҳияти ва мақсадларини марксизм билан қиёслаш мумкин Мумтоз сиёсий иқтисод ишлаб чиқариш муносабатларининг моҳияти ва уларнинг тарихий тараққиёт босқичлари билан алоқаларини мукаммал тарзда очиб бергани сингари, геосиёсат ҳам халқаро, давлатлараро ва миллатлараро муносабатларга таъсир этувчи ҳақиқий туб ричагларни кўрсатган ҳолда ташқи сиёсатнинг тарихий демагогиясини очиб беради. Бироқ, агар мумтоз сиёсий иқтисод иқтисодий тарихнинг умумбашарий миқёсда таҳлил этилиши бўлса, геосиёсат халқаро муносабатлар тарихининг

таҳлили ҳисобланади. Ушбу кейинги фикр жамиятнинг геосиёсатчи- олимларга бўлган иккиёқлама муносабатининг асл сабабларини очиб беради. Илмий ҳамжамият уларни кескин танқид қилган ҳолда ўз муҳитига қўшилишларига қаттиқ қарши турадилар, бироқ айни пайтда ҳокимият органлари халқаро стратегияни ишлаб чиқишда яратилган геосиёсий қоидалардан тўлиқ фойдаланаётганларини сезмайдилар. Масалан, геосиёсат фанининг отаси, унинг ҳақиқий асосчиси, дастлабки геосиёсатчилардан бири бўлган сэр Хэлфорд Макиндер билан ҳам худди шундай бўлган. Ғоялари илмий давраларда тан олинган бўлмасада, олимнинг ўзи Англиянинг XX аср биринчи ярмидаги халқаро сиёсатини шакллантиришда бевосита иштирок этган. У яратган Англия халқаро стратегиясининг назарий асослари ўтган юз йилликнинг ўрталарида АҚШликлар томонидан қўлга киритилган ва Макиндернинг америкалик, кенгроқ ифода этилганда атлантист издошлари томонидан ривожлантирилган. Бизнинг фикримизча геосиёсатни мумтоз сиёсий иқтисод назарияси билан қиёслаш ҳақиқатдан ҳам муваффақиятли бўлиши мумкин. Чунки ушбу назариянинг услубларини билган ҳолда турли қутблардан фойдаланиш мумкин. Сиёсий иқтисод ҳукмрон доиралар учун ҳам меҳнаткашлар учун ҳам айни даражада муҳим. Геосиёсат ҳам худди шундай: яъни у йирик давлатлар вакилларига ҳудудий ҳукмронликни сақлаш ва янги ҳудудларни босиб олишни қандай амалга ошириш тўғрисида маълумот берса, уларнинг рақиблари эса ушбу фан моҳиятида “миллий озодлик” деб номланадиган инқилобий назариянинг асосий тамойилларини ўрганишлари мумкин. Масалан, Ғарб давлатларининг манфаатларини кўзлаган ҳолда Марказий Европа давлатларини заифлаштириш ва Германияни бостиришга қаратилган Версал шартномаси айнан Макиндер мактаби томонидан тайёрланган эди. Макиндернинг немис шогирди Карл Хаусхофер бўлса худди шу қоидалардан келиб чиқиб, “Европани қутқаришнинг” Версал шартномаси мантиғини бутунлай инкор этадиган ва энди туғилаётган миллатчи-социализм

мафкурасининг асоси бўлган бутунлай қарама-қарши назарияни ривожлантирди. Сўнгги далиллар шуни кўрсатмоқдаки, мумтоз фанлар сафига қабул қилинмаган бўлсада, геосиёсат амалий жиҳатдан ўта самарали, айрим жиҳатлари билан эса кўпгина умумлашган илмий дастурлардан тубдан фарқ қилади. Нима бўлганда ҳам, геосиёсат бугунги кунда мавжуд ҳамда секинлик билан бўлсада расмий жиҳатдан тан олиниш билан бирга ўзига муносиб мавқе қозониб бормоқда. Лекин, бу жараёнда ҳам ҳамма нарса тўкис эмас. Ҳар қадамда “геосиёсат”ни турли тушунчалар билан алмаштирилаётганлигини ва шунга кўра ушбу атаманинг соҳага тегишли бўлмаган мутахассислар томонидан қўлланилиши одатий ҳолга айланаётганлигининг гувоҳи бўлмоқдамиз. Урғу геосиёсат фанининг асосчилари томонидан яратилган тўлиқ ва умумий геосиёсий манзарадан, хусусий минтақавий ҳодисалар ва геоиқтисодий схемалар томон оғиб кетмоқда. Бу ҳолатда ибтидоий қоидалар бўлган геосиёсий дуализм, стратегиялар рақобати , цивилизациялар ранг-баранглиги ва бошқалар ё эътиборга олинмайди ёки пинҳона тарзда бутунлай инкор этилади. Бошқа бирор бир фанда бундай ҳолатни тасаввур этиш қийин бўларди. Геосиёсатнинг таърифи Геосиёсий мактаблар намоёндалари яратган илмий ишлар, уларнинг турлича, ҳатто зиддиятли эканлигига қарамасдан ягона умумий манзара доирасида жамланиши, ушбу фанни қандайдир тугал ва аниқ мажмуа дейиш имконини беради. У ёки бу муаллифлар ва луғатлар ушбу фаннинг асосий предмети ҳамда бош услубий тамойилларини белгилашда бир-бирларидан фарқланишади. Бундай бўлиниш тарихий шарт-шароитлардан, шунингдек геосиёсатнинг дунё сиёсати, ҳокимият муаммолари ва ҳукмрон мафкуралар билан чамбарчас боғлиқлигидан келиб чиқади. Геосиёсатнинг синтетик характери унинг таркибида география, тарих, демография, стратегия,

этнография, диншунослик, экология, ҳарбий иш, мафкура, социология, сиёсатшунослик тарихи ва ҳакозо кўпгина қўшимча фанларнинг қўшилиб кетганлиги билан изоҳланади. Санаб ўтилган табиий, ижтимоий ва ҳарбий фанлар ўзларига мансуб кўпгина мактаблар ва йўналишларга эга бўлганлиги туфайли, уларнинг геосиёсатга қатъий тегишлилиги тўғрисида гапиришга ўрин йўқ. Демак, бу қадар ўта муҳим ҳамда самарадор, айни пайтда ҳаддан ташқари кенг қамровли бўлган ушбу фанга қандай таъриф бериш мумкин? Геосиёсат бу дунёқараш ва бундай ҳолда уни фанлар билан эмас, балки фанлар тизими билан қиёслаш лозим. У ҳам сиёсий иқтисод ёки либерализм сингари, жамият ва тарихни талқин қилишда асосий тамойил сифатида қандайдир битта ўта муҳим мезонни ажратган ҳолда инсон ва табиатнинг қолган барча сон-саноқсиз қирраларини унинг атрофида мужасамлаштирадиган тизимлар билан бир қаторда туради. Сиёсий иқтисод ва либерализм инсон ҳаёт-фаолиятининг иқтисодий жиҳатини талқин қилишда “иқтисоднинг муқаррарлиги” тамойилига асосланади. Ушбу икки мафкура бир-бирига қарама-қарши хулосаларга келганлиги муҳим эмас. XIX аср иккинчи ярмида яратилган немис иқтисодчилари антикапиталистик инқилобнинг муқаррарлиги ҳақидаги фикрга келган бўлсада, инглизлар капитализмни жамиятнинг энг мукаммал шакли деган хулосани илгари суришган. Биринчи ҳолатда ҳам, иккинчисида ҳам тарихий жараённи талқин қилишда турли фанлардан кенг фойдаланиш услуби, яъни социология, анропология ва сиёсатшунослик каби фанларга таяниш илгари сурилади. «Иқтисодий редукционизм”нинг ушбу шакллари айрим илмий уюшмалар томонидан мунтазам танқид қилинганлигига қарамасдан, улар энг устувор ижтимоий моделлар бўлиб, одамлар улар асосида нафақат ўтмиш ҳақида фикрлайдилар, балки бутун инсониятга бевосита тааллуқли бўлган улкан ишлар ҳақида мулоҳаза юритадилар, режалар тузадилар ва уларни амалга оширган ҳолда келажакларини ҳам қуришади.

Геосиёсат билан ҳам худди шундай. Лекин, у “иқтисодий мафкуралардан” фарқли ўлароқ “жуғрофий рельеф – тақдири азал” деган фикрга асосланган. Сиёсий иқтисод ва либерализмда ишлаб чиқариш муносабатлари ва пул қандай вазифани бажарса география ва ҳудуд геосиёсатда худди шу вазифани бажаради. Инсон ҳаётининг барча муҳим жиҳатлари уларга боғлиқ қилиб кўрсатилади, улар ўтмишни талқин қилишнинг бош усули, ҳаётнинг барча жабҳаларини ўз атрофига қамраб олган инсон борлиғининг асосий омили сифатида намоён бўлади. Иқтисодий мафкураларда бўлгани каби геосиёсат ҳам умумлаштириш, ҳаётнинг серқирра кўринишларини бир неча ўлчов доирасига тўплаш билан характерланади. Лекин (бундай назарияларга доимо хос бўлгани каби) азалдан гумроҳликка маҳкум этилганлигига қарамасдан, геосиёсат ўтмишни тушунтиришда энг мукаммал назария, бугунги сиёсатни шакллантириш ва келажакни режалаштиришда энг самарали мажмуа эканлигини яққол исботламоқда Агар Ғарбдаги мумтоз сиёсий иқтисодиёт билан параллелни давом эттирсак, шуни айтиш мумкинки, иқтисодий мафкура «иқтисодий инсон» (homo economics) тамойилига алоҳида урғу берадиган бўлса, геосиёсат ўзи яшаётган ҳудуд (макон) белгилаб берган, шу ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари, рельефи, ландшафтига боғлиқ ҳолда ва улар асосида шаклланган «ҳудудий инсон» категориясига асосланади. Бироқ бундай алоқадорлик инсоннинг давлатлар, этнослар, маданиятлар, цивилизациялар ва ҳакозоларда юритадиган кенг миқёсдаги ижтимоий фаолиятида яққолроқ намоён бўлади. Ҳар бир шахснинг озми-кўпми иқтисодиётга муқаррар боғлиқ эканлиги аён. Шунинг учун ҳам иқтисодий детерминизмнинг моҳияти оддий одамлар учун ҳам, йирик-йирик ижтимоий қатламларни назорат қиладиган ҳокимият бўғинлари учун ҳам бирдек равшан. Инсонларнинг айнан иқтисодий эҳтиёжларини акс эттирганлиги учун ҳам инқилобий кучга эга бўлган ҳамда бирлаштирувчилик вазифасини бажарган иқтисодий мафкуралар одамлар орасида оммавийлашиб кетган. Геосиёсатнинг асосий

ғояси бўлган инсоннинг жуғрофий муҳитга боғлиқлиги якка ҳолдаги шахсдан узоқлашган сари намоён бўла боради. Шунинг учун ҳам гарчи дастлабки асослар мавжудлигига қарамасдан геосиёсат том маънодаги мафкурага, тўғрироғи “оммавий мафкурага” айлана олмаган. Унинг хулоса ва услублари, таққиқот предмети ва асосий қоидалари ижтимоий ва тарихий характердаги умумбашарий қонуниятларни фикрлаш, стратегик режалаштиришнинг улкан муаммолари билан шуғулланувучи ижтимоий қатламлар учунгина тушунарли бўлиши мумкин. Макон жуда катта ўлчовларда намоён бўлади ва шу туфайли геосиёсат ҳам давлатлар, халқлар ва ҳакозо умумлашган воқеликлар билан боғлиқ ижтимоий гуруҳларга мўлжалланган. Геосиёсат бу географик ҳукмронлик дунёқараши, ҳукмронликнинг ана шу кўриниши ҳақидаги ва шундай ҳукмронликни ўрнатиш учун яратилган фандир. Инсон ижтимоий жиҳатдан юқори табақа томон яқинлашган сари геосиёсат унинг учун аҳамият, мазмун ва манфаат касб эта боради, бунга қадар эса у мавҳумликдан бошқа нарсани англатмайди. Геосиёсат (ҳам амалдаги, ҳам муқобил сиёсий кучлар учун бир хил аҳамиятга эга бўлган) сиёсий оқсуяклар учун яратилган фан бўлиб, унинг тарихи бу фан билан фақатгина мамлакатлар ва миллатларни бошқаришда фаол иштирок этадиган ёки (гап тарих тақозоси билан ҳокимиятдан четлаштирилган муқобил мафкуравий гуруҳлар ҳақида кетганда эса) шу вазифани бажаришга тайёрланаётган кишилар шуғулланишганлигини қатъийлик билан исботламоқда. Геосиёсат илмий қатъийликни даъво қилмасдан, ўзи учун муҳим бўлган ва иккинчи даражали фанларни ўз даражасига кўра белгилаб олади. Бошқа ижтимоий ва табиий фанлар геосиёсий услубнинг асосий тамойилларига зид келмаган тақдирдагина тадқиқот доирасига жалб этилади. Геосиёсат қайсидир маънода ўзи учун фойдали бўлиб туюлган фанлар ёки фан йўналишларини танлаб олиб қолган барчасини четлаб ўтади. Ҳозирги пайтда геосиёсат ер юзида етакчилик қилувчи энг қудратли давлатларнинг

қисқача луғатига айланган бўлиб, у иттифоқлар тузиш, уруш бошлаш, ислоҳотлар ўтказиш, жамиятни таркибий жиҳатдан қайта қуриш, кенг қамровли иқтисодий ҳамда сиёсий дастурларни жорий қилиш ва ҳакозо шу каби муҳим қарорларни қабул қилиш борасида нималарни эътиборга олиш кераклиги тўғрисида қисқача хулосаларни ўз ичига олган географик ҳукмронлик дарслигидир. Геосиёсат - муқаррар таълимот Геосиёсий қонунлар сиёсий тарих, дипломатия тарихи ҳамда стратегик режалаштиришни таҳлил этишда жуда қулай. Ушбу фан социология, сиёсатшунослик, этнология, ҳарбий стратегия, дипломатия, дин тарихи ва ҳакозо кўпгина фанлар билан кесишув нуқтасига эга. Билвосита бўлсада ушбу фаннинг кўпгина ҳолларда иқтисодиёт билан ҳам чамбарчас боғлиқлиги яққол кўзга ташланади, шундан келиб чиққан ҳолда баъзи геосиёсатчилар ҳатто геоиқтисодиёт номли янги фанни таъсис этишни таклиф этганлар. Ҳар ҳолда геосиёсий услубнинг айрим жиҳатларида иқтисодий воқеликка мурожаат қилиш зарурдир. Ҳозирги пайтда турли фанларнинг синтезлашиши, қўшилиши, фанлараро янги умумий фанлар (макрофанлар) ва серқирра андозалар тузилиши жараёнида геосиёсат ҳам назарий тадқиқотлар учун ҳам сайёра миқёсида ёки маълум бир давлат ёки давлатлар ҳамжамияти миқёсидаги мураккаб цивилизацион жараёнларни бошқаришда амалий жиҳатдан ўз ўрни ва аҳамиятига эга бўлиб бормоқда. Бу келажак фани бўлиб, унинг асослари нафақат махсус ўқув юртлари ва академияларда, балки оддий мактабларда ҳам ўқитилади. Геосиёсий таҳлил орқали давлатлар ва халқлар тарихий тараққиётининг бутун бир даврларини осонгина тушуниш мумкин. Бугунги даврга хос бўлган ахборот майдонининг кенгайишида бундай оддий ва яққол редукцион услубнинг пайдо бўлиши муқаррардир, акс ҳолда инсон хилма- хил ва кўпқиррали билимларнинг тартибсиз оқимида ўзини батамом йўқотиб қўйиши мумкин. Геосиёсатнинг илмий мажмуа эканлиги масаласида баҳс

юритишда бебаҳо мавзудир. Унинг таркиби шундайки, айнан бугунги мактаб тараққиётининг янги босқичида асосий фан бўлиб қолиши мумкин. Шу билан бирга, геосиёсатнинг ижтимоий соҳадаги аҳамияти ҳам ортиб бормоқда. Ахборотнинг ривожланиш даражаси, оддий инсоннинг бутун минтақа миқёсида рўй бераётган ҳодисаларга фаол жалб этилганлиги, оммавий ахборот воситаларининг “мондиализация”си, буларнинг барчаси геосиёсий атамалардаги фазовий тафаккурни биринчи ўринга олиб чиқади ва у халқлар, давлатлар, тузумлар ва динларни соддалаштирилган ягона шкала доирасида турлашга ёрдам беради. Бу эса энг оддий теле- ва радио янгиликларнинг ҳам маъносини оз бўлсада тушунарли қилишга ёрдам беради. Халқаро муносабатларга оид янгиликларга нисбатан heartland, rimland, World Island каби энг оддий геосиёсий атамалар қўлланилган заҳотиёқ барча учун қандайдир аниқ манзара шаклланади, рўй берган воқеани англаш учун махсус билим талаб қилинмайди. “НАТО нинг Шарққа кенгайиши” ушбу ёндашув бўйича “rimland ҳажмини талассократия фойдасига кенгайишини”, “Германия ҳамда Франция ўртасидаги Европа ҳарбий кучларини тузиш тўғрисидаги битим” эса “минтақавий теллурократик тузилма томон қўйилган қадам”, “Ироқ ва Қувайт ўртасидаги тўқнашув бўлса минтақадаги давлатларнинг қирғоқ ҳудудларини бевосита назорат қилишга ҳалақит бераётган сунъий талассократик тузилмаларни йўқ қилишга интилиши”ни билдиради ва ҳакозо. Ва ниҳоят, геосиёсий услубиятнинг ички ва ташқи сиёсатга таъсири ҳақида. Агар сиёсий партиялар, ҳаракатлар ёки ҳокимият тузилмалари ҳатти- ҳаракатларининг геосиёсий мазмуни маълум бўлса, уларни умумбашарий манфаатлар тизими билан қиёслаш ва ўз навбатида асл мақсадларини ҳам билиб олиш мумкин. Масалан, Россиянинг Европа давлатлари (асосан Германия) билан интеграцияси -теллурократик кучлар, яъни евросиёликлар қўйган қадамдир, бу ҳодиса асосида мамлакатда “социалистик” ғояларнинг сўзсиз равишда кучайиши мумкинлигини олдиндан айтиш мумкин. Аксинча, Москванинг Вашингтон билан яқинлашиши талассократик йўналиш асосида

рўй бериши ва “бозор муносабатлари” тарафдорларининг кучайиши муқаррарлигини билдиради. Худди шундай, ички геосиёсий қонуниятлар воситасида мамлакат доирасида айирмачиликнинг сиёсий сабаб ва хусусиятлари, шунингдек турли маъмурий тузилма ва вилоятлар ўртасида икки томонлама ва кўп томонлама тузиладиган турли хил битимларнинг туб моҳиятини осонгина англаш мумкин. Ҳар бир воқеа геосиёсий усул орқали қаралганда аниқ маънога эга бўлади. Ушбу геосиёсий мазмун воқеанинг ягона ва асл моҳияти (ultimo ratio) деб қаралиши керак эмас, аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам у таҳлил ҳамда истиқболни белгилашда юқори даражада мазмундор ва фойдали бўлади. Геосиёсий тадқиқотнинг илмий-услубий негизи қисқача ана шулардан иборат бўлиб, уни геосиёсат фанига кириш деб ҳам қабуллаш мумкин. Бугунги кунда геосиёсатга оид дарслик ҳамда қўлланмаларнинг мавжуд эмаслиги ушбу фан доирасида чуқур илмий изланишлар зарур эканлигини кўрсатмоқда.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик. Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади. Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган. Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан. Бунга Буюк Искандарнинг юришлари, Араб халифалиги давридаги юришлар, Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин. Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган. Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари, Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин. Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши, ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши, улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди. Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди. Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди. Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади. Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган.

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8 . .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9 . .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

O'xshashlar

Геополитиканинг асосий қонун ва категориялари

Геосиёсат асослари фанининг предмети мақсад ва вазифалари

Геосиёсатнинг тарихий ривожи

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Сиёсатшунослик фани унинг мавзуси ва усули