Зардўштийлик билан боғлиқ томоша турлари - San'at - Referatlar

Зардўштийлик билан боғлиқ томоша турлари

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

Зардўштийлик билан боғлиқ томоша турлари Режа: 1. “Авесто” даги томошалар тасвири 2. Муғлар ва ижрочилик санъати 3. Оловхона, эркак уйлари, «подшо-вазир» ўйини 4. Митра байрами ва Лазги рақси 5. Анахитага оид томошалар

“Авесто”даги томошалар тасвири Замонлар ўтиши билан, овчилик ва чорвачилик қатори деҳқончиликнинг ҳам тез ривожланиши, янги қабила, янги синфларнинг майдонга келиши, давлатларнинг пайдо бўлиши, шаҳарларнинг кўпайиши, ишлаб чиқариш кучларининг ўсиши, турли янги мифлар, диний ақидалар, мафкураларнинг туғилиши—ўша давр маросимларига, халқ ўйинларига, рақс ва мусиқасига ҳам таъсир кўрсатди. Уни такомиллаштирди, янги мавзулар, янги образлар олиб кирди. Натижада янги томоша услублари — йил фаслларига, ҳосилни кўпайтиришга ва ҳарбий ғалабаларни нишонлашга бағишланган турли маросим, байрамлар пайдо бўлди. Ибтидоий давр маросимларида одамлар асосан ҳайвон ва табиат ҳодисаларига тақлид қилиб келган бўлсалар, бу давр маросимларида, байрамларида, халқ ўйинларида маъбуд, маъбудалар, мифологик ва афсонавий қаҳрамонларнинг образлари махсус ижрочилар томонидан тақлидий кўрсатиладиган бўлди. Мана шу даврда қадимий Ўзбекистон территориясида яшаган қабилалар, элат ва халқларнинг иқтисодий, ижтимоий ҳаётлари, урфодатлари, эътикод ва маданиятлари, мусиқа, рақс ва умуман театрлаштирилган маросимлари тўғрисида маълум тасаввур бера оладиган зардуштийликнинг муқаддас «Авесто» рисоласи биринчи ёзма китоб сифатида муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Зардуштийлик дини қулдорлик ва илк феодализм даврида Ўрта Осиё, Эрон ва Озарбайжонда кенг тарқалган Унинг диний таълимотлари қадимий халқларнинг ҳаёти ва эҳтиёжи асосида вужудга келган афсоналарга таяниб яратилишига қарамай, унда яратувчилик идеаллари жуда кучли; «Авесто» китобинннг барча нақллари асосан табиат кучларининг тасвиридан иборат. Чунончи «Авесто»нинг «Вендидод» бобининг кириш қисми деҳқончилик ва чорвачиликка бағишланган. «Вендидод»нинг биринчи фаслида икки олам Ахура Мазда ва Ангра Манюлар ўртасидаги кураш, Ахура Мазданинг серҳосил мамлакат яратиши ҳақидаги ривоят, иккинчи фаслида эса ер

сатхини уч баробар ошириб деҳқончилик ва чорвачиликни кенгайтирган, кишилар учун кўп фойдали мўъжизалар яратган адолатли йима Жамшид ҳақидаги афсона нақл қилинади. Учинчи фаслда «Қасрдаги донни, емиш кўкатларини, мева берувчи дарахтларни кўпроқ экилса, қуруқ тупроқни суғорсалар, ортиқча серсув ботқоқ ерларни қуритсалар ўша жойда ер қувонади» деб, деҳқончилик ва боғдорчилик муқаддас ҳамда шарафли меҳнат экани тарғиб қилинади. Тарихий маълумотларга қараганда «Авесто» эрамиздан олдинги VII аср охири VI аср бошида майдонга келган. Унинг муқаддас китоб шаклида тўла шаклланиши эса эрамиздан олдинги биринчи минг йилликка тўғри келади. У 21 китобдан иборат бўлиб, «Зенд—Авесто» деб аталган. Аммо унинг кўп қисми Искандар Зулқарнайннинг босқинчилик уруши натижасида Персопаль саройидаги ёнғинда куйиб кетган. Қолганлари эса араб босқинчилари даврида йўқолган. Бизгача етиб келган «Авесто» китобининг энг қадимги нусхаси 1324 йилда кўчирилган бўлиб, у Копенгагенда сақланади. «Зенд— Авесто» ўтган асрда бир неча бор Европа тилларига ҳам таржима қилинган. Шундай қилиб «Авесто» таълимотлари бўйича «табиатдаги ва инсонлар жамиятидаги ҳодисаларнинг ҳаммаси бир-бирига тескари ва икки яратувчининг курашидан келиб чиқади. Бу яратувчиларнинг бири Ахура Мазда бўлиб, у ёруғлик, ободонлик, фаровонлик, саломатлик, тинчлик ва бошқа яхшиликларни яратган худодир. Иккинчиси Ахримак (Агра Маню) эса Ахура Мазда яратган яхши нарсаларга қарши курашади. Бу курашнинг натижаси қоронғиликка қарши ёруғликнинг ғалабаси билан тамом бўлади». Табиат ва жамият ҳодисаларининг яхшилик ва ёмонликда, икки зиддиятда таърифланиши қадимги турли маросим ва халқ ўйинларидаёқ, театр санъатининг муҳим спецификаси бўлган конфликтни, ижобий ва салбий образларни туғдириб борар эди. Бундан ташқари «Авесто» китоби диний маросимларнинг ижро этиш услублари ҳамда театр санъати элементларининг шаклланишида катта роль ўйнарди. Чунончи «Авесто»нинг «Виспарад» қисми 24 фаслдан иборат

бўлиб, ибодат қўшиқларини, «Ясна» қисми 72 фаслдан иборат бўган, қурбонлик маросимларида айтилган фожиавий қўшиқ ва марсияларни ўз ичига олади. «Яшт» қисмида зардуштийлик худолари ва маъбудалари мадҳига айтиладигаи 22 та қўшиқ ва хор назмлари киргизилган. «Авесто» маросимларида диний ақидаларни, мураккаб қўшиқ ва хорларни пантомим рақс билан ижро этилиши, унда мифологик қаҳрамонлар образларининг яратилиши «Авесто»нинг қўшиқ ва хор текстини билган ва ғояларини катта маҳорат билан тасвирлаб бера олади-ган махсус ижрочиларни талаб қилар эди. Шу жиҳатдан «Авесто» маросимларини ижро этиш шакалларини илк театр санъати элементлари деб қараш мумкин. Унинг диний маросимлари ибодатхоналарда ёки махсус майдонда театрлашган услубда, унинг дуо ва байтлари жўшқин мусиқа, қўшиқ, пантомим рақс билан ҳамоҳанг олиб борилган. Коинотнинг алоҳида-алоҳида ҳодисаларига мутасаддий бўлган Митра, Анахит, Хумо, Жамшид, Миррих каби турли мифологик типларнинг қаҳрамонликлари махсус ижрочилар томонидан ўйнаб кўрсатилган. Чунончи қуёш ва ёруғлик худоси Митра «Авесто»да тенгсиз баҳодир, душманга қарши шафқатсиз курашувчи жасур йигит, ўтда куймас, сувда чўкмас, майдонда ўқ ўтмас қаҳрамон қилиб берилган. Митра ер билан кўкда кезиб, зулмат худоси Ахриман билан курашади. Булутлар устида олов занжир чақмоқ отиб, Ахриманни қувиб юборади. Митра аравада туриб, суякдан моҳирлик билан ишланган, буқа тасмасидан таранг қилиб тортилган ёйидан мингларча ўқ узади, унинг ўқлари фикрдай тез учади, фикрдай тезлик билан девлар бошига бориб ёғилади... Ўрта Осиё тасвирий санъат ёдгорликларида ер-сув, ободонлик ва фаровонлик худоси Анахит жуда кўп учрайди. У ҳам ўша давр «Авесто» динининг театрлашган маросимларида асосий мифологик образларидан бири бўлган. Бундай фикр юритишга «Авесто» текстининг ўзи ҳам асос беради. Чунончи «Авесто»да Анахит образи қуйидагича таърифланади: «Анахит яхши кийинган гўзал бир аёл сифатида, инсоннинг назокатини, кўркини ифодаловчи, қаҳрамонларга куч-қувват ва муваффақият бахш этувчи бир

шахсдир». Бу образнинг тасвири тўғрисида яна қуйидаги мисраларни ўқиймиз: ”Анахитни доимо гўзал, бақувват, камарини баланд боғлаган, олтин зийнатли, кўп бурмали мурсак кийган бир қиз сифатида кўриш мумкин...». Кўриниб турибдики, Анахит образи жонли шахс сифатида таърифланади. Демак, бунинг тимсоли асрлар бўйи махсус ижрочилар томонидан ўйналиб, жонлантирилиб келинган. Ўрта Осиё территориясида топилган жуда кўп тасвирий санъат ёдгорликлари ичида Анахит фигураси турли вариантларда кўринади. Тадқиқотчилар Анахит маросимлари жуда жўшқин ўтгани, улар турли драматик диалог, ялпи қўшиқ хор ва рақслар билан олиб борилганлигини кўрсатдилар. Зардуштийлик мазҳаби билан алоқадор бўлган мифологик сюжетларни қадимда ҳамма қўшилиб— хоровод услубида ижро этилганини юнон тарихчиларидан Ксенофон (эрамиздан илгариги 434—355 йиллар) ҳам тасдиқлайди. У эрамиздан бурунги IV асрда скифларнинг мусиқа ва ашулалар билан ижро этадиган оригинал мифологик хоровод томошаларини кўрганини ёзади. «Улар бир-бирига қараб хор айтаётганда қатор саф тортиб турадилар... шундан сўнг бири ашулани бошлайди, қолганлари ҳам шу ашула йўлида айта бошлайдилар». Ислом динининг қатъий таъқибига қарамай зардуштийлик диний мазҳабида бўлганларга ва уларнинг диний маросимларининг томошавийлик хусусиятига ўрта асрда ва ундан сўнг ҳам қизиқиш совимаган. Бунга сомонийлар даврида яшаган Абу Мансур Муҳаммад Дақиқийнинг қуйидаги мисралари ҳам мисол бўла олади: «Дунёдаги яхши ва ёмон нарсалардан Дакиқий тўрт нарсани танлаб олди: Ёқут рангда бўлган лаб, чанг ноласи, Қон рангли шароб билан зардушт дини» Зардуштийлик — дин, диний таълимот, ибтидоий дунёқарашлардан бири бўлиб, у муайян маросимлар, урф-одатлар мажмуасидир. Халқ орасида у кўпроқ оташпарастлик деб юритилади. Зардуштийлик билан юнон олими Ҳеродотдан тортиб то шу кунгача минглаб олимлар узлуксиз шуғулланиб келишди. Яъни зардуштийлик икки ярим минг йилдан буён олимлар диққат марказида. Аммо шунга қарамасдан,

ҳамон у одам оёқлари тегмаган чангалзорга ўхшайди. Айниқса, бу дин билан боғлиқ байрамлар, маросимлар, томошалар кам ўрганилган. Улар тўғрисида узуқ-юлиқ маълумотлар, қайдлар, фаразлар бор, холос. Минг афсуски, ўзбек олимлари кўп ҳолларда зардуштийликни четлаб ўтганлар. Бунинг сабаблари бор, албатта. Бири шуки, зардуштийликни биринчи навбатда форс-тожик халқларигагина хос деб қараганлар. Иккинчидан эса зардуштийлик ва умуман маьжусийликка оид динларни ўрганиш гуноҳ, у исломга соя ташлайди, деб ўйлаганлар. Афсус-надоматлар бўлсинки, XX асрда ҳам мазкур мавзуни бирон бир ўзбек олими махсус ўрганмади. Зеро, совет ҳокимияти даврида дин, диний тасаввурлар ва қарашлар у ёқда турсин, шу билан салпал боғлиқ ижодкор, бадиий асарни ҳам четга суриб қўйилди. Классик асарлар илоҳий оҳанглар ва лавҳалардан тозаланиб, рандаланиб нашр этилди. Вақт шуни кўрсатдики ислом, тасаввуф тариқатлари, балки Ўрта Осиёда исломгача ҳукм сурган зардуштийлик, буддизм, ибтидоий дунёқарашлар тотемизм, анимизм каби диний эътиқодлар барча элатлар, халқлар ҳаётида кенг томир ёйиб, маросим, сайл ва байрамларида, томошаларида кўпинча бир-бири билан чатишган ҳолда намоён бўлиб келган. Ислом маъжусийликка қарши қанча курашмасин, уни авлодлар ёдидан, ҳаётидан юлиб ташлай олмади, урф-одатлари, маросимдари таркибидан сиқиб чиқара олмади. Айниқса, зардуштийликнинг қолдиқлари, аломатлари, унсурлари ҳар қадамда учрайди. Кўпгина томошаларнинг санъатларнинг, келиб чиқишини, такомилини, антиқа ҳодисаларини, тимсолларини, тасвирий воситаларини фақат зардуштийлик билан боғлиқ ҳолда тушунишимиз, англашимиз мумкин. Ушбу мавзуни махсус ўрганиш даври қилди. “Авесто” фалсафаси ёки эстетикаси деган тадқиқот пайдо бўлишига умид қиламиз. Нега деганингизда, зардуштийлик шундай кўп тармоқли, мураккаб соҳаки, уни турли ихтисосли олимлар ёки махсус гуруҳигина бир даража тўлиқ ўрганишга қодир. Академик М Раҳмоновдан кейин забардаст олим М Қодиров ҳам бу мавзугу мурожат қилди. Шундан келиб чиқиб, қайдларни ақл

ва мантиқ тарозисига қўйиб, зардуштийлик билан алоқадор байрамлар, маросимлар ва томошалар ҳақида дастлабки умумий манзара яратилган. Бу мавзу кейинги тадқиқотчилар томонидан янада тўлдирилади ва ишончли илмий бир манбага айлантирилади деб умид қиламиз. Аксар олимларнинг В. В. Струве, И. С. Брагинский, И. М. Дьяконов, В. М. Луконин, С. П. Толстов, Б. И. Авдиев, М. Бойс ва бошқалар фикрича, зардуштийлик Туронда пайдо бўлиб, шаклланиб, кейинчалик Эронга ўтган. Улар Зардуштийликнинг оғзаки таълимоти ёзилган «Авесто» номли муқаддас китоб ҳам дастлаб шу Турон ҳудудида майдонга келган, дейдилар. «Авесто» номли қадимги диний тўпламнинг дастлабки қисмлари, жуда азалги қисмлари, — деб ёзади Б. И. Авдиев,— худди шу Ўрта Осиё ҳудудида вужудга келган, деб айтишга ҳамма асослар бор. Баъзи бир ривоятларда айтилишича, зардуштийлик динининг биринчи «муқаддас олови» Хоразмда ёқилган. «Авесто»да тасвирланган «Айриана-Вайжо» деган мамлакат Хоразм бўлган бўлиши эҳтимол, бу мамлакатда Аҳурамазда Зардуштга кўриниш берган. «Айриана-Вайжо» деган афсонавий мамлакатнинг «Авесто»да сақланиб қолган тасвири Хоразмнинг жуғрофий шароитларига жуда мувофиқ келади». «Авесто»даги Урва – Урганч, Ардви - Амударё, Воруқаш – Орол денгизи каби атамалар ҳам шу фикрни тасдиқлайди. Бундан ташқари, Хоразм сўзининг ўзи ҳам «Қуёшли ер» - «хвар» — қуёш ва «зом» — ер деган маънони билдириб, унинг қуёшга сажда қилувчи мамлакат эканидан далолат беради. Қуёшли ерликлар ибодат қўшиқлари 72 фаслдан иборат бўлса ва уни махсус ижрочилар бажарса биз яна бир бор кичик шаклдаги – мусиқа, рақс ва қўшиққа, катта шаклдаги – хорга дуч келдик. Муғлар ва ижрочилик санъати Оташпарастлик ва унинг муқаддас каломи «Авесто» ни ўрганшн билан шуғулланган олимларнинг кўпчилиги ундаги барча маросимлар, удумларнинг театр томошасига ўхшаб кетиши, махсус ташкил қилиниши

саҳналаштирилиши ва ижро этилиши ҳақида ёзадилар. Чунончи, 1903 йилда 3. А. Рагозин шундай деган экан: «Қурбонлик маросимида оташпарастлар оммаси иштирок этган. Улар ибодат ҳаракатларининг муайян қоидаларига қатъий амал қилишлари, шунингдек, дуоларни ўз вақтида, лозим мутаносиблик билан (гармония) ва муайян пардалар регистрда, овозларнинг зарур оҳанглари ва пардаларини тўла сақлаган ҳолда куйлашлари талаб қилинган». Маросим қонун-қоидаларидан ҳар қандай чекиниш шаккоклик ҳисобланган. Фақат қурбонлик маросимида эмас, бошқа маросимлар ва байрамларда ҳам шундай қилинган бўлса керак. Шу масала бўйича ўз фикрини билдирган М. Раҳмонов мураккаб қўшиқ ва хорлардан ташкил топган «Авесто», ундаги қатор мифологик қаҳрамонлар махсус ижрочиларни тақозо этган бўлиб, ибодатхоналарда, махсус майдонларда зардуштийлик билан боғлиқ маросимлар театр томошалари сингари ижро этилган. Митра, Анахита каби маъбудлар эса жонли инсоний қиёфаларда гавдалантирилган, деб ҳисоблайди. Озарбайжон театршуноси М. Аллахвердиевнинг фикр- мулоҳазалари ҳам қизиқарлидир. Унинг ёзишнча, драма санъатининг илдизлари «Авесто»да жо бўлган: монолог ва диалог, хор ва яккахонлик, рақс, бадиий сўз, саҳнавий тимсол. «Готлар,— деб ёзади М. Аллахвердиев,— мусиқа жўрлигида речитативсимон ижро этилиб, зардуштий мифологиясининг ҳар хил сюжетларини акс эттирган. «Авесто»нинг бошқа қисми «Ясив» бўлиб, у ҳам саҳна унсурларига сероб ва қурбонлик маросимларига бағишлангандир». А. О. Маковельский ва А. М. Аслановлар ўзларининг тадқиқотларида “Гот”ларнинг куйлангани ҳақида ёзадилар: «Қасидалар у замонларда куйланган, буни иккинчи ўзаги “вак” — куйлаш деган маънони билдирувчи “мантаравака” деган сўздан ҳам билиб олса бўлади. Мантаравака деб, готларнинг ижрочиларига айтилган. А. О. Маковельский мантаравакаларнинг овозларини тонгда қичқирадиган хўроз овозига қиёс қилади. Улар шу қадар баланд овоз билан “Гот” ларнинг дуоафсунларини, ривоятларини куйлашган экан.

Мазкур фикр-мулоҳазалар, гарчи умумий бўлсада, биз учун таянчдир. Шуларга таянган ҳолда “Авесто” қасидалари ва дуоларининг қай даражада ижро этилганини ва саҳналаштирилганини секин-аста аниқроқ билиб олишимиз мумкин. Бунда, авваламбор «Авесто» нинг бизгача етиб келган қисмлари ишончли манба бўлиб хизмат қилади. Зотан, байрамлар, маросимлар, томошалар, саҳнавий тимсоллар — ҳаммаси “Авесто” дан озиқланади. Олимлар зардуштийликнинг пайдо бўлиши ва тарқалишини Муғ деган қабила билан боғлаб талқин этадилар. Муғллар шу динни сақловчи ва тарғиб қилувчи бўлишган экан. И. М. Дьяконовнинг фикрича, муғлар аслида Турондан келиб чиққан, кейинчалик Каспий денгизи жануброғида, сўнгра Мидияда яшаганлар. Бора-бора умуман зардуштийлик динининг билимдонлари, тарғиботчилари, маросимларини уюштирувчилар ҳам шу ном билан аталган. Қадимий аждодларимиз бўлмиш саклар, массагетлар, скифлар, бохтарлар, сўғдийлар, хоразмийлар орасида ҳам муғлар алоҳида ҳурмат-эҳтиромга сазовор бўлишган. Улар «Авесто» дуолари, қасидалари, ривоятларини ёддан ёқимли қироат қилиш, ваъз айтиш, ҳаома деб аталадиган илоҳий май тайёрлаш ва сақлаш, оловхоналарни тоза сақлаш, маросимларни тартибли ўтказишда ибрат бўлишган. Бугина эмас. Зардуштийлик амалда бўлган қарийб барча мамлакатларда муғлар коҳинликдан ташқари қози, табиб ва олим вазифаларини ҳам бажарганлар. Улар ҳатто сартарошлик ҳам қилишган. Хулласи калом, муғлар ҳар томонлама қобилиятли кишилар бўлишган. Айниқса, маросимлар ва ҳар хил оммавий йиғинлар, томошаларни уюштириш, ўтказиш улардан ҳам ташкилотчилик, ҳам санъаткорлик қобилиятларига эга бўлишни талаб этган. Бунинг учун ҳар қачон уларда ўткир ақл, яхши хотира, пишиқ гавда, таъсирчан овоз, илҳомбахш кайфият, жозибали ҳаракатлар ва нигоҳлар, бошқа тимсолларни гавдалантириш маҳорати зоҳир бўлиб туришн ўз-ўзидан маълум. Оташгоҳлар қошида бундай истеъдодли муғларнинг бутун-бутун тўдалари қарор топган. Тўдалардаги муғлар орасида маълум даражада ихтисослашиш рўй берган, деб ўйлаймиз:

сўз усталари, куйловчилар, ўйинчилар, ҳар хил қиёфаларда чиқувчи ўзига хос актёрлар алоҳида-алоҳида тоифаларга бўлинганлар. Юнон олимлари Ҳеродот, Платон, Плутарх, Страбон ва бошқаларнинг тадқиқотлари туфайли «муғ» сўзи «магус» шаклида ёзилган ва айтилган. Кейинроқ Оврупода пайдо бўлган «маг», «магистр» тушунчалари, Шарққа қайтиб келган «маъжус» ибораси ана шундан. Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, Искандар Зулқарнайн зардуштийларни ўз динидан воз кечишга мажбур этиб, муғларнинг кийимларини, маросим ашёларини, оташгоҳларни ёндирган экан. Буюк озарбайжон шоири Низомий Ганжавий ўзининг «Искандарнома» асарида бу фикрни тасдиқлайди. Оташгоҳлардан қазилган муғлар халқлар орасига кириб олиб, барибир ўз фаолиятларини давом эттираверганлар. Театршунос М. Аллахвердиевнинг ёзишича, муғларнинг бир қисми чинакам санъаткорларга айланишган ва ҳатто юнон актёрлари билан бирга расмий саҳна томошаларида иштирок этишган. Зардуштийлик юнонлар ҳукмронлигидан кейин яна минг йил Туронда етакчи дин сифатида фаолият кўрсатган. Муғлар ҳар соҳада ўз маҳоратларини янада оширганлар. Зардуштийликка нисбатан қақшатғич зарба араб истилочилари томонидан берилди. Абу Райҳон Беруний истилочилик ва исломни тарғиб этиш жараёнида: «Қутайба ибн Муслим ал-Боҳилий хоразмликларнинг котибларини ўлдириб, китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз бўлиб қолиб, ўз эҳтиёжларида ёдлаш қувватига суянадиган бўлдилар», — деб ёзган. Шубҳа йўқки, Беруний тилга олган шаҳид котиблар — муғлардир. Бошқа бир ўринда Беруний бу фикрни янада аниқроқ таъкидлайди: «Қутайба Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва билимини бошқаларга ўргатадиган кишиларни ҳалок этиб, буткул йўқ қилиб юборган эди». Аммо муғларнинг унча-мунча қисми Туроннинг айрим жойларида ҳунарлари ва тусларини ўзгартирган

ҳолда жон сақлаганлар ва хуфёна бўлсада, ўз ишларини давом эттирган бўлсалар керак. Охирги олов уйларини муғул босқинчилари бузишган. «Худди шу вақтда,— деб ёзади М. Бойс,— менимча, сўнги муқаддас китобларнинг катта куллиётлари, шу жумладан сосонийлар «Авасто»сининг барча нусхалари йўқолган». Лекин оддий зардуштийлар у ер-бу ерда, ёддан бўлсада, ўз динларини, урф-одатларини сақлаб келганлар. Мумтоз адабиётда қўлланиб келинган «муғ дайри» “майхона, харобат” деган иборалар уларни қувғинда юрганига шундан гувоҳлик беради. Темур, Темурийлар ва улардан кейинги даврларда ҳам муғлар асосан май тайёрловчи, зиёфат ва базмларда байт ҳамда алёрлар билан май қуйиб берувчи соқий, қувноқ ва сеҳргар кишилар сифатида тилга олинади. Чунончи, Алишер Навоий асарларида «муғ», «пири муғон», «муғбача», «муғ дайри», «нағмаи муғона» деган сўзлар ва тушунчалар кўп учрайди. Зардуштийлик диний ҳукмрон мамлакатларда йил, ўн икки ой, ҳар қайси ой ва ундаги ҳар бир кун маълум байрамлар, маросимлар, ҳайитлар, удумлар билан таъминланган. Зардуштийлар тақвими жамоалар, халқлар, фу- қароларнинг ҳаёти ва меҳнат жараёнларини муайян тартибга солиб, идора қилиб турса, байрамлар, маросимлар, томошалар уларга руҳий озиқ бериб турган. Турган гапки, санъат, шу жумладан халқ томошалари ҳам зардуштийлик таълимоти таъсирида бўлган, «Авесто»дан озиқланган, одатдаги тақвим, мавсумий ва давлат байрамлари доирасида фаолият кўрсатган. Минг-минглаб санъаткорлар куннинг беш вақтига гоҳ, ҳафтанинг етти кунига (буни Ахурамазданинг етти кашфиёти деб ҳам тушуниш мумкин), йилнинг ўн икки ойига, шунингдек, илоҳларга, шоҳларга, қаҳрамонларга, тарихий ёки фавқулотда рўй берган воқеаларга бағишлаб, хилма-хил байрамлар, маросимлар, маъракаларга атаб махсус куйлар, қўшиқлар, рақслар, яллалар, саҳнавий томошалар яратганлар. Шу асосда

мусиқада, рақсда, асотирлар ва уларнинг тимсолларини намоён қилишда яъни театр санъатида туркумлик пайдо бўлади. «Авасто» нинг билимдони ва моҳир ижрочиси, ўз ижодида зардуштийлик таълимотидан озиқланган, зардуштийларнинг илоҳларини, қаҳрамонларини куйлаган, мардумларнинг байрамлари, маросимларини ўз куйлари, қўшиқлари, замзамалари, қироатлари билан безаган. Мусиқа сўзларини «Занд Авесто», «Яшт» ва «Ясно» лардан олади ва қисман ўзи тўқийди. Гап шундаки, наинки Борбад, балки Хусрав Парвез саройида хизматда бўлган мингга яқин созанда, навозанда, раққос, қўғирчоқбоз, муқаллид, зандхонларнинг аксарияти, шу жумладан ўз даврида бутун Шарқда шуҳрат қозонгаи Саркаш, Накисо, Саркаб, Бомшод, Озодвори чанги, Гесуи Навогарлар биргина империя пойтахти Тайсафунда эмас, Марв, Гурганж, Самарқанд, Бухоро, Кеш, Нусай ва бошқа шаҳарларда ҳам ўз санъатларини намойиш этганлар. Бу даврда Мовароуннаҳрдаги вилоятларда ҳам турли томоша санъатларининг мактаблари шаклланган эди. Тожик олими Асқарали Ражабнинг ёзишича: «Самарқанд рақс мактаби, соя театри, ширинкору масхарабозлари, масалан, фақат сосонийлар салтанатига даҳлдор бўлиб қолмасдан, балки Хитой, Ҳиндистон, Туронда ҳам катта шуҳрат қозонган». Маълум бўлишича, Борбад рақс санъатига ҳам катта эътибор бериб, мавсумий маросимларда, базмларда ижро этиладиган ўнлаб рақс куйлари басталаган ва уларни ўзи тузган рақс гуруҳларига ўргатган. Унинг «Сурвочик» - «Базиморо» силсиласидаги рақсларини хотин-қизлардан тузилган дасталар ижро этиб, Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳам шуҳрат қозонганлар. Умуман, эрамиздан аввалги VII асрдан то эрамизнинг VII асригача зардуштийлик билан боғлиқ бўлган мавсумий байрамларда созандаю навозандаларнинг санъати билан бир қаторда театрлашган намойишлар, зандхонликлар, кулгили ўйинлар ва рақслар катта ўрин эгаллаган. Кўпинча бундай ўйин ва рақслар бир-бири билан мазмунан ва бадиий ўйғунлашган

туркумларни ташкил этган. Айниқса, наврўз ва меҳржон байрамларида ўйналадиган кўплаб ўйин ва рақслар яратилган бўлиб, шулар ичида «Расонвочик» номли маросим рақслари, «Варзвочик» номли маиший рақслар бутун бир силсилалардир. Бундай рақслар Суғдиёнада, Хоразмда, Фарғона водийсида, Тошкент воҳасида ҳам кўп ижро этилган. «Олов уйлари» ўйинлари, мавсумий маросимларда ўйналадиган ва «Авесто» ижрочилиги билан боғлиқ ўйин ва намойишлар, базм рақслари, мақом ўйинлари, қайроқ ва занг билан ижро қилинадиган ўйинлар, камон, қилич, пичоқ, калтак ва машъалалар билан ўйналадиган жанговар рақслар, ҳайвонларнинг муқаллидлари, доира ва сурнай рақслари, қарсак усуллари билан олиб бориладиган ўйинлар ижро санъати жумласидандир. Т. Қиличевнинг ёзишича, Хоразмда бизнинг давримизгача етиб келган «Мақом уфари» номли туркум рақслар бўлиб, етти қисмдан иборатдир: «Норим-норим», «Садр норим-норим», «Оразибон», «Қовруи», «Ут», «Гўсфанд». Булар хамон ижро санъатини наъмуна даражасида шаклланишига асос бўлмоқда. Оловхона, эркак уйлари, «подшо-вазир» ўйини «Массагетлар барча худолардан, хусусан, қуёшни қаттиқ қадрлаб, унга атаб отларни қурбон қиладилар. Қурбонликнинг маъноси шуки, худолардан энг тезкорига еру заминдаги энг учқур жонивор муносибдир». Ана шу қуёшнинг ердаги тимсоли сифатида оловни ҳам муқаддас деб билиб, унга топинганлар, уни асраб авайлаганлар, пок сақлаганлар, унга атаб уйлар, ибодатхоналар қурганлар. Хуросон ва Мовароуннаҳрда юзлаб ибодатхоналар бўлиб, уларда минглаб муғлар, мўбадлар хизмат қилганлар. Беруний ўз қўлёзмаларида хоразмийлар ва сўғдийларнинг байрамлари ва уларнинг бу байрамларда - олов уйида йиғилишлари ҳақида қайд этган. Чунончи, у сўғдийларининг «Оғом» номли ҳайити ҳақида шундай деб ёзган: «Улар шу куни Ромуш қишлоғидаги оташхонага тўпланадилар. Оғом

ҳайитлари улар учун энг азиз хайитлардан бўлиб, у ҳар бир қишлоқда ўтказилади, улар ҳар қайси қишлоқ раиси ҳузурига йиғиладилар ва ебичадилар...». Наршаҳий ўзининг «Бухоро тарихи» асарида айнан шу қишлоқдаги ибодатхона ҳақида ёзади: «Кайхусров Ромуш қишлоғида оташпарастлар ибодатхонасини қурди. Оташпарастларнинг айтишларича, бу ибодатхона Бухородаги оташпарастлар ибодатхоналарининг энг қадимийсидир». Яна унинг айтишича, бутпарастларнинг ҳар йили икки марта савдо қилинадиган «Бозоримоҳ» деган жойида ҳам оташпарастлар ибодатхонаси бўлган экан. «Бу жой,— деб ёзади у,— яна оташпараетлар ибодатхонаси бўлди; бозор куни одамлар бу ерга йиғилганларида ҳаммалари ибодатхонага кириб оловга топинар эдилар. Бу ибодатхона то исломият давригача бор эди, мусулмонлар қувватланиб келгач, мазкур Моҳ масжидини худди шу жойга бино қилдилар...» Наршахий Кашкашои қавми ҳақида ёзар экан, Қутайба ибн Муслим Бухорони забт этгач, оташпараст муғлардан бўлган кашкашоилар ҳамма нарсаларини батамом арабларга қолдириб, ўзлари шаҳар ташқарисида етти юзта кўшк бино қилганлари ва ибодатхоналар ҳам қурганлари ҳақида маълумот беради. Академик С. П. Толстов бошчилигидаги археология ва этнография экспедпцияси эрамиздан аввалги IV асрга оид Жонбос қалъа, мелоддан аввалги I ва мелодий III асрларга хос Тупроққалъа қўрғонлари ичида оловхоналар борлигини аниқлаган. Жонбос қалъадаги оловхона қалъанинг тўрида жойлашган бўлиб, қатор уч хонадан иборат экан: атрофига супалар ишланган катта, чўзинчоқ хона, ўртасида баланд супаси бор уй ва айвонга ўхшаган жой. Иккинчи хонада доимо муқаддас олов ёниб турган, оловнинг кули айвонга йиғилиб, ундан ҳар тарафга олиб кетилган. Оташпарастлар асосан биринчи хонада йиғилишган, май ичишган, маросимларини ўтказишган, атарбонлар орқали оловга сиғинишган, илтижо қилишган. Тахминларга кўра, олов ўртада бўлиб, атрофида оташпарастлар ўтирадиган қилиб қурилган оловхоналар ҳам бўлган. Оловхоналар зардуштийлар ҳаётида неча асрлар мобайнида катта ўрин эгаллаб келган. С.

П. Толстовнинг оловхоналарнинг вазифалари хусусидаги фикри инобатли. Шу фикрга ва бошқа манбаларга таянган ҳолда оловхоналар қуйидаги вазифаларни бажарган деб ўйлаймиз: биринчидан, у ибодатхона вазифасини ўтаган, иккинчидан, унда диний маросим ва ҳайитлар ўтказилган, учинчидан, зардуштийлик ва унинг муқаддас китоби бўлмиш «Авасто» мазмуни билан боғлиқ баъзн ўйинлар ва томошалар уюштирилган, тўртинчидан, йигитлар у ерда йиғилиб, кўнгил очишган ва баъзи ижтимоий масалаларни ҳал қилишган. Бошқача айтганда, оловхоналар ҳам ибодатхона, ҳам томошагоҳ, ҳам ўзига хос уюшма маркази вазифасини бажарган. С. П. Толстов қуёшдан олов, оловдан олов уйи, олов уйидан меҳмонхона, меҳмонхонадан чойхона келиб чиққани ҳақида шундай мантиқли қилиб ёзадикн, ишонмасдан иложингиз йўқ. «Олов уйлари», меҳмонхона ва чойхоналарни у эркак уйлари деб атайди ва уларнинг ўз даврида муҳим вазифаларни бажарганини алоҳида қайд этади. «Эркак уйлари,— деб ёзади у,— мусулмонлик давригача Ўрта Осиёда кенг ёйилган ва у ижтимоий аҳамиятли маиший ҳодисалардан бири бўлган. Улар қадимий завқ-шавқли сиғинишларнинг марказлари ўлароқ жамоа бўлиб овқатланиш ва ўйинга тушиш билан боғлиқ эди». Олим чойхонани исломгача бўлган мана шу жамоа — маросим муассасасининг асрлар оша етиб келган кўриниши, деб ҳисоблайди. Зеро, чойхонада шу кунгача жўралар ош тайёрлашади, ўйин-кулги қилишади, аския айтишади, суҳбат қуришади. Айниқса, ўзбеклар ва тожиклар орасида ҳамон сақланиб келаётган, одатда хонадонлардаги меҳмонхоналарда, шунингдек, чойхоналарда ўтказиладиган гап-гаштаклар ҳам маълум даражада ўша эркак уйлари маросимлари, томошалари, ўйин-кулгиларини давом эттиради. Яқин-яқинларгача жўралар томонидан меҳмонхона ва чойхоналарда қўлланилган махсус эрмак ўйинлар, топишмоқлар, маталлар, муқаллидлар, айтишувлар, лапарлар, масхарабозликлар бўларди. Улар «Меҳмонхона ўйинлари» деган катта бир туркумни ташкил этган. «Мошоба», «Юмрон-қозиқ», «Кади бадбахт», «Жум-

жақа», «Лайлак илонни овлади», «Айиқ», «Бургам», «Эчкижоним», «Пўстиним», «Чағаллоқ» ўйинлари ана шу силсиладандир. Бизнингча, «Подшо-вазир» ўйини ҳам аслида оловхоналар билан боғлиқ ҳолда майдонга келган, кейинчалик феодализм даври ижтимоий муносабатлари билан йўғрилган ва соф томоша шаклини олган. Ўйин тафсилоти қуйидагича: ошиқ отиш, ясовул ва танланган кишилар, “подшо ва вазир” деб тайинланган. Ясовул матодан дарра ясаб ишга тушган. У ўйиндан бош тортганларини дурра билан жазолаб турган. Ошиқ отиш орқали ёки ясовулнинг «хушёрлиги» билан «ўғри» тутилган. Вазир ёки ясовул бу ҳақда подшога арз қилган. Подшо беш-ўн дарра уришга амр қилиб, сўнг уни ўйнатган: «От ўғриси»га давра айланиб кишнаш, «эчки ўғриси»га маъраш, «эшак ўғриси»га ҳанграш, «хўроз ўғриси»га тонг саҳарда қичқирган дакан ва жўжахўрозларга тақлид қилиш, «бедана ўғриси»га қафасдаги беданалардай сайраш буюрилган. Баъзан, ҳатто аёл кўйлагини кийиб раққоса бўлиб ўйнашга мажбур қилинган. Кимдир латифа, кимдир ашула айтган, кимдир муқаллид, кимдир масхарабозлик қилган. Ҳеч ким ўйин шартидан бош тортмаган, ҳамма учун подшо амри вожиб бўлган. Шу тарзда ўйин икки- уч соат давом этган. «Подшо - вазир» ўйин сифатида, ярим ҳазил-ярим чин шаклида олиб борилган. Баъзи жўраларнинг йиғинларида у айрим ҳоллардагина жиддий тус олиб, ғанимидан ўч олиш, бировни таҳқирлаш воситасига айланган, холос. Ўйин давомида подшо билан вазир бир-икки марта ўзгариши мумкин. Шунда эскилари оддий фуқаро даражасига тушиб, янги ҳукмдорларга итоат қилади ва уларнинг ҳукмини бажаради. «Подшо - вазир» ўйини ўзининг нисбатан барқарор савол-жавоблари диалог шаклида бўлиб, подшо, вазир, ясовул, жаллод, ўғриларнинг бирмунча кулгили қиёфаларини гавдалантириши, турли-туман ўйинлар, муқаллидлар, латифалар, қўшиқлар, рақслар, масхарабозликлар билан саҳналарнинг бирбирига уланиб туриши, кулгидан жиддиятнинг, жиддиятдан кулгининг ҳосил бўлиши, жўраларнинг воқеаларда баробар берилиб иштирок этишлари

ва бошқа жиҳатлари билан драмани, саҳна асарини эслатади. Ўйин таркибини, савол-жавобларини ҳар бир эр киши болалигидан яхши билган. Зеро, ўғил болалар ҳам катталарга тақлидан «Подшо-вазир» ўйнаганлар. Шу боис омади чопиб «подшо» қилиб кўтарилган, «вазир» бўлган, ошиғи «сўфи» тушган ёинки омади келмай «ўғри» бўлиб қолган киши бемалол ўзини шу қиёфада ҳис қилиши, зарур мулоқотга киришуви, лозим гапларни топиб сўзлашуви талаб қилган эди. Ўйининг қизиқарли чиқиши кўп жиҳатдан вазир ролининг ижрочиси, унинг сўзамоллиги, топоғонлиги, ташкилотчилиги, маҳоратига боғлиқ бўлган. Чунки «Подшо» одатда меҳмонхона тўридаги махсус тўшак ёки курсида бошига ясама тож кийган ҳолда виқор билаи ўтиради, ясовуллар унга хизмат қилиб турадилар. У кам гапиради. Сўфилар ва ўғриларнинг ҳам гаплари қисқа, лўнда бўлади. Ясовул «бош устига» деб фармонни ижро этади, холос. «Вазир» эса бутун ўйин давомида балогардон бўлиб, подшога ахборот бериб, унинг фармонларини адо этиб, гуноҳкорларга хилма-хил жазолар ўйлаб топиб, даврани бошқариб боради. Энг кўп савол- жавоб унинғ елкасига тушади. Вазир роли ижрочиси ўзига хос режиссёр ҳамдир. “Вазир” вазифасини кейинчалик “корформон” бажарадиган бўлди. Умуман, олганда, ҳар ким ўз зиммасига тушган қиёфани халқнинг анъанавий тасаввуридагидай гавдалантиришга ҳаракат қилган. Подшонинг савлати, вазирнинг донолиги, сўфининг поклиги, ўғрининг қувлиги, ясовулнинг тўнкамижозлиги таъкидланган. Бошқача айтганда, жўралар ўз табиатларидан узоқлашиб, бошқа қиёфаларга киришган, яъни актёрлик қилишган ва ўйин орқали дам олишган. Бунинг устига жазо тариқасида ёки товон сифатида ижро этиладиган куй, қўшиқ, ашула, рақс, масхарабозлик, муқаллид, қизиқчиликларда ҳам жўраларнинг санъаткорлик қобилиятлари яхши намоён бўлган. Гап-гаштаклар, меҳмонхона гурунглари, шу жумладан «Подшо-вазир» ўйини йигитларнинг қобилиятларини пешлаб, ривожлантириб борган. «Подшо-вазир» ўйини ижросида икки хил — кинояли ва жиддий услублар ҳукм сурган. Қинояли услубда ҳар бир ижрочи, иштирокчи ўзини

гоҳ чин, гоҳ ҳазил ҳолатда тутган, ўзининг жиддий гаплари, жиддий ҳолатларига ҳам киноя (кулги) кўзи билан қараган. Аммо кам бўлсада, ҳар қалай учраб турувчи жиддий услубда ҳар ким ўз гапини пухта ўйлаб, кейин сўйлаган, ҳолатлари жиддий, драматик, баъзида фожиали воситалар билан ифода қилинган. Мазкур ўйин-томоша тожик, туркман, қорақалпоқ, озарбайжон биродарларимиз ҳаётида ҳам учрайди. Тожик олими Н. Нуржоинов ўйинни пьеса шаклида ёзиб олиб, ўзининг «Драмаи халқии тожик» (Душанбе, 1985) китобида нашр қилган. К. Керимийнинг маълумотига кўра, туркманлар орасида ҳам «Подшо-вазир» ўйини бўлиб, у ўтов ичидагина эмас, очиқ майдонда ҳам уюштирилган экан. Т. Қиличев томошанинг Хоразмдаги кўриниши тафсилотини ва шарҳини беради. Озарбайжонда янги йил муносабати билан аёллар ўз шоҳларини сайлаб, тахтга ўтиргизар экан. Вазир ҳам, бошқа тимсоллар, томошабинлар ҳам аёллардан бўлган экан. Озарбайжон театршуноси М. Аллахвердиев ўз тадқиқотларида бу тўғрида фикр юритади. Хулоса қилиб айтганда илмий адабиётдаги фикр-мулоҳазалар асосида чиндан ҳам «подшо-вазир», «олов уйи» томошаси сифатида пайдо бўлиб, ўзида аждодларимиз ҳаётида рўй берган даврий ўзгаришларни, турли одатларни акс эттирувчи томоша – ўйин, шакли эканлигига амин бўламиз. Унда демократия йўли билан ҳукмдорни сайлаш, подшолик тахтини бир кунга эл сайлаган одамга тортиқ қилиш одати («бир кунлик шоҳ» мотиви) ўз ифодасини топганлиги билан қизиқани томошага айланган. Митра байрами ва Лазги рақси Зардуштийлар даврида “олов уйлари”, оташгоҳлар кўп вазифаларни бажарган. Оташгохлар улар сиғинадиган ибодатхоналаргина бўлиб қолмай, балки у ерда қисман маросимлар, томошалар ҳам ўтган. Масалан, Митра байрамлари ва маросимлари шу ерда ўтказилган.

Митра — Ўрта Шарқ халқлари илоҳиятининг маъбади, эрамиздан икки ярим минг йиллар бурун ҳам яъни зардуштийликдан ҳам илгари аждодларимпз унга топинганлар. Афсонага кўра, Митра гўё қоядан бунёд бўлган, чўпонлар уни тарбиялаганлар. У балоғатга етгач, қуёш билан курашади, лекин бу курашда ҳеч қайсиси ғолиб чиқмайди. Шундан кейин Қуёш билан Митра иттифоқ тузадилар. Митра оқ отда Қуёш олдига тушиб, унга йўл кўрсатувчи вазифасини ўз зиммасига олади. Дастлаб Митра уруғ-қабилалар ўртасидаги яйловлар ва сувли ерлар бўйича келишувларни назорат этган, бироқ кейинчалик у жангчи-илоҳ сифатида танилган. Жангчи Митра адолат учун курашади. У одамлар устидан ҳамда марҳумлар руҳлари устидан ҳакам, қуёшнинг самовий сафарида кузатувчидир. Айрим мамлакатларда Митра қуёшнинг ўзига сиғиниш билан қўшилиб кетган. Умуман, Митра «Авасто»да кишилар устидан “Оша” ҳамда “Вартрагна” деган дарғазаб қаҳон ҳамроҳлигида оқ отлар қўшилган аравада учиб юрувчи осмоний худо, яйловлар шоҳи, жамоалар мададкори, ростгўйлар ва бенаволар ҳимоячиси, энг тоза насл берувчи пушти паноҳ; хиёнатчи, ёлғончи, субутсиз, каззобларни жазоловчи адолатпеша сифатида гавдаланади. Митра маросимлари, у билан боғлиқ бўлган томошалар айнан қандай бўлганини ҳозир аниқ айтиш амри маҳол. Шундай бўлсада, хаёл қилиб кўрайлик. «Митра қасидаси»нинг матни шунга имкон беради. Зардуштийлар тақвимига кўра, ҳар ойнинг 16-куни Митра куни ҳисобланган экан. Шу куни Митрага бағишланган “яшт” қасида ва “гот”дуолар ўқилган, тўғрироғи, ижро этилган. Чунки, қасиданинг нуқул муножот савол-жавоб, таърифу тавсифлардан, яъни диалог, монолог ва хорлардан иборат бўлган матҳи шу фикрни тасдиқлайди. Матн Ахурамазданинг Зардуштга ваҳийлик билан айтган сўзлари, улар ўртасида бўлиб ўтадиган савол-жавоблар, Митранинг Ахурамаздага, Зардуштга, ибодатчиларга мурожаатлари, муғларнинг Митра ҳақидаги ривоятлари, мадҳиялари, художўйларнинг Митрага якка ва умумий илтижоларидан

иборат бўлиб, уларни фақат қироат қилиш, куйлаш, ижро этиш, гавдалантириш мумкин. Қасидада «бор овозда дуо қилиш» ҳақида гап боради. Шунингдек, зардуштийларнинг Митрага сиғинишда қўлларини ёзиб, осмонга қараб илтижо қилишлари, мурувват ҳамда мадад сўрашлари ҳам шунга ишора. Матнга таянган ҳолда Митра қасидаси ижросида Ахурамазда, Зардушт, Митра тимсоллари намоён этилган, деб баралла айтиш мумкин. Айниқса, Митра тимсоли мукаммал гавдалантирилган, деб ўйлаймиз. У баланд бир жойда жангчи қиёфасида афсонавий олтин аравада ўтирган ҳолда кўрсатилган. Муғлар, диндорлар ўшанга қараб мурожаат қилган, сиғинганлар. Митра ўша самовий арава ёки кўшкдан туриб умматларига сўз қотгандир. Чунки матнда, уч маротаба бевосита Митранинг ўзига мурожаат қилишади. «Митра қасидаси» ўз тузилишига кўра драмани, тўғрироғи, қадимий юнон трагдияларини - эслатади. Бунда ҳам қаҳрамон — Митранинг ваъзлари монолог, коҳинларнинг ҳикоялари ва зардуштийларнинг илтижолари хорлар асосий ўринни эгаллайди. Унча кўп бўлмасада, савол-жавоблар диалог ҳам бор. Ҳаммаси баланд оҳангларда кучли эҳтирос билан қироат қилинади, куйланади. Қадимий юнон трагедияси ижросида бўлганидек, «Митра қасидаси» ижросида ҳам бош коҳин яъни асосий ижрочи етакчи бўлиб, унга кўпи билан яна икки-уч муғ ёрдам бериб турган бўлса керак. Аммо Митрага мадҳия ўқиб, илтижо қилувчиларнинг; сони кўпроқ бўлган, деб тасаввур қиламиз. Бир сўз билан айтганда, “Митра қасидаси” саҳна томошасини эслатиб турган. Ўз даврида М. Раҳмонов ҳам шундай фикр билдирган эди: «Митра образини ҳам, қоҳин образини ҳам театрлаштирилган услубда махсус ижрочилар томонидан ўйналиб, уларнинг қаҳрамонлик ва курашлари, кечинмалари жонли тасвирланиб берилганига шубҳа йўқ». Митрага бағишланган расмий маросимлардан ташқари халқ орасида ҳам томоша шаклини олган урф-одатлар бўлган. Расмий маросимларда «Авастонинг дуолари қироат қилинган ва қасидалари ижро этилган бўлса, халқ орасида мажозий ва ҳаёт билан бевосита боғланган томошалар, ўйинлар

расм бўлган. Чунончи, оташпараст озарбайжонлар орасида Митра билан боғлиқ «Году-году» деган томоша бор экан. Бунда каттакон қўғирчоқ қиёфасида қуёш — Митра тимсоли ясалади. У ҳар хил ялтироқ тақинчоқлар билан безатилади. Мана шу тимсолни «Году-году» дсб атайдилар. Бир ижрочи уни кўтариб олиб, қуёш шаънига бутун бир монолог ўқийди. Қолганлар қуёшни биргалашиб олқишлайдилар. Митра — годунинг олдида, унинг кўнглини олиш мақсадида ҳар хил кулгили саҳналар намойиш қилинади. М. Аллахвердиевнинг ёзишича, томошадан мақсад Митранинг кўнглини юмшатиш ва элу юртни тошқиндан, селдан асраш бўлган экан. Бизнинг аждодларимиз орасида ҳам шунга яқин ўйинлар бўлган бўлса керак. Негаки, «Году-году» томошаси туркларда «Боди-боди» деб аталган. Жанубий вилоятлар аҳолисининг шеваларида «боди» сўзи бўлиб, ўзига бино қўйган, сатанг, мақтанчоқ кишиларга нисбатан ҳамон қўлланади. Бир пайтлар «боди» сўзи Митра тимсолига нисбатан ишлатилган, деб фараз қилиш мумкин. Чунки, Митра тимсолини қўғирчоқни кўтариб олган ижрочи унинг тилидан куч-қудратини, ҳамма ишга қодирлигини фахрланиб айтган, балки куйлагандир. Хоразмда яқин йилларгача ўйнаб келинган “Ўт ўйин”, Бухоро амирлиги ҳудудида расм бўлган «Оташхўр» номли томошалар ҳам бир замонлар зардуштийлик ва унинг асосий кўрсаткичларидан бўлмиш олов ва Митра тимсолига боғлиқ бўлган, деб ўйлаймиз. «Оташхўр» ўйинини 1960 йилда Бухорода Сафар масхара Абдуллаев тилидан ёзиб олинган. Унда икки мустақил томоша — «Оташхўр» ва «Ҳиндубозлик» бирлаштирилган бўлиб, бирида ҳинду найрангбоз муқаллид қилинган, иккинчисида судхўр ҳиндулар ҳажв остига олинган. Шундан бизни ҳозир қизиқтираётган «Оташхўр» томошасида ҳинду найрангбоз тўйхонага кириб келади, корфармон билан унинг ўртасида кулгили саволжавоб бўлиб ўтади, кейин корфармон бошлиқ бир гуруҳ томошабинларнинг «Оташхўр-ей, оташхўр» деган куйига ўйинга тушади.

Ўйин тугагач, найрангбоз пахта толаларини ёндириб оғзига солади. Давра айланиб, тўрт-беш жойдан туриб оғзидан олов пуркайди. Одамлар орқага тисариладилар, бироқ ундан қўрқмайдилар. Чунки, хушчақчақ, сахий найрангбоз қиёфаси намоён бўлади. У олов пуркар экан, ҳар гал оловнинг хосиятларини завқ-шавқ билан таърифлайди. Бу кўринишда «Оташхўр» бирмунча ижтимоий тус олган. Аммо ўзининг дастлабки кўринишларида у олов ёки Митра тимсоли билан бевосита боғланган шаклда, сал кейинроқ «Боди-боди» ўйинига ўхшаш. Хоразмийларнинг «Машъала» ва «Ўт ўйин» томошаларида бошқача талқинни кўрамиз. «Ўт ўйин»да ижрочи чўғ ютиб, жанговар руҳда ўйнаб, аждаҳо қиёфасига кириб, олов пуркаб, одамларни қўрқитади. «Машъала»да эса найрангбоз бир неча машъалани отиб-отиб ўйнайди. Кўриниб турибдики, бу ўйинларда қаҳрамон салбий бир тусда. Шундан келиб чиқиб, мазкур ўйинларда ёмонлик тангриси, оловни ўғирлаб одамларга кулфат келтиришни ўйловчи шум қадам Анхра-Ману тимсолини кўриш мумкин. Дастлаб қуёшга, унинг садоқатли йўлдоши Митрага ва муқаддас оловга алоҳида-алоҳида топинганлар. Аммо бора-бора аждодлар тасаввурида бу тангрилар бир-бири билан чатишиб кетган, Митра тимсоли ҳам қуёшни, ҳам оловни ўзида жамулжам этган. Шундан бўлса керак, бошқа илоҳларга қараганда. Митрага эътиқод қилиш, сиғиниш кучлироқдир. Митра шаънига уюштириладиган маросимлар, томошалар ҳам шунга яраша эътиборлироқ, миқёси кенгроқ, таъсирлироқ ўтган. Хоразмийларнинг машҳур «Лазги» рақсининг келиб чиқишига шу нуқтаи назар билан ёндошсак, янглишмаймиз. Шу пайтгача «Лазги»нинг пайдо бўлишини жанговар қабилаларнинг ҳарбий ҳаракатлари билан боғлайдилар. Чунончи, рақсшунос Л. Авдеева «Лазги» қўрқмас жангчининг беқиёс баҳодирлиги, эҳтиросли интилишлари, илҳом бахш ҳаракатларини ифодалайди, деган фикр билдиради. Т. Қиличев «Лазги» ўйини ибтидоий жамиятдаги хоразмликларнинг жангчи ҳаракатларини ўзида сақлаб келаётир, деб унга қўшилади. Балки «Лазги» рақсида қадимий жангчиларнинг баъзи ҳаракатлари сақлангандир. Лекин унинг келиб

чиқишини фақатгина жанговар қабилаларнинг хатти-ҳаракатлари билан боғлаб тушунтириш тўғри бўлмас. «Лазги» ҳаракатлари силсиласига, таркиби, тузилишига эътибор берсангиз, унинг шакли-шамойили, мазмуни хийла бой эканига амин бўласиз. Бизнингча, «Лазги»нинг келиб чиқиши энг аввало зардуштийлик ва унинг энг муҳим белгиси бўлмиш қуёш, олов ва Митра тимсоллари билан боғлиқдир. Буни Т. Қиличевнинг ўзи ҳам тан олади. У эслаб ўтган Ҳеродотнинг қуйидаги гапи шундан гувоҳлик беради: «Аракс Амударё бўйларида яшовчи массагетлар кечаси гулхан ёқиб, ўсимлик ҳидидан маст бўлиб, унинг атрофида олов ўчгунча қўшиқ айтиб, рақс тушар эдилар». Ҳа, «Лазги» мана шу муқаддас олов атрофида туғилиб, кейин турли- туман тасаввурлар, тимсоллар, ҳаракатлар билан бойиб борган. «Лазги»нинг бизгача етиб келган нусхаларида зардуштийликнинг; қуёшга, оловга, Митрага сиғинишнинг излари аниқ сезилиб турадн. Аввало у эркагу аёл, ёшу қари, бой-ю камбағал, шоҳу гадо — ҳамманики. Ҳамма ўйнайди. Ҳар ким ўз ёши, жинси, ҳолига яраша рақс ҳаракатлари тўқиб, ўз ҳис-туйғуларини баралла ифода қилиб жўш уриб ўйнайди ва ўзига хос тимсол яратади. Аммо бошланиши бир хил: қўлларини осмонга кўтариб, уларни майин силкитиб, уларга маҳлиё бўлиб бир дам тикилиб турадилар, сўнг кўзларини ерга қадайдилар. Бу ҳаракат бир неча бор такрорланади. Бунда бевосита қуёшга сиғинишни, қуёш шуълалари ва унинг сиғинувчига таъсири ифодасини кўриш мумкин. Кейинги ҳаракатлар ҳам аксар ҳолда олов атрофида ўйинга тушаётган кишиларнинг ҳолатларини эслатади: гўё оловга бир яқинлашиб, бир узоқлашадилар, олов тафтидан юзларини беркитадилар, олов атрофидан айланадилар, баъзида оловга тегажаклик қиладилар. Аммо шу билан бирга «Лазги» таркибида жанговар ҳаракатларни жумладан, ўқ-ёй ҳаракатини ҳам, табиат ҳодисалари ҳайвонлар ва ўсимликлар дунёси тасвирларини ҳам ҳиссий-руҳий кечинмалар ифодасини ҳам учратишмумкин. Шу жиҳатдан Н. Раҳимованинг таърифи ҳақиқатга яқиндир. У «Лазгининг Онаш халфа (1885—1952) ижросидаги талқинини шундай баён этади: «У қўлларини юқорига кўтариш билан, боқишларини ерга қадади. Бир неча дақиқа бир

жойда қотиб туради. Сўнгра бармоқлари учига жон киргандек бўлиб, астасекин ҳаракат мавжи баданига ёйилди. Яна у бармоқлари билан нозик ҳаракатлар қилади. Соллона-соллона қадам ташлайди, оёқ учига кўтарилиб, йўрғалай бошлайди. Мусиқа усули тезлашади. Унинг сийнаси учишга тайёр қушдай олдинга интилади. Билакларига боғланган қўнғироқчалар жаранглайди. Шунда у жуда тез гоҳ юқорига, гоҳ ерга боқиб ҳаракат қилади. Аммо бошини мағрур тутиб, ўйинга салобат қўшади... Раққоса ўзининг нозик ижроси билан гўё лашкарларнинг жанг қилаётган ҳолатини, шўх чўл шамолларини, ўз маҳбубига эришолмай ҳижронда азоб чекаётган гўзал қизнинг аламини, эркин қушларнинг парвозини ҳикоя қиларди» Қисқаси, «Лазги» ўз ривожида мураккаб йўлни босиб ўтган, деб ўйлаймиз. Дастлаб олов атрофида, сўнг ибодатхоналарда ўйналиб, кейин майдонга чиққан, тўйхоналарга кириб борган. Бора-бора маросимлик унутилган ва у соф рақс томошасига айланган. Замонлар ўтиши билан «Лазги» ҳаракатлари, тизмалари, мазмунлари ўзгариб, сараланиб, бойиб, мукаммаллашиб борган ва у умуман хоразмийлар рақслари рамзига, мумтоз бир ифодасига айланган. «Лазги — шунчаки рақс эмас,— деб ёзади Л. Авдеева, — балки мавзу ва ижро услубига кўра хилма-хил рақсларни майдонга келтирувчи ўзига хос ҳаракатлар тизимидир». Тарихий манбалардан маълум бўлишича, «Лазги»га ўхшаган аждодларимизнинг қадимий дунёқараши ва ҳаёт тарзи билан боғлиқ бўлган рақслари V—VII асрларда нафақат Туронда балки Хитой, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда ҳам шуҳрат қозонган экан. Бу рақсни қойилмақом қилиб ижро этган Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз раққослари чин-мочин шоирлари томонидан мадҳ этилган. Раққоса чир айланганда пайқаш маҳолдир юзи қайда, кўкси қайда, қайда кураги, қайда юраги! Бунда бизни «чарх урганда, олов ҳалқа жилолангандай», «осилиб турган каби лола-ранг қуёш» деган иборалар кўпроқ қизиқтиради. Демак, раққоса ўз ҳаракатлари билан оловни, қуёшни ифода қилган, уларга сиғинган. Бошқа бир шеърда ҳарир либос кийган

раққосанинг икки қўли билан кўкка интилиши, сўнг қуюндай, арава ғилдирагидай чир айланиши ажиб бир эҳтирос билан куйланади. Шоирлар раққосалар ижросидаги чархлар тасвирига алоҳида диққат қилишганки, бу бежиз эмас. «Чарх» — бу борлиқ, коинот, фалак; қуёш ҳаракати. V—VII асрлардаги Турондан чиққан раққосалар қуёшга тақлид қилар эканлар, унинг ҳаракатини ўзларининг чапдан ўнгга томон гир айланишлари билан ифода қилганлар. Чархларнинг ўзбек халқ рақсида ҳамон катта ўрин эгаллаб келиши ҳам ана шундан. Хитойлик шоирларнинг таърифу тавсифларида қўнғироқли камар ҳақида гап боради. Тарихий, адабий манбалар, археологик топилмалар бу маълумотни тасдиқлайди. Чиндан ҳам исломгача бўлган Ўрта Осиёда занг ва қайроқлар билан ижро этиладиган рақслар мавсумий байрамларда, базмларда, тўйларда кенг шуҳрат қозонган. Уларнинг ёнига шу даврларда расм бўлган тир, шамшир, занжир билан ўйналадиган рақсларни ҳам қўшиб хаёл қиладиган бўлсак, бу тоифа рақсларнинг Қуёш ва унинг йўлдоши – жангчи Митрага тақлид сифатида инкишоф топгани, жанговар руҳдаги мазмунлари ойдинлашади. Қизиғи шундаки, занг ва қайроқ билан ўйналадиган рақслар Хоразм воҳасида, Бухоро, Самарқанд, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларида ҳамон кенг кўламда яшаб келмоқда. Рақс сифатида «Муножот» ҳаракатлари, ундаги ҳикоя мазмуни қадим аждодларимиз эътиқоди ва ҳаётини акс эттиради. Бу рақс Али Ардобус, Ғаффор Валломатзода, Ғулом Назарзода ва бошқалар ижросида машхур бўлган. “Муножатни” Тамарахоним ҳам ижро этган. Лекин «Муножот» — том маънода эркаклар рақси ҳисобланган. Шундай қилиб боболаримиз худоларга илтижони – Хор шаклини рақсда ифодалаб “Лазги ва “Муноажат” деб номланади. Катта шаклдаги илтижо – Хорни “кичик шаклдаги” рақсга айланиши уни томошавийлигини – кўримлигини оширди.

Анахитага оид томошалар С. П. Толстовнинг Хоразм экспедициялари қазиган қатор қадимий қалъалардан аёл маъбуданинг кўплаб ҳайкалчалари топилган бўлиб, уларнинг умумий кўриниши қуйидагича: кенг ва узун кўйлак, устидан тиззасигача тушадиган яна битта либос, бели тасма билан боғланган, елкасига узун ёпқич ташлаб олган, бошида тепаси ясси қулоқчин, бўйнида шода тақинчоқ. Улар орасида бошида тож, қўлларида салтанат ҳассаси, ой ва қуёш рамзларини тутган, шер ёки йўлбарсни тепкилаётган бир тарзда тасвирланганлари ҳам бор. Шунингдек, мазкур маъбуда баъзан отга минган ҳолда, баъзан яланғоч бир ҳолатда ҳам учрайди. Олимлар ушбу ҳайкалчалар, зардуштийларнинг маъбудларидан бири Анахита — Ардвисурага тегишли деб топадилар. Асосда Қадимий Хоразм, Сўғдиёна, Бақтрия, Фарғона – Анахитага сиғиниши марказларидир, деган хулосага келадилар. Дарҳақиқат, зардуштийларнинг Ардвисура — Анахитага бағишланган махсус маросимлари, байрамлари, томошалари кўп бўлган. Шунда коҳинлар — Анахитани шу таҳлитда баланд бўйли, пурвиқор, келишган, чиройли кийинган, хилма-хил тақинчоқлар билан безанган гўзал аёл қиёфасида гавдалантирганлар. Махсус маросимларда минг йиллар Анахита Тимсоли шундай гавдаланган. Кўпгина уруғлар, элатлар, халқлар унга топинганлар, айни чоқда унинг гўзаллигидан, маросимларни уни тимсолини яратган ижрочиларнинг ҳис-туйғулари, маҳоратидан завқланиб келганлар. Ислом дини ҳукмрон бўлгач, уламолар зардуштийлик, буддизм ва бошқа динларга қарши кураш олиб бориб, жумладан Анахитанинг ҳам ҳар қандай тасвирини, маросимларини йўқотишга уринган. Аммо унинг ҳайкаллари, деворий суратлари чилпарчин қилинган бўлсада, бироқ жонли тасвирини, унга бўлган одамлар кўнглидаги эътиқодни батамом йўқотишга кучлари етмайди. Одамлар, жамоалар, қочиб-писиб бўлсада, Анахитага сиғинишда, унинг тимсолини гавдалантиришда давом этадилар. Лекин, замонлар ўтган сайин

маросим ҳам, Анахита тимсоли ҳам ўз моҳиятидан узоқлашиб, тобора мавҳум бир мазмун кашф этиб, соф томоша шаклига эга бўлиб борган. Ардвисура — Анахита умуман сувнинг, жумладан Амударёнинг илоҳи, пушти паноҳи ҳисобланган. Амударё эса Хоразм ҳаёти, иқтисодиётида жуда катта ўрин тутган. Шу боисдан хоразмийлар Анахитага қаттиқ сиғинганлар, ундан обиҳаёт, ҳосил, тириклик манбаи бўлмиш Амударёни камсувликдан, тошқиндан, ўзанини ўзгартиришдан ва бошқа бало-қазолардан асрашни илтижо қилганлар. Зарафшон, Сирдарё ва бошқа ўнлаб Дарёлар бўйларида яшовчи уруғлар, элатлар, халқлар ҳам Анахитага сиғиниб, ҳар йили маълум пайтларда махсус маросимлар, байрамлар уюштирганлар. Зардуштий мамлакатларида Анахитанинг махсус ибодатхоналари бўлган. Чунончи, Ҳамадондаги Анахита ибодатхонаси кўпгина жойлардан чиройли қизларни тўплаб, уларни маросим томошаларида ўйинга туширишар экан. Искандар Зулқарнайн ўша ибодатхонани театр биноси сифатида ишлатган дейдилар. Аммо минг афсуски, мазкур маросимлар, байрамлар қай йўсинда ўтказилганини, уларнинг таркиби, тартиби, шакллари қандай бўлганлиги хақида маълумот йўқ. Улар ҳақида тахминлар бор, холос. Чунончи, театршунос академик М. Раҳмонов Ўрта Осиёда топилган жуда кўп ёдгорликлар орасида Анахита тимсолининг кўп учраши ва «Авасто» таърифларига таянган ҳолда мазкур образ «асрлар бўйи махсус ижрочилар томонидан ўйналиб, жонлантириб келинган» дейди. Бошқа олимларнинг ишларида ҳам шундай умумий фикрлар учрайди. Зардуштийларнинг «Авасто» номли муқаддас китоби мазкур мавзуни бирмунча ойдинлаштиради. Анахитага бағишланган махсус «Ардвисур-яшт» номли 5- қасидага тўхталамиз. Унда Ардвисура — Анахитанинг тўрт оқ от қўшилган аравада қора ният душманларига қарши осмону фалакда учиб юриши, сувга сероблиги, тўлиб-тошиб оқиши, илоҳлар, нияти пок баҳодирларга тилаган тилакларини бажо келтириши, уч оғизли Ажидахо каби ёвузларнинг додини бериши назм воситалари билан тасвирланади. Гап шундаки, қасида шунчаки якка-якка дуо қилиб ўқишга эмас, балки кўпчилик – хор бўлиб ижро этишга

мўлжалланган. Ундаги жўр бўлиб айтиладиган икки хил хор бири Ахурамазда исмидан, иккинчиси ибодатчилар номидан Анахита шаънига айтилади, илоҳлар ва баҳодирларнинг қурбонлик қилиб, Анахитадан омад тилашлари, Анахитанинг кимга нимани раво кўргани ҳақида бир қатор кичик ҳажмли ривоятлар Анахита шаънига айтиладнган мадҳиялар, Ахурамазда, Анахита ва Зардушт монологлари, Анахита билан Зардуштнинг савол- жавоблари шундан далолатдир. Қасиданинг ижрога мўлжалланганини нақорат сифатида бутун матн бўйлаб ўтувчи иккинчи хордаги қуйидаги сатрлардан ҳам билиб олса бўлади: Гўзаллиги, улуғлиги ҳаққи-ҳурмати, тинглангувчини дуо бирлан шарафлагумдир, Арта қутлуғлаган Ардвсурани... Дарҳақиқат, «Ардвисура-яшт»нинг ўзи диологли ва монлогли драмани эслатади. Демак, у ижрога мўлжалланган. Қасида Анахитага бағишланган маросимларда ибодатхоналарда ижро этилган бўлса керак. Ижрода маросим тартибини, қасида матнини пухта билган малакали коҳинлар, сиғинувчи халойиқ, созанда ва ўйинчилар иштирок этишган. Ҳаммадан муҳими шуки, қасида матнида ва унннг ижросида Ардвисура – Анахитанинг аниқ тимсоли майдонга келган. У бир бутунликни ташкил этувчи икки қиёфада тасаввур қилинади. Бири рамзий – илоҳий қиёфа бўлиб, Анахита узунлиги куррайи заминга тенг, минг кўрфази ва минг шохоби бўлган буюк дарё сифатида талқин қилинади. Анахита қурбонлик келтириб, унга илтижо қилган ҳожатмандлар олдига сув тимсолида оқиб боради. Иккинчиси реал – инсоний қиёфа: Ахурамазда иноятила кўкдан ерга тушган Анахита инсон — гўзал аёл тимсолида намоён бўлади. Аммо шунда ҳам у ўзининг алп гавдаси, жуда бой ва ёрқин кийиниши билан оддий аёллардан ажралиб турадн. Уч юз қундуз терисидан тикилган пўстин кийишнинг ўзиёқ мана шу буюклик, илоҳийликдан далолат бериб туради. Анахита — оддий аёл эмас, париваш. Албатта, бундай мураккаб тимсолни гавдалантириш осон бўлмаган. Шу сабабдан, назаримизда, зардуштийлик ҳукмронлиги даври аввалида Анахитани маҳобатли ҳайкал қўғирчоқ сифатида гавдалантирган бўлсалар керак. Кейинроқ Анахита қиёфасида жонли ижрочи чиқа бошлаган. Аммо бу

икки хил талқин бири иккинчисини инкор этмаган, балки маъбудани гоҳ тасвир-ҳайкал сифатида, гоҳ жонли актёр ижросида гавдалантириб келинган. Икки хил талқин ислом ҳукмронлиги даврида ҳам давом этган. Албатта, ислом таълимоти, ақидалари ҳаётга тобора чуқурроқ сингиб борган сайин бундай оташпарастлик билан боғлиқ маросимлар ўз моҳиятидан узоқлашиб борган. Туркистон халқларининг маданий ҳаётида бизнинг асримизгача, ҳатто шу кунларгача етиб келган шундай антиқа маросимлар, томошалар, ўйинлар, урф-одатлар борки, уларни фақат зардуштийлик таълимоти, расм- русумлари, илоҳлари, жумладан, Анахита тимсоли билан боғлаб таҳлил қилгандагина, тагига етиш, тушуниш мумкин. Хулоса қилиб айтганда Анахитага оид маросимлар бир шахсга бағишланган мавзуни ифодалаган – музика, қўшиқ, рақс ва хорни ижрочилар томонидан бирлаштирилган катта шаклдаги томоша эканини асослайди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

O'xshashlar

Қадимги Юнондаги томоша турлари

Темурийлар давридаги томоша турлари

Кийиниш маданияти билан боғлиқ удумлар

Болалар кийимлари билан боғлиқ урф – одатлар

VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари