Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари - Siyosatshunoslik - Referatlar

Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари Жамиятдаги ижтимоий-синфий кучлар жойлашувидаги ўзгаришлар оқибатида жамиятнинг сиёсий тизими хам ўзгаришларга юз тутади. Эски сиёсий тизим ўрнига янги сиёсий тизимнинг келишини ўзида ифодалаган сиёсий хаёт даври Ғapб сиёсатшунослигида „Конституциянинт қайтадан бутунлай кўриб чиқилиши, ўзгартирилиши" деб айтилади. Давлатнинг Конституцияси сиёсий хокимиятни, унинг институтларини демократик тарзда легитимлаш усули сифатида майдонга чиқади. Янги сиёсий тузумнинг қа й даражада хаётий ва мустахкам бўлиши шакллантирилаётган сиёсий институтларнинг жамият эхтиёжларига қанчалик мувофиқ келишига бевосита боғлиқ бўлади. Худди шундай тарихий бир даврни бугун Ўзбекистон Республикаси ўз бошидан кечирмоқда. Советлардан кейинги маконда ташкил топган давлатларда, жумладан, Ўзбекистонда демократик сиёсий тизимга, янги жамиятга ўтиш бир қатор хусусиятларга эга. Жумладан, ўтиш даврининг классик йўлини ўз бошидан кечирган мамлакатларнинг (АКШ, Ғарбий Европа) аксарият қисми ўз мустақиллигига тўхла эга бўлган холда янги жамиятга ўтиш жараёнини амалга оширган эдилар. Ўтишнинг инқилобий йўлидан борган мамлакатларда эса (собиқ социалистик тизимга кирган Шарқий Европанинг айрим мамлакатлари) демократик тамойилларнинг бир қатор куртаклари эски тизим шароитида шаклланган эди. Ўзбекистон эса амалда собиқ марказга қарам холатдан мустақилликка эришиш билан ўтиш даврини бошлади. Тоталитаризм тизими қудратли куч сифатида ўз таъсирини барча сохаларга ўтказган, бунинг устига хали тоталитаризм иллатларидан батамом қутула олмаган ижтимоий онг шароитида демократик жамиятга ўтишнинг энг мақбул йўли сифатида ўтишнинг эволюцион, яъни босқичма-босқич йўли танланди.

Шу ўринда савол туғилади. Хўш, тоталитаризмдан демократияга ўтиш даврида сиёсий тизимлар олдида қандай вазифалар кўндаланг туради? Ўтиш даврида янги жамиятнинг механизмлари ва асослари вужудга келтирилади. Хусусан, сиёсий сохада бу даврда эски давлат хокимияти ва бошқарув тизими тугатилади, янги жамиятнинг хуқуқий базалари вужудга келти рилади ва шу асосда давлат хокимияти ва бошқарув тизими шакллантирилади. Иқтисодий сох а да демократик жамиятнинг асосий шарти бўлган эски иқтисодий тизим тугатилади. Инсон манфаатларига хизмат қилувчи, унинг қо билиятини юзага чиқарувчи ва эркин фаолият к ў рсатишини таъминловчи бозор муносабатларига ўтишнинг шарт- шароитлари, ху қ уқий асослари яратилади ва аста-секин уларни реал х а ётга татбиқ этиш амалга оширилади. Маънавий-мафкуравий сохада эса эски тузумга хизмат қ илган, инсонлар онги ва қалбига з ў равонлик билан киритилган тоталитар мафкура ва дунёқарашдан озод б ў линади ва янги демократик жамиятнинг маънавий-мафкуравий салохияти вужудга келтирилади. Жамиятда турли фикрлилик тамойили устуворлигига эришилади. Мустақилликка эришилгач, Ўзбекистонда тоталитар сиёсий тизимдан мутлақо фарқ қилувчи демократик сиёсий тизим элементларининг шаклланиш жараёни бошланди. Сиёсий тизимни шакллантиришда миллий давлатчилик негизларига таяниш ва анъаналарни хисобга олиш натижасида хокимлик институтининг тарихий-сиёсий қадрият сифатида тикланиши, кўппартиявийликнинг шаклланиши, ўз-ўзини бошқарув органи — махалла мақомининг кучайтирилиши, миллий парламент — Олий Мажлиснинг икки палатали қилиб шакллантирилиши, сайлов тизимига кўп мандатлик, муқобиллик, кўппартиявийликнинг чуқур кириб бораётганлиги, жамият хаётида нодавлат ва жамоат тузилмаларининг ўрни тобора ошиб бораётганлиги бу жараённинг таркибий қисмларидир. Масалан, халқаро сиёсий андозалар асосида икки пала тали парламентнинг ташкил этилиб, Олий Мажлиснинг қуйи палатаси —

Қонунчилик палатаси, юқори палатаси эса Сенат деб номланди.Сенат 100 нафар сенатордан, Қонунчилик палатаси 120 нафар депутатдан иборат этиб шакллантирилди. Бу икки палатанинг шаклланиш жараёни, яъни уларни сайлаш тартиби хам хар хил. Қонунчилик палатаси депутатлари мажоритар („мажоритар" франсузча „majoritaire" — кўпчилик) сайлов тизимига мувофиқ худудий сайлов округлари бўйича кўппартиялилик асосида сайланади. Бундай сайлов, аввало, фуқароларимизнинг сиёсий фаоллиги ошишига олиб келади, қолаверса, кўппар тиялилик тизимининг янада такомиллашишига шароит яратади. Қонунчилик палатаси аъзолари бевосита халқ томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов хуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан сайланади. Сенат эса, аксинча, билвосита, икки по ғ онали сайловлар асосида шаклланади. Яъни, жойлардаги давлат хокимияти вакиллик органларига навбатдаги сайлов ў тказилганидан кейин кечи билан бир ой ичида вилоят, шахар ва туман кенгашлари депутатларининг қў шма мажлисларида яширин овоз бериш йўли билан Қ орақалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахридан олти нафардан Сенат аъзоси сайланади. Ана шу 84 сенатордан таш қ ари, Сенатнинг яна 16 нафар аъзоси давлат рахбари — Президент томонидан тайинланади. Шу ўринда савол ту ғ илиши табиий. Нима учун ушбу сенаторларни Президент тайинлайди? Бунинг сабаби шуки, худудий вакиллик палатаси бўлмиш Сенатнинг аъзолари ўзлари мансуб худудларнинг манфаатларини химоя қилиш жараёнида махаллийчилик, субъективизмга йўл қўйишининг олдини олиш ва умумдавлат манфаатларини таъминлаш мақсадида фан, санъат, адабиёт, ишлаб чиқариш сохасида хамда давлат ва жамият фаолиятининг бошқа сохаларида катта амалий тажрибага эга обрў-эътиборли хамюртларимиз орасидан тайинланадиган сенаторлар Сенат фаолиятида ўзига хос балансни, яъни мувозанатни сақлаб туришга хизмат қиладилар.

Қонунчилик палатасига сайланган 120 депутат Олий Мажлисда доимий равишда ишлайди. Демак, депутатлик х ам ишчи, хизматчи, шифокор, ў қитувчи фаолиятига ў хшаган доимий касбга айланади. Сенаторлар эса вақти-вақти билан чақириладиган Сенатнинг ялпи мажлисларида, қў мита ва комиссиялар мажлисларида иштирок этиш асносида фаолият юритади. Сенат Қ онунчилик палатаси тайёрлаган қон унни к ў риб чиқиб, маъқуллайди ёки рад этади. Қ онунчилик палатаси аъзолари ўз сайловчилари билан бевосита боғлиқ бўлади. Сенат аъзолари эса кўпроқ махаллий кенгашлар билан алоқадорликда иш кўради, чунки улар айнан махаллий кенгашларнинг қ ў шма мажлисларида сайланадилар. Мамлакатимиз сиёсий тизимини янада такомиллаштиришда Президент И. А. Каримовнинг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2005 йил 28—29 январдаги қўшма мажлисида қилган маърузаси назарий ва амалий жихатдан катта ахамиятга эга бўлди. Маърузада давлат қурилиши ва бошқаруви сохасидаги асосий вазифалар: парламент роли ва таъсирини кучайтириш, хокимият ваколатларининг маълум бир қисмини марказдан махаллий хокимият органларига ўтказиш, нохукумат ва жамоат ташкилотларининг нуфузи ва таъсирини кучайтириш; суд-хуқуқ тизимини ислох қилиш ва либераллаштириш, матбуот, телевидение, радио фаолиятини янада либераллаштириш. цензурадан халос бўлиш, ахборот эркинлигини таъминлащ, ахолининг ижтимоий - сиёсий фаоллигини ошириш, халқаро терроризм, диний экстремизм, наркоагрессияга қарши курашда ИИИ ходимларининг вазифалари белгилаб берилди 1 . Амалга оширилаётган демократик, сиёсий-иқтисодий ислохотлар жараёнида сиёсий тизимнинт асосий элементи — давлат, марказий ўринни эгалламоқда. Хархақиқат, жамиятда содир бўлаётган хозирги ўтиш даврида давлат — бошқарувнинг барча сохаларини ислох қилиш ва тартибга солишда, такомиллаштиришда ўзини яққол намоён этаётганлиги билан ифодаланмоқда. Бу тўғрида Президент И. А. Каримов: „Ўтиш даврида жиловни қў лдан бермаслик кера к. Шундагина у давлат б ў ла олади.

Жилов қў лдан кетган жойларда ахвол қандай аянчли эканини к ў риб турибмиз", — деб тўғри таъкидлаган эди. Мустақил Давлатлар Хамдўстлигидаги давлатларнинг кўпчилигида (Россия, Грузия, Тожикистон) мустақилликнинг дастлабки йилларида иқтисодий парокандалик рўй бергани маълум. Жумладан, Ўзбекистонда хам шунга ўхшаш жараёнларнинг дастлабки белгилари кўриниши биланоқ, айнан давлат тўғри ва оқилона йўлдан бориб, нохуш холатларга ўз вақтида бархам берди. Жиловни қўлга олиш давр, шарт-шароит тақозоси бўлиб, унинг илдизи узоқ тарихий даврларга бориб тақалади. Тарихга назар ташлаб, давлат бошқариш одобини, жамият сиёсий тизимини ушлаб туриш йўл-йўриқларини тахлил қилиб кўрсак, бу борада хоразмшохлар, сомонийлар, ғазнавийлар, темурийларнинг тузуклари (қоидалари) ибратлидир. Бироқ, Марказий Осиё халқлари давлатчилик тарихидаги темурийлардан кейинги жараёнларни тахлил қилсак, хусусан, шайбонийлар, аштархонийлар, кейинги уч хонлик замонида сиёсий тизимда айнан давлат жилови қўлдан берилганлигини, тизимни бузувчи жараёнлар кучайганлигини, бу эса ижтимоий-иқтисодий тараққиётда ғоят оғир оқибатларга олиб келганлигини кўрамиз. Ўзбекистондаги сиёсий ислохотлар жараёнида сиёсий тизим элементлари орасида давлатдан кейин сиёсий партиялар ва жамоат ташкилотлари хам ўз ўринларига эга. Сиёсий партиялар турли ижтимоий қатлам ва гурухлар манфаатларини ифода этиб, сиёсий хокимиятни амалга оширишда иштирок этадилар ёки хокимиятга бевосита таъсир кўрсатадилар. Сиёсий партиялар тизими бир партиявийлик, икки партиявийлик ва кўппартиявийликдан иборат бўлиб, хозирги замонда кўппартиявийлик тизими демократик ривожланиш талабларита кўпроқ даражада мос келиши қайд этилмоқда. Шу жихатдан 2007 йилда қабул қилинган „Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш хамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кенгайтириш тўғрисида"ги Конститутсиявий қонун

хуқуқий давлат ва кучли фуқаролик жамият барпо этиш сари ташланган янги бир мухим қадам бўлди 1 . Ўтиш даври вазифаларининг бажарилишида жамоат ташкилотлари хам мухим ўрин тутади. Жамоат ташкилотларига касаба уюшмалари, ёшлар, ижодий, маданий, илмий ва бошқа ташкилотлар киради. Уларнинг давлат ва сиёсий партиялардан фарқлари қуйидагиларда кўринади: — давлат мақомига эга эмаслар, сиёсий хокимият учун кураш олиб бормайдилар; — мамлакат ахолисининг барча қисмларини ўзларида бирлаштирадилар; — уларнинг қарор ва хужжатлари барча ахоли учун мажбурий эмас; — улар сиёсий мақсадларни эмас, балки маълум гурухларнинг моддий, маданий, ижодий ва илмий сохадаги манфаатларини қондиришни мақсад қилиб қўядилар. Ўтиш даври вазифаларини хал этишда, жамият сиёсий хаётида демократиянинт шаклланиши ва реал хаётга татбиқ қилинишида фуқароларнинг сиёсий фаоллиги катта ахамиятга эга. Чунки фуқароларнинг сиёсий иштироки жамият хаётида сиёсий муносабатларни янги босқичга кўтаради ва сиёсий тизимни такомиллаштиради. Шунинг учун Ўзбекистондаги ўтиш даври сиёсий тизимининг истиқболи аввало, замонага мослашган ва унга хос миллий истиқлол мафкураси жамият фуқаросининг эътиқодига айланиб қолишини ва уни хеч қандай куч енга олмайдиган даражага кўтаришни талаб қилади. Бунда, бизнингча, „Миллий виждон" ва „Ватаний ахлоқ" миллатнинг хар бир вакили, хар бир фуқароси шуурига сингиши мухим ахамият касб этади. Миллий виждони уйғонган ва Ватаний ахлоқи юксак бўлган миллатни хеч қандай ички ёки ташқи душман енга олмайди ва бундай миллат жахон хамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига, обрўсига эга бўлади. Бугун мустақил Ўзбекистон сиёсий тизими олдида турган мухим вазифалардан яна бири жамоатчилик фикрини инобатга олиш, уни амалга

ошириш механизмини яратишдир. Сиёсатни ёки қарорни жамоатчилик фикри билан хисоблашмай, волюнтаристик усулда қабул қилиш кутилган самарани бермайди, чунки сиёсий тизимнинг нормал фаолияти учун „кўзгу" керак. Бу „кўзгу" ролини жамоатчилик фикри бажаради. Хуллас, жамият сиёсий тизимининг мунтазам такомиллашиб бориши фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг асосий шартидир. Чунки кучли давлатдан кучли жамият сари одимлашда жамият хаётида фуқаролар фаол иштирокининг кучайиб бориши объектив заруриятга айланади.

O'xshashlar

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Сиёсий етакчилик

Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси

Иқтисодий сиёсат