Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси - Siyosatshunoslik - Referatlar

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари, сиёсий тизимлар типологияси масалалари сиёсат ходисаси билан мантиқан боғлиқдир. Чунки сиёсий тизим сиёсий фаолиятнинг барча турларини ва сохаларини ўз ичига қамраб олади. Модомики шундай экан, „сиёсий тизим" деганда нимани тушунмоқ лозим? Сиёсий тизим жамиятда сиёсат, хокимият ва бошқарувни шакллантириш хамда амалда руёбга чиқариш билан боғлиқ муносабатлар, харакатлар, ташкилотлар йиғиндисидан иборат. Сиёсий тизим жамиятнинг бошқа тизимларидан фарқ қилади ва бу фарқ қуйидагиларда ифодаланади: 1. Сиёсий тизим доирасида қабул қилинадиган қарорлар бутун жамият учун мажбурийдир. 2. Сиёсий тизим ижтимоий мухит ва аввало жамиятнинг ижтимоий- иқтисодий тузилмаси билан узвий боғлиқдир. 3. Сиёсий тизим жамиятнинг бошқа тизимларига нисбатан мустақилдир. Сиёсий тизим жамиятнинг мақсад ва вазифаларини аниқловчи, унинг имкониятларини амалга оширишга сафарбар қилувчи механизмдир. Демак, сиёсий тизим деганда сиёсий хокимиятни шакллантирувчи ва амалга оширувчи воситалари бўлган давлат ташкилотлари ва муносабатлар йиғиндиси тушунилади. Сиёсий тизим мохияти қуйидаги вазифаларда ўз ифодасини топади: — сиёсий тизим ўзида жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий, этник ва миллий тузилмаларини, демографик жараёнларни, ахолининг маълумот даражасини, ижтимоий онг холатини, маънавий-рухий ва маърифий-мафкуравий хаётни, халқаро ахволни акс эттиради; — сиёсий тизим орқали мафаатларнинг асосий гурухлари аниқланади. Зеро, хозирги шароитда жамиятимиз сиёсий тизими олдида, аввало, бозор муносабатларига бос қ ичма-бос қ ич ўтишда турли манфаатлар мувозанатини тўғри аниқлаб олиш вазифаси турибди.

Сиёсий тизим барқарорлигини таъминлаш учун сиёсий хаёт иштирокчилари манфаатларини, улар ўртасида вужудга келадиган зиддиятларни хисобга олиш зарур. Бунинг учун эса жамиятдаги мавжуд ижтимоий қатламлар, гурухлар, кучлар, шунингдек, ташкилотлар ва харакатларнинг манфаатларини мувофиқдаштириш лозим. Бу вазифани Ўзбекистондаги ислохотлар шароитида сиёсий тизимнинг асосий элементи хамда бош ислохотчи бўлмиш давлат бажармоқда. Энди диққатимизни сиёсий тизимни ташкил этувчи асосий элементлар нималар эканлигига қаратайлик. Хўш, сиёсий тизимнинг асосий таркибий қисмларига нималар киради? Сиёсий тизимни ташкил этувчи элементлар (унсурлар) сиёсий хокимиятни шакллантириш ва амалга оширишдаги ўрнига қараб қуйидаги тўртта кичик тизимлар гурухига ажратилади: 1. Ташкилий тизим (давлат, сиёсий партиялар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва харакатлар). 2. Маданий-мафкуравий тизим (сиёсий маданият, сиёсий онг, мафкура, жамоатчилик фикри). 3. Меъёрий (норматив) тизим (сиёсий-хуқуқий, таш к илий, ахлоқий, сиёсий ва бошқа меъёрлар). 4. Ахборот-коммуникация тизими (ОАВ ва уларнинг коммуникациялари, илмий инфратузилмалар). Сиёсий тизимни ташкил этувчи юқорида қайд этилган тўртта кичик тизимлар сиёсий мақсадларнинг амалга оширилишида муайян вазифаларни бажаришади. Масалан, ташкилий тизимга кирувчи давлат ва сиёсий партиялар сиёсий мақсадларни амалга ошириш учун тузилади. Хусусан, сиёсий хокимият, давлат — сиёсий тизимнинг ўзаги сифатида сиёсат субъектларининг сиёсатда ифодаланган иродасини турли йўллар, усуллар ва воситалар ёрдамида амалга оширади. Бошқа тизимлар эса сиёсий мақсадлар учун эмас, балки маълум гурухларнинг маданий, жисмоний ва малака манфаатларини қондиришга хизмат қилади.

Маданий-мафкуравий тизимнинг вазифаси сиёсий партияларнинг муайян ғоялар ва қарашларга таянишлари билан боғлиқ.. Сиёсий партиялар жамият тараққиётининг йўналишлари, хокимият учун кураш услублари ва конпепцияларидан келиб чиқиб, турли ғояларни илгари суришлари мумкин. Сиёсий партиялар мамлакатда амал қилаётган хуқуқий нормаларга тўла-тўкис риоя қилсалар жамият сиёсий тизимида ўзларининг муносиб ўринларига эга бўладилар, акс холда уларнинг фаолияти давлат томонидан тўхтатиб қўйилиши мумкин. Маданий-мафкуравий тизимнинг таркибига кирувчи сиёсий ва хуқуқий онг ижтимоий онгнинг асосий кўринишларидан бири хисобланади. Сиёсий ва хуқуқий онг — бу сиёсий борлиқнинг инъикосидир. Кишилар мавжуд сиёсий воқелик билан қаноатланиб қолмайдилар. Улар х амиша бу воқеликни билишга, англашга ва уни ўзгартиришга интиладилар. Демак, инсоннинг сиёсий борлиқ хақидаги билимлари, қарашлари унинг сиёсий хамда хуқуқий онгини ташкил этади. Сиёсий ва хуқуқий онгнинг шаклланиши хамда ривожланишида инсоннинг оилавий мухити, кенг маънодаги ахборот, индивиднинг шахсий тажрибаси катта ўрин эгаллайди. Сиёсий меъёр — бу давлат ва сиёсий тузилмалар даражасида тан олинган сиёсий ахлоқ хисобланади. Унинг асосий хужжати Конституция бўлиб, у жамият ва давлат хаётининг нормаларини ўзида акс эттиради. Ахборот-коммуникация тизимининг ўрни сиёсий жараёнларни халққа холисона етказиш ва бахолаш билан белгиланади. Сиёсий тизимнинг юқорида қайд этилган кичик тизимлари бевосита мустақил фаолият кўрсатсалар-да, бир-бирига боғлиқдир. Уларнинг ўзаро уйғунликдаги фаолияти сиёсий тизимнинг барча механизмлари нормал ишлашини таъминлайди. Хулоса қилиб айтганда, сиёсий тизимнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: — жамиятнинг мақсад ва вазифаларини аниқ л аш; — имкониятларни сафарбар қилиш; — жамият тизими барча элементларини бирлаштири ш ;

— легитимликка, хақиқий сиёсий хаётнинг зарур даражасига расмий-сиёсий ва хуқуқий нормалар орқали эришиш. Сиёсий режим. Сиёсий тизим мохиятини чуқурроқ билиб олиш учун „сиёсий режим" (сиёсий тартибот) тушунчаси мазмунини билиб олиш жуда мухим. Гарчи, франсуз сиёсатшуноси Н. Дюверже „сиёсий тизим" ва „сиёсий режим" тушунчаларини синонимлар деб хисобласа-да, бу икки тушунча ўртасида муайян фарқ мавжуд. Чунки сиёсий тизим тушунчаси кенгроқ ва сиёсий режим унинг айрим жихатларини очиб берадиган бир кўринишидир. „Сиёсий режим" тушунчаси орқали хокимиятга эгалик қилишнинг у ёки бу шакли, давлат ва сиёсий тизимнинг амал қилиши англашилади. Сиёсий режим белгилари сифатида сиёсий етакчилик учун кураш табиатини (очиқ, ёпиқ), халқнинг сиёсий хаётга жалб этилганлигини, халқнинг сиёсатдан четлатилганлиги ёки унга сиёсатга таъсир этиш имконининг берилганлигини, сиёсий рахбарият қандай қадриятларга суяниши (консерватизм, реформизм, революционизм ва хоказолар) ни санаб ўтиш мумкин. Юқоридаги белгиларга кўра сиёсий режимлар тоталитар, авторитар, демократик режимларга б ў линади. Амалда бирорта сиёсий режим соф холда учрамайди. Шунингдек, сиёсий режимлар ривожланиш хусусиятига эга бўлиб, демократия авторитаризм ёки тоталитаризмга, авторитаризм демократияга ў сиб ўтиши мумкин. Қуйида тоталитар ва авторитар режимлар тўғрисида қисқача мулохаза юритамиз. Тоталитаризм (лот. „ totalitas " — т ў лиқ, бутунлик) — ғоялар, фи кр лар, нуқтаи назар сифатида жуда қадимий илдизларга эга. Платон, Т. Мор, Т. Кампанелла, Г. Бабеф, Сен-Симон, Ж. Ж. Руссо давлатнинг тоталитар моделларини ишлаб чиқиш га н. Фихте, Гегель, Маркс, Ницше, Ленин ва бошқалар асарларида бу ғоялар ривожлантирилганлиги маълум. Мазмунидаги фарқларга қа рамай, тоталитар концепциялар умумий мантиққа эгалар. Аввало, уларнинг а сосида утопияларни сиёсийлаштириш ётади. Утопиялар тугал ишлаб чиқилган ёпиқ сиёсий тизим бўлгани учун зиддиятлар, харакатлар, ўзгаришларга ўрин қолдирмайди. Шунинг учун хам утопиялар доимо тоталитар рухдадир. Тоталитар утопия абсолют хақиқат билан тенглаштирилади ва бошқа хар қандай қарашлар, назариялар душман ёки хато

деб бахоланади. Пировардида тоталитаризм догма сифатида ўзининг ин қи розини хам ўзи тайёрлайди. Авторитаризм (лот. „ auctoritas " т ў ла хокимият) — устунлик ва иродани кўпчиликка ў тказишга асосланган хар қандай ижтимоий-сиёсий режимдир. Авторитаризмнинг шакллари абсолют монархия, диктатура, посттоталитар режимлардир. Авторитар рахбарлар қ ў рқитиш, кир ғин , з ў рликни қ урол қилиб олишлари хамда омманинг ишончини қозонишга, қонунга суянишга ва бошқа воситаларга, х ам мурожаат қилишлари мумкин. Тарихдаги барча авторитар режимлар хукмронликнинг анъанавий ва харизматик турларига асослангандир. Тоталитар режим емирилгандан кейин ташкил топган давлатларнинг кўпчилиги авторитар режимларга а мал қилади. Бир қатор авторитар давлатлар ўзининг самарадорлигини амалда кўрсатди. Авторитар режимнинг ижобий томони сифатида уларда кучли хокимият ва эркин хўжалик юритиш, сиёсий бар қ арорлик ва иқтисодий ў сиш уй ғ унлигига эришиш мумкинлиги таъкидланади. Бу режимнинг заиф томон-ларини эса сиёсатнинг айрим шахс ёки гурух иродасига т ў лалигича боғлиқлиги; фуқароларнинг сиёсий хаётдан четланганлиги; бутун жамиятнинг сиёсий ў йинлар, авантюралар қ урбони бўлиш потенциал хавфининг доимий мавжудлиги; ўрта асрлардагидек подшо, рахбар, етакчининг адолати, заковатига умид, бо ғ ли қ лик ташкил этади. Шу билан бирга авторитар режимларнинг бир қатор ижобий томонлари хам борки, бу хусусият айниқса, ўтиш даврини бошидан кечираётган жамиятларда ўз самарадорлигини амалда кўрсатади. Авторитар хокимият— кучли хокимият, шунинг учун хам унинг жамиятда тартиб, барқарорликни таъминлаш қобилияти бирмунча юқорироқ. Бу хокимияттурли кучлар қаршилигини синдириб жамиятда таркибий ўзгаришларни тез ўтказа олади ва бутун имкониятларни энг долзарб муаммоларни хал қилишга йўналтира олади. Туб ислохотлар ва ўзгаришлар даврида ана шундай кучли хокимиятнинг мавжуд бўлиши, албатта, афзалроқдир. Авторитар тузумларнинг аксарияти модер низация йўлидан боради. Х озирги вақтда авторитар режимлар демократияга й ў налтирилганлиги билан характерланади. Бундай й ў налтирилган сиёсий режимлар жамиятда бозор муносабатларини қарор топтириш, ўрта қ атлам нуфузини ошириш, фуқаролик

жамиятини шакллантириш, қонун устуворлигини таъминлаш, жамиятни сиёсий хамда хар қандай плюрализмга тайёрлаш вазифасини бажаради. Уларнинг фаолият даври унчалик у зоқ б ў лмайди. Жамиятда шаклланган демократик муносабатлар ва шу йўналишдаги кучлар унинг аста-секинлик билан сиёсий режимнинг бошқа тури — демократияга ўтишини таъминлайди. Сиёсий тизимлар типологияси. Сиёсатшунослик фанида сиёсий тизимларни турларга бўлиш ғояси турли мамлакатлар сиёсий тизимларини қиёсий тахлил қилиш зарурати туфайли пайдо бўлди. Жамиятнинг сиёсий тизими тўғрисидаги билимлар у ёки бу мамлакатдаги сиёсий барқарорликнинг даражасини аниқлашнинг энг қ улай воситасидир. Бу, масалан, чет эл инвесторининг бирор мамлакатда ўз мабла ғ ларини жойлаштириш тўғрисидаги қарорига т ўғ ридан- тўғри таъсир кўрсатади. Хозир дунёда 180 дан ортиқ мамлакат мавжуд, уларнинг сиёсий тизимлари хам турли-тумандир. Турли жамиятлардаги сиёсий хаёт шаклларининг ривожланганлигига кўра қуйидаги сиёсий тизимлар типлари ўзаро фарқланади: 1. Демократик сиёсий тизим. 2. Авторитар сиёсий тизим. 3. Тоталитар сиёсий тизим. Халқ хокимиятчилиги, демократик мақсадлар ва идеалларни амалга ошириш учун реал истиқболи кўпроқ барқарор бўлган сиёсий тизим тури — демократиядир. Демократик сиёсий тизимнинг асосий хусусиятлари: — фуқароларнинг сиёсатга кенг жалб этилганлиги, улар хуқуқлари ва эркинликларининг кафолатланганлиги, хаёт даражасининг юқорилиги, ривожланган ўрта табақанинг мухим роли; — хокимиятни амалга оширишда хокимият институтлари ва шахсларнинг кенг иштироки, сиёсий қатнашувнинг ўзаро мусобақа, рахбарликнинг эса кўппартиявийлик шаклида ташкил этилганлиги; — халқ хохиш-иродасининг парламент шаклида ифода этилиши, қонун чиқарувчи органларнинг сайловлар асосида шакллантирилганлиги; — демократик сиёсий маданият; — давлатни бошқаришда қатнашишда фуқаролар хуқуқларининг тенглиги;

— хукмрон ва мухолиф сиёсий партияларнинг мавжудли г и; — партияларнинг легал кураши шароитида шаклланадиган умумдавлат вакиллик органи — парламентнинг мавжудлиги; — партияларнинг сайловлардаги легал кураши натижасига кўра хукуматнинг шаклланиши. Авторитар типдаги сиёсий тизимлар эса сиёсий мухолифатга йўл қўймайдиган, бироқ, шахс ва жамиятнинг носиёсий сохалардаги автономлигини сақлаб қолувчи, бир шахс ёки шахслар гурухининг чекланмаган хокимияти сифатида ажралиб туради. Бундай тизимларнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: — хокимиятни бир шахс ёки кичик бир гурух қўлида тўпланганлиги; — хокимиятнинг чекланмаганлиги, фуқаролар томонидан назорат қилина олмаслиги, хокимият қонунлар асосида иш кўриши мумкин, аммо бу қонунлар хокимият эхтиёжларига кўра қабул қилинади; — кучга суяниш. Авторитар тузум халқ томонидан қувватланиши, репрессиялар, зўрлик ишлатилмаслиги мумкин. Аммо у етарли кучга эга бўлиб, исталган вақтда итоат ва тартиб ўрнатиш лаёқатига эга; — хокимият ва сиёсат сохасида якка хукмронликнинг ўрнатилиши, амалда мухолифат ва рақобатга йўл қўймаслик. Авторитаризм шароитида бир қанча партиялар, касаба уюшмалари ва бошқа жамоат ташкилотлари мавжуд бўлиши мумкин. Лекин улар хокимият назоратида бўладилар. Баъзан мухолифатнинг йўқлиги жамиятнинг бунга тайёр эмаслиги, ижтимоий эхтиёжнинг етилмаганлиги билан хам изохланади; — жамиятнинг сиёсатдан бошқа сохаларига кам аралашиши. Хокимият биринчи навбатда ўз хавфсизлигини таъминлаш, жамоат тартибини ў рнатиш, мудофаа, ташқи сиёсат билан шу ғ улланади. Шу билан бир қаторда у бозорнинг ўз-ўзини тартибга солиш механизмини б у змаган х олда иқтисодий ривожланиш стратегиясига таъсир этиши, кучли ижтимоий сиёсат олиб бориши хам мумкин; — сиёсий элитанинг рақобатли сайловлар жараёнида эмас, юқоридан тайинлаш йўли билан шакллантириши;

— мухолиф матбуот, мухолиф партияларнинг тақиқланиши, фуқаролар демократик хуқуқ ва эркинликларининг тугатилганлиги ёки чекланганлиги; — давлат органларида сайловнинг чекланиши ва парламентнинг иккинчи харажали органга айланиб қолиши; — хукмрон партиянинг давлат аппарати билан қў шилиб кетиши; — авторитар хокимият ўзини чекловчи механизмларга эга. Мулкчиликнинг турли шакллари мавжудлиги, ижти моий сохада ижтимоий бир хилликнинг йўқлиги, синф ва қатламларнинг мухолифат сифатида йўқ қилинмаслиги, мафкура сохасида турли қарашлар ва нуқтаи назарларнинг чекланган ва яширин холда мавжуд бўлиши, анъаналар авторитар сиёсий тизимнинг асосий чекловларидир. Тоталитар турдаги сиёсий режимлар давлатнинг жамият хаётининг барча сохаларида тўла (тотал) назорати ўрнатилганлиги билан ажралиб туради ёки характерланади. Тоталитар сиёсий режимларнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир: — бутун жамият хаётининг мафкурага бўйсундирилиши, хукмрон мафкурага абсолют хақиқат мақоми берилиши. Мазмунига кўра тоталитар мафкура инқилобий бўлиб, ишчилар синфи ёки орийлар ирқининг устунлиги тўғрисидаги ижтимоий афсоналарга таянади (коммунизм, фашизм, национал- социализм); — ахборот манбаларининг т ў лалигича хокимият қў лида т ў планиши. Ижтимоий фикр й ў қотилиб, ахолининг сиёсий м аданияти сиёсий ахборотлардан хабардорлик билан алмашинади. Кишилар онгида ярашиш мумкин б ў лмаган душман образини яратиш кучайтирилади, ғоявий мухолифлар душман сифатида бахоланади; — давлат мавқеининг кучайиб, хар қандай шахсий хаётни бартараф этишга интилиш. Тоталитаризмнинг асл мақсади — фуқаролик жамиятининг хар қандай кўринишларини йўқ қилишдир. Инсон сиёсатдан мутлақо бегоналашганлигига қарамай, сиёсат субъекта сифатида бахоланаверади; — ягона хукмрон партиянинг давлат аппарати билан қўшилиб кетиши натижасида вужудга келган партия номенклатурасининг жамиятни бошқариши;

— фуқаролар хуқуқ ва эркинликларининг максимал даражада камситилиши; — ижтимоий назорат ва зўрлик аппаратининг кучайиши, марказлашган иқтисодиёт, мулкчиликда давлат мулкининг устунлиги; — хокимиятнинг барча харажаларда номенклатуранинг ёпиқ каналлари орқали шакллантирилиши; — хокимият б ў линиши принципининг амалда бекор қ илинганлиги. Жахон сиёсий тарихида тоталитар сиёсий тизимнинг кўринишлари сифатида коммунизм (1918 йилда Россияда умумий белгилари шаклланган эди), фашизм (1922 йилда Муссолини томонидан Италияда ўрнатилган эди) ва национал- социализм (1933 йилда Германияда вужудга келди) қайд этилади. Тоталитаризм ижтимоий турғунлик ва регрессии, фуқаролар пассивлигини пайдо қилишини, давлат ва партия аппаратини деградацияга, маънавий айнишга олиб боришини юқорида қайд этилган мамлакатлар тарихи яққол исботлади. Ўтиш холатидаги жамиятларда (тоталитаризм ёки авторитаризмдан демократияга ёки аксинча) ўтиш даври сиёсий тизимлари шаклланади. Бундай сиёсий тизимлар сиёсий институтларнинг заифлиги билан, охлократия, яъни оломон хокимияти хавфи намоён бўлиши билан, сиёсий хис-туйғуларнинг жиловланмаганлиги билан, ижтимоий гурухларнинг ўз ғоявий-сиёсий йўлларини йўқотганликлари (йўқотишлари) ва бошқа холатлар билан ажралиб туради. Айрим сиёсатшунослар сиёсий тизимларни улардаги марказлашув даражаси, хурфикрлилик, плюрализм ва сиёсий хаётнинг демократлашганлиги даражасига кўра сифатлаб, қуйидаги типларга ажратадилар: 1. Марксистик сиёсий тизимлар (сиёсий тизимларни бир-бирига кескин қарама-қарши қўяди). 2. Демократик сиёсий тизимлар (фуқароларнинг хокимият устидан назоратини таъминловчи механизм мавжуд бўлади). 3. Модернизациялашган сиёсий тизимлар (ривожланган фуқаролик жамияти, хокимият асосланганлигининг рационал усули мавжуд бўлади). 4. Анъанавий сиёсий тизимлар (сиёсий анъаналарга содиқлик, хокимиятнинг монархия шакли ва х.қ).

5. Ўтиш даври сиёсий тизимлари (бундай тизим негизида ривожланмаган фуқаролик жамияти, сиёсий ролларнинг заиф табақалаштирилганлиги, хокимиятнинг харизматик усулда асосланганлиги, сиёсий институтларнинг заиф ривожланганлиги ётади). Шундай қилиб, жамиятнинг сиёсий тизимини мунтазам равишда такомиллаштириб бориш фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг асосий шарти бўлиб, мураккаб ва кўп қиррали бу механизмнинг самарали фаолият кўрсатишидан жамият, ундаги хар бир ижтимоий гурух ва индивид манфаатдордир.

O'xshashlar

Сиёсий етакчилик

Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик

Сиёсий қарашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари