Қадимги Юнондаги томоша турлари - San'at - Referatlar

Қадимги Юнондаги томоша турлари

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147.5 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Юнондаги томоша турлари Режа: 1. Қадимги Грецияда эстрада тушунчасининг пайдо бўлиши 2. Мим - тақлид қилувчи актёр 3. Олимп байрамларидаги оммавий тадбирлар 4. Сўз санъатининг турлари 5. Дионис байрамлари ва оммавий томошалар 6. Йирик шаклдаги томошалар: трагедия, драма, комедия Трагедия 7. Драма – йирик томошалардаги ижро санъати 8. Комедия – йирик шаклдаги томошанинг инсонлар тақдири учун кураши 9. Демосфен – бир актёр театриннинг илк вакили 10. Аристотель (Арасту) – томоша назариётчиси

Қадимги Грецияда эстрада тушунчасининг пайдо бўлиши Эстрада тарихини ўрганиш учун – шу тушунчани пайдо қилган тарихий дақиқаларни тасаввуримизда тиклаб, унинг ўз даври томошаларидаги илк кўринишларини излаймиз, ва ўрганамиз Саёхатимизни қадимги Грекларнинг тасаввури ва тафаккурини ифодалаган мифлар – ривоятлардан бошлаймиз. Уларнинг мифлари диний рухда бўлиб, олам аввалида Хаосдан иборат бўлган деган фикрни таъкидлайди. Хаос – бугун ҳам хамма нарсани аралашиб кетган шакли маъносида ишлатилади. Хаосдан Ер – Гея ва ер ости олами – Тартар пайдо бўлган. Геядан унинг ўғли Уран, осмон худоси келиб чиққан. Уран ва Геядан титан – катта худо Кронос туғилган. Кроносдан – Аид, Посейдон, Гестия, Деметра, Гера ва Зевс каби кичик худолар келиб чиққан. Зевс бошлиқ кичик худолар – титанлар, яъни катта худолар ҳукумдорлигини ағдариб ташлаб, оламни ўзлари идора қила бошлаганлар. Шундай қилиб, Зевс – бош худо, Осмон маъбудаси ва никох хомийси Гера унинг хотини бўлган. Греклар табиатдаги мўжиза ва ўзгаришларни содир бўлишига Худолар сабабчи деб қараб, уларнинг вазифаларини қуйидагича тақсимот қилганлар: 1.Посейдон – денгиз худоси; 2. Деметра – хосилдорлик ва дон худоси; 3. Гестия – уй рўзғор маъбудаси 4. Аид – ер ости худоси; 5. Афина – донишмандлик ва уруш худоси; 6. Апполон – рўшнолик ва санъат худоси; 7. Артемида – ой ва ов маъбудаси; 8. Гефест – темирчилик худоси; 9. Афродита – гўзаллик ва севги худоси; 10. Дионис – гўзал йигит қиёфасидаги хосил ва вино худоси;

Греклар ўз мифларида худолар билан одамлар ўртасидаги муносабатни боғлай бошлайди. Натижада Прометей осмондан оловни одамларга олиб тушгани учун жазоланади. Ярим худо – қахрамон Геракл 12 марта қахрамонлик кўрсатади. У худолар ва одамлар никохидан пайдо бўлгани учун алоҳида эъзозланган. Геракл ёвузликка қарши курашадиган, шер терисини ёпинган, қўлига таёқ тутган қахрамон образидир. Дунё маданиятида катта ўрин тутадиган байрамлар қадимги грекларнинг ҳам ўз худоларига бағишлаб ўтказадиган асосий тадбири бўлган. Бу байрамларни тантанали нишонлаш учун улар ҳатто қўшни шахарлардан меҳмонлар чақирилган. Натижада, байрамлар – халқ ўйинлари кўригига, жисмоний тарбия кўрган йигитлар ўртасидаги мусобақаларга, ясанган қизларнинг киймлари намойишига ҳамда хор, қўшиқ ва рақс усталарининг мусобақасига асос бўлган. Театр, актёр, трагедия, комедия, мим хор, оркестр, драма, сахна, эстрада, стадион бу қадимий греклар яратган томоша санъати атамалари бўлиб, улар хозир хам ўз мохиятини йўқотмаган. Булар тарихига ҳам бир назар ташлайлик. Отнинг тақаси шаклини эслатадиган қадимги Грек театрлари 20-25 мингча томошабинни сиғдира олган. Ўртаси текис бўлган атрофи тепалик билан ўралган жойни улар жихозлаб – стадион яъни мусобақа жойи деб аташган. Уч томони тупроқ билан ўралган тепалик шахар бир томони текисликдан иборат бўлса, бу жойни жихозлаб – театр деб атаган. Демак Греклар томошабинлар ўтирадиган жойни театр деб аташган. Тексликнинг томошабинга энг яқин, олди қисмини – орхестр, хор жойлашадиган майдонча деб аташган. Бугун хам шундай, мусиқали театрларда томошабин билан сахна орасидаги жойга – оркестр ва хор жойлашади. Хор билан мулоқатга кирувчи ва уни бошқарувчи Корифейни томошабинларга яхшироқ кўриниши таъминлаш учун, уни орхестрни орқа томонида махсус жихозланаган – тахта чорпоя устига чиқаришган. Чунки, хорнинг обрўси, баланд бўлиб, уни олдида юриш мумкин эмас эди.

Кейинчалик, Корифей ва хор билан мулоқат қилиши учун чорпоя устига биринчи актёр ҳам чиққан. Сахнада Кориффей билан бирга биринчи актёрни пайдо бўлиши тахта жихозни янада кенгайтиришни талаб қилган ва уни Греклар – “эстрада”, яъни саҳна, том маънода – “махсус кўтарилган жой” деб атаганлар. Демак, эстрада – актёрлар ижорси учун махсус жихозлаб кўтарилган жой бўлиб – сахна атамаси билан хамон ўз мохиятини сақлаб келмоқда. Қадимги греклар, “скене” деб, эстрада – сахна ортидаги махсус чодир яъни палатани аташган. У ерда актёрлар кийинган ва саҳна жихозларини сақлаган. Кейинчалик эстрада – саҳна орти махсус девор билан тўсилган ва “скене” – чодир томошабинга кўринмайдиган бўлган. Бу деворда учта эшик қолдирилган ва ундан актёрлар сахнага кириб - чиқиб турган. Илк бор бу деворга Дионис учун аталган қурбонликлар осиб қўйилган. Шундай қилиб бу девор аста секин мавзуга мос ўзгариб, илк декорация – сахна безаги вазифасини ўтай бошлаган. Бугунги кундаги театр тушунчаси бизда яхлит томоша кўрсатиш масканини англатадиган бўлса, грекларда эса: томошабинлар ўтирадиган жой – театр; хор жойлашадиган жой – орхестр; актёрлар харакат қиладиган жой саҳна – эстрада; жихозлар сақланадиган жой – скена тушунчаларидан иборат бўлган. Мим - тақлид қилувчи актёр Грекларнинг хар бир байрамини энг фаол иштирокчилари мимлар бўлган. Мим – грекча “мимос” сўзидан келиб чиққан бўлиб, тақлид қилиш ёки тақлид қилувчи маъносини беради. Тақлид қилиш Грецияда эрамиздан аввалги V асрларда антик театрнинг ҳамда сатирик мазмундаги халқ бадихагўйлигининг асосий жанри хисобланган. Ўша давр шоирлари Сафрон ва Ксенархлар грек халқ оғзаки мимларига бадиий шакл бериб ёзма адабиётга олиб кирган. Эрамиздан аввалги VI – III асрларда бу жанр ривожланиб ва оммалашиб кетган.

Мим томошалари мавзуси шахар ва қишлоқдаги камбағаллар хаётидан олиниб, унинг иштирокчилари – қуллар, қўшмачилар, хасис бойлар фирибгарлар бўлган. Мим – хазил-мутоибага қурилиб турли шаклда бўлган. Монологлиси – “печнии”, диологлиси, яъни шеър ва проза аралаш келгани – “мимология”, қўшиқ ва рақсга қурилгани – “мимодея” деб номланган. Улар аввал байрамларда, кўча сайлларида, бойларнинг ховлисида ижро қилинган, сўнгра сахнага қириб келган. Тақлид қилувчилар – мим актёрлари дейилган. Улар ниқобсиз ўйнаган ва унда аёллар хам иштирок этган. Уларнинг томошаларида акробатлар, хамда масхарабозлар, жанглёрлар, хам қатнашган Машхур мимлар: Ноэмон – серқирра ижрочи; Евидик – масхарабоз; Матрий, Кефисадор, Панталеонлар – фокусчилар; Гераклит ва Финистидлар – акробатлар бўлиб тарихда қолган. Шундай қилиб кичик шаклдаги томоша турлари – музика, қўшиқ ва рақс ижрочилари сафи янада кенгайди. Улар қаторига ўз номерлари билан – акробатлар, фокусчилар, масхарабозлар, корифейлар қўшилди. Олимп байрамларидаги оммавий тадбирлар Греклар байрамларнинг элни, юртни бирлаштириш қудратидан унимли фойдаланганлар. Худоларга бағишланган байрамларни оммавий тадбирларга ҳамда шаҳарлар аро тантана ва мусобақаларга айлантирганлар. Маъбуда Афина шарафига Афина шаҳрида ўтказилган байрамга барча полислардан, яъни мустақил давлат туридаги шахарлардан меҳмонлар таклиф қилинган. Бу байрамда ҳатто кўчага чиқиши таъқиқланган уй бекалари хисобланган аёлларга ҳам, ясаниб кўчага чиқиш, давра олиб рақсга тушиш, қўшиқчиларга қўшилиб жўр бўлиш ва ниҳоят театр томошасини кўришга хам рухсат берилган. Олимплик чақмоқсочар - Зевс шарафига ўтказилган байрамда фақат жисмоний тарбия кўрганлар кучлилар қатнашган. Бундай тадбир – олимпияда мусобақалари номи билан тарихга кирди. Олимпияда хам

грекларни бирлаштирадиган тадбир – байрам хисобланган. Олимпияда тўрт йилда бир мартда ўтказилгани учун унда барча греклар қатнашишини таъминлаш мақсадида урушлар тўхтатилган. Шундай қилиб спорт байрами Олимпияда – тинчлик элчиси сифатидаги байрам бўлиб оммавий мусобақалар тадбирига айланди. Греклар томошани янги турини – кўпчилик орасидан зўрини аниқлаш жараёни оммавий байрамни яратди. Олимпияда ўзининг кенг қамровлиги билан умумхалқ байрами даражасига кўтарилган. Унда жисмонан бақувват йигитлар хамда фақат Спарталик қизларгина қатнашган. Шунингдек, бу тадбир драматурглар, шоирлар, ашулачилар, хор ижрочилари, созандалар ва актёрлар учун ҳам мусобақа ҳисобланган. Спорт мусобақаси ғолиблари - муқаддас зайтун дарахти баргларидан тўқилган гулчамбар билан тақдирланган. Бу олий даражадаги мукофат хисобланган. Ғолиб ғоят даражада улуғланган. Унинг оиласи ва туғилган юртига эхтиром билдирилган. Ғолиб шарафига шеърлар тўқилган, қўшиқлар айтилган, хайкаллар яратилган. Ижодий мусобақа ғолиблари эса – дафна гулчамбари билан мукофотланган. Ғолибга олий даражада иззат – икром кўрсатилган. У ўз шахрининг фахрий фуқароси хисобланган. Шундай қилиб Олимпияда – спорт ва санъатни бирлаштирадиган кичик томоша турлари ижрочиларини халқ олдида рағбатлантирадиган улуғвор тадбирга айланди. Сўз санъатининг турлари Эстарада унсурлари яна қадимги грекларда машхур бўлган – кароматгўйлик яъни Оракул - келажакдан хабар берувчи шахслар фаолиятида кўринади. Улардан ибодатхоналар жуда усталик билан фойдаланганлар. Шунинг учун греклар Оркулларни қайсидир ибодатхона билан боғлаб қабул қилган. Башорат билмоқчи бўлган киши ибодатхонага маблағ тўлаган. Ибодатхона хизматчилари яъни кохинлар Оракул –

башоратчини тантана билан тўпланганлар олдига олиб чиқган. У сирли сўзлар ва харакатлар билан башорат қилган. Коҳинлар унинг харакатларини изохлаб талабгорларга жавоб айтиб туришган. Бу харакатлардан ибодатхоналар жуда катта фойда кўрган. Бундай сирли жараён ўзига хос томошага айланган. Греклар бу томоша тури сўз санъатига қурилганлигини англаб етди. Бу даврда Грек файласуфлари ўртасидаги бахсларда нотиқлик санъати ривожланган, сўзнинг қудратидан шахс қай даражада фойдаланиши мумкинлиги намоён бўла бошлаган, нотиқлик мактаби ва қўланмалари яратилган эди. Бу жараён фақат фанларнинг ривожланишига эмас, шунингдек сўзни ижро санъати даражасида шаклланишига ҳам ўз таъсирини ўтказиб борди. Қадимги Грек адабиёти намоёндалари сўз санъатини олий даражага олиб чиқдилар. Улар ижоди адабиётнинг энг мураккаб жанри бўлган, драматургия билан чўққига кўтарилди. Эрамиздан аввалги VII асрнинг иккинчи ярмида яшаган Гесиоднинг икки йирик асари маълум. Унинг “Теогония” асарида грекларнинг худолар ва оламнинг келиб чиқишига қарашлари баён қилинган бўлса, “Меҳнатлар ва кунлар” асарида греклар машғул бўлган мехнат турлари ифодаланган. Грек полисларида аристократия ва демократия ўртасидаги ижтимоий сиёсий ва иқтисодий курашлар кейинги шоирлар ижодининг мавзуси бўлди. Шоирлар ўз шеърларида ижтимоий ўзгаришлар билан боғлиқ хистуйғуларини, мафкурага муносабатларини ифодалай бошладилар. Грек шоирлари байрамларда энг кўп ишлатиладиган мусиқа асбоби – Лира жўрлигида ўз шеърларини декламация шаклида ўзлари ижро қилган. Бу ўз навбатида грек “Лирика”сига асос бўлди. Архиолох исмли шоир ўзгаришлар даврида “омад келганда эви билан қувониш, кетганида меъёрида қайғуриш” ғоясига асосланаган ижоди билан инсон қалбидаги пинхона охангларни лирик йўналишда ифодалай олди. Унинг ижоди бу йўналишдаги кўплаб “сўз санъати”га тақлидчиларни пайдо қилди.

Эрамиздан аввалги VI асрда ижод қилган шоир Алкей ва шоира Сафо шеърлари ўз даврида машхур бўлган. Алкейнинг “Кема” шеърида денгиздаги хафли бўронда сузиб юрган кема сафари ифодаланган. Унинг севги ва шаробни улуғлаган шеърлари ҳам маълум. Айниқса шоира Сафога бағишланган шеърларини ўз даврида хамма ёддан билган. Шоира Сафо фақат шеърият билан машғул бўлмай, балки, қизлар тўгарагини ташкил қилиб уларга лира чалишни, шеърият сирларини ва шеърларни қўшиққа айлантиришни ўргатган. Унинг севги ва гўзалик маъбудаси Афродитага бағишлаб ёзган шеъри эл орасида жуда машхур бўлган. Бу жараён “сўз санъати”ини элда улуғланганига далилдир. Грекларнинг яна бир машхур шоири Тиртей ватанпарварлик мавзусида ижод қилиб, олимп ўйинлари ғолибларини мадх этган шеърлари билан машхур бўлган. У мадхия шеърларида шавкатли жангчи бўлиш шараф эканлигини таъкидлаган ва шеъриятни бу жанрини “ода” – мадхия деб атаган. Қадимги Грек адабиётининг вакиллари масал жанрида хам ижод қилган. Ҳайвонлар ва буюмлар замирида одамлар феълини тасвирлашда Эзоп машхур бўлган. Эзопнинг масаллари бизнинг давримизгача етиб келган. Бу даврда “Сичқонлар ва қурбақалар уруши” номли сатирик поэма ёзилгани хам маълум. Сатирик поэмалар гекзаметр – олти вазинли, шеър шаклида, Гомер достонлари вазнида битилгани хақида маълумотлар бор. Ва нихоят Афинада томошаларнинг оммавий тури бўлган байрамлар ва мифлардаги ғоялар ифодаланган драматургия пайдо бўлди. Бу грек адабиётининг жахон маданиятига қўшган нихоятда катта хиссаси эди. Чунки, греклар драматургия асосида жахон маданиятига – давр ғоясига хизмат қиладиган - Театр деган мафкуравий ходисани олиб кирди. Бу “сўз санъати” турларининг эволюцияси натижасида кичик шаклдаги мусобақалари – катта шаклдаги трагедияларга айланишига замин яратди.

Дионис байрамлари ва оммавий томошалар Дионис байрами вақтида ижро этилган хор, халқ қўшиқлари ва ўйинлари асосида грек драматургияси пайдо бўлди деган қарашларга қўшилиш мумкин. Чунки, Грециянинг табиий шароитида асосан узум яхши ўсган. Токлар бахорда куртак чиқараётганда Дионисга бағишланган байрам асосан илтижодан, мўл хосил сўраш, об-ҳавони яхши келишини тилаш каби хор қўшиқларидан иборат бўлган. Шу ғояни амалга оширган драматургия Дионисга хор бўлиб илтижо қилишни тақозо этган. Биргалашиб муножат ижро этишнинг сехрили кучи бўлган. Кузги Дионис байрами эса мўл хосил учун хор бўлиб хамду –сано айтиш, улуғлашдан иборат бўлган. Диониснинг яхши фазилатларини таърифлаш орқали, унга минатдорчилик изхор қилинган. Винолар ичилгандан кейин унга бағишланган қўшиқлар айтилиб, рақсга тушилган. Оммавий хурсандчилик бошланган. Бу байрамлар такомиллашиб хатто полислар – шаҳарлар аро мусобақа даражасига кўтарилган. Бундай мусобақанинг талаблари – эстетик тамойиллари ишлаб чиқилган. Қадимий греклар ўзларининг ҳосил ва мўл-кўлчилик маъбуда бўлган Дионисга бағишлаб ўтказган томоша – тантаналарда иштирок этиш учун махсус кийимлар, анжомлар, тайёрлаганлар. Байрамга ташриф буюрадиган Дионис араваси “Каррус–навалис” - “Карнавал” яъни томошада қатнашиш учун махсус жихозланган ва мусобақага Дионисни олиб келадиган аравани чиройли қилиб безаш бўйича мусобақа ўтказилган. Бундай мусобақалар Афиналик фуқароларнинг моддий, маънавий, бадиий ва эстетик истеъдодини намойиш қилган. Улар гўзаллик қонунларига асосланиб, ўзларининг ижодий имкониятларини, бадиий – эстетик дидини намоён қилиши, байрамларнинг тантанаворлигини янада оширган. Бундай даражадаги оммавий тараддуд, кўтаринки кайфият ҳар бир байрамни гўзаллик, улуғворлик - илоҳийлик даражасига кўтарган. Халқни оммавий томошага ўргатган.

Аристотел (Арасту) ўзининг “Поэтика” асарида - “томоша” 1 ташкил қилиш қоидалари тўғрисида фикр юритади. Дионис байрамида ғалаба қозониш учун ёлланган хор ижрочиларидан томоша қоидаларига амал қилиш талаб этилган. Дионис ҳақида қўшиқ айтувчилар махсус тайёрганликдан ўтказилиб, сўнгра мусобақага олиб келинган. Бу мусобақа қоидаларига амал қилиш давлат назоратида бўлганлигига далилдир. Натижада, ҳар бир туман хорининг алоҳида, театрлашган чиқиши, мусобақалашиши – байрамдаги оммавий томошани пайдо қилган. Майдонга ҳакамларнинг тантанали кириб келиши, мусобақа иштирокчиларини, яъни ҳар бир туман хорининг алоҳида чиқиши, таништирилиши, улар ижросини томошабинларга тақдим этилиши, рақсда иштирок этувчиларни эхтиром билан таништирилиши, байрам тантанасининг улуғворлигини янада оширган. Ҳар бир туман ўз гуруҳи ва хорини мусобақага муносиб тайёрлаш учун соҳалар бўйича махсус мутахасислар: драматурглар, актёрлар, мусиқачилар (бастакорлар), хормейстр ва балетмейстрлар таклиф этиши, мусобақаларни бадиий қийматини – профессионал даражасини ошириб, халқни томошага оқиб келишини таъминлаган. Байрам - карнавал иштирокчиларининг кўрсатадиган томошалари тартибини назорат қилиш ҳамда Дионисга бағишланган тантананинг умумий режасини барпо қилиш мақсадида ҳар бир туман – фила иштирокчилари намойиш қиладиган “ томоша ” сценариясини олдиндан ташкилий қўмитага топшириши талаб қилинган. Бундай тадбирлар ва унга қўйилган талаблар Афинанинг ҳар бир фуқаросини байрамнинг фаол иштирокчисига айлантирган. Томошага тайёргарлик ва уни нишонлаш савиясини ҳакамлар ҳайати томонидан холис баҳоланиши учун, баҳолаш мезони белгиланган. Ҳакамлар байрамларнинг ғоявий асосларини ва эстетик тамойилларини яхши билишлари талаб қилинган. Қадимги греклар Дионис шарафига махсус ташкил қилинган – театрлашган оммавий байрам иштирокчиларини қуйидаги эстетик тамойилларга амал қилишларини қатиъян талаб қилганлар.

Улар: - мусобақада қатнашиш ва курашишга қодир бўлишлари; - оммавийликни ифодалашлари; - томошавийликка эришишлари; - бадиий яхлитликка амал қилишлари мусобақанинг асосий шартлари ҳисобланган. Бу эстетик тамойилларга сўзсиз итоат этиш билан бирга томоша сценариясини олдиндан топширишни талаб қилиш, унинг ўтказилиш тартибини ҳамда баҳолаш мезонини белгилаб берилганлиги – байрамларнинг бадиий – ғоявийлик даражаси ташкилотчилар, яъни давлат назоратида бўлганлилига далилдир. Демак Дионис байрамлари мавзуни ифода воситаларини топиш ва оммавий томошага айлантириш босқичини энг юқори бадиий савияга кўтара олди. Йирик шаклдаги томошалар: трагедия, драма, комедия Трагедия Дионис шарафига айтилган маросим қўшиқлари ижрочилари дифирамблар – хамду-саноларни хор бўлиб бажарганда эчки терисини ёпиниб олишган. Шундай қилиб “трагедия” – “такалар қўшиғи” дунёга келган. Грекча “трагос” – така, “оде” – қўшиқ деган маънони англатган. Демак, деферамблардан Грек трагедиялари пайдо бўлган. Дионисга бағишланган шўх ва кулгули қўшиқлар асосида эса комедиялар яратилган. Трагедиялардаги Дионисга бағишланган қўшиқларни махсус тайёрланган ва кўрикдан ўтган хор жамоаси ижро этган. Тантанани бошловчи ва хорни бошқарувчи – Корифей деб аталаган. У хор билан Дионис хақида сухбатлашиш жараёнида диологли томоша пайдо бўлган. Томошалар эса одамлар кўриши учун қулай бўлган тепаликларниг бағридаги текис жойларда ўтказилган. Қия тепаликларга томошобинлар жойлашиб олгандан кейин – Корифей хорни бошқарган ва керакли жойларда унга жўр бўлган.

Театр қадимги юнонистонда давлат муссасаси ҳисобланган ва театр томошаларини ташкил этиш билан боғлиқ жамики ишларга давлатнинг ўзи бош-қош бўлган. Трагедиялар Дионис шаънига аталмиш: Кичик ёки Қишлоқ Диониснийи (декабр-январ); Леней (январ-феврал); Улуғ ёки Шаҳар Дионисийи (март-апрел) деган уч байрамда намойиш этилган. Давлат мафкуоасини намойиш қилган бундай катта томоша ташкилотчилари ва ғолиблари мукофатлар билан сийланган. Халқ олдида лавр кийдирилиб, улуғланган. Демак, драматург ғоясини хорег харакатини, хор ижросини актёрлар диологли ва монологни бирлаштирган катта шаклдаги томоша – трагедия деб қабул қилган. Драма – йирик томошалардаги ижро санъати Драма томошалари драматургларнинг ўзаро мусобақаси тарзида ўтказилган. Муобақада уч фожианавис ва уч комедиянавис шоир иштирок этган. Фожианависларнинг хар бири уч трагедия (трелогия) ва бир сатирлар драмаси (яъни сатирлар иштирок этувчи ривоятга асосланган қувноқ комедия)дан иборат тўрттадан пьеса тақдим этиш лозим бўлган. Сюжет жихатидан бир-бирига боғлиқ уч трагедия трилогия ва шу трилогияга сатирлар қўшимча қилинганда тетралогия деб аталган. Мусобақалар уч кун давом этган. Хар куни эрталабдан уч трагедия – трилогия, сўнг сатирлар драмаси ва кечки пайт комедиянавислардан бирининг комедияси намойиш этилган. Мусобақага фақат янги ёзилган асарлар қўйилган. Драматурглар асаридаги қўшиқларни ижро қилиш учун хорни - архонт, яъни мансабдор шахс тайин этган. Лекин хорни мусобақага тайёрлаш вазифаси, одатда, ўзига тўқ ва ўзи хоҳиш билдирган юнон фуқароси зиммасига юкланган. Уни – хорег, яъни хор раҳбари ва жавобгари деб атаганлар. Хорег ўз маблағи хисобидан хорни таркибини белгилаган, ва кийим-кечаклар билан таъмин этган. Драматургларнинг ҳар бир

беллашувида: учта тетралогия ва учта комедия учун. жами олтита хорег таъмин этилган. Дастлабки пайтларда ўз асарлари учун мусиқа ёзиш, хорни ўргатиш ишларини ҳам драматургларнинг ўзлари бажарганлар. Бора-бора бундай ишлар учун махсус кишилар белгиланадиган бўлган. Хореглик ғоятда фахрли вазифа хисобланган. Зеро, хореглар, актёрлар ва хор қатнашчилари худолар йўлида ахли жамоа учун хизмат қилишни шарафли иш деб тушунганлар. Театр томошаларига тайёрганлик чоғларида улар ҳарбий хизматдан хам озод этилганлар. Бунинг хизматини Ватан химояси мақоми билан тенглаштирганлигига далилдир. Муобақа натижалари нуфузли ҳакам хайъати томонидан баҳоланган. Зафар қозонган драматурглар уч хил мукофат олган (лекин учинчи ўрин мағлубият хисобида баҳоланган). Драматурглар қалам хақидан ташқари, зафар рамзи бўлмиш гулчамбарлар билан эъзозланган. Айниқса, хорегларнинг қадр-қиммати баланд эди. Хорег ўз ғалабаси шарафига ўзининг ёдгорлигини ўрнатиш хуқуқига эга бўлган. Ёдгорликка томошанинг ўтган вақти, драматург, хорег ва пьесанинг номлари ёзиб қуйилар эди. Бундан ташқари, мусобақа натижалари махсус қайдларда зикр этилган ва улар давлат архивида сақланган. Бундай қайдлар - дидаскалиялар, яъни санъатда эришилган ғалабаларнинг ёзма тарихи деб аталган. Саҳна механикаси – машиналари қадимги грекларда қандай бўлган деган савол туғилиши мумкин. Ахир энг қадимги, “Занжирбанд Прометей” асарида чақмоқ, момоқалдироқ, шамол, ер ёрилиб ўз қарига тортиши каби тушунчалар мавжуд. Актёрлар харакатига мос мухит яратиш, момоқалдироқ овозини, кучли шамол ва ер қимирлашидаги ваҳимали, сеҳрли товушларни театр машинистлари азалдан эплаб келишган. Бу хақда Грек трагедиялари китобида ёзилган. Қадимги грек актёрлари очиқ хавода, 20-25 минг томошабин олдида трагедиялар ижро қилган бўлса, улар микрофонсиз, овоз кучайтиргичларсиз

шунча томошабинга қандай таъсир ўтказа олган экан деган навбатдаги саволга жавоб ахтарамиз. Актёрлар аввало ўз кийимлари билан хор ижрочиларидан ажралиб турган. Улар бутун баданини ўраб турадиган узун мантия – рухонийлар кийимидай яхлит матоли кийим кийган. Актёрларни хордан ажратиб турадиган яна бир фарқи, улар оёқ кийимлари тагидан яна қўшимча пошна – котурна кийишган. Котурна ёғочдан ёки теридан махсус ясалган бўлиб, 1015 сантиметргача актёрни бўйини чўзишга ёрдам берган. Бўйи сунъий ўстирган котурна актёрни саҳнадаги эркин харакатини чегаралаган. Уст ва оёқ кийимлар борасида бу изланишлар актёрни томошабин олдида йирик – улуғвор кўрсатиш учун бўлган харакатлар эди. Актёрлар ижросининг таъсир кучини такомиллаштирган унсурларни аниқлашада давом этамиз. Грек актёрлари томошабинлардан узоқда жойлашган саҳнада турганлиги учун, энди уларнинг юзидаги ифодавийлик масаласини хал қилиш лозим эди. Бу масалани хам Греклар биз тасаввур қилгандан ортиқроқ даражада уддаладилар. Улар актёрлар юзини қоплаб турадиган ниқоб – маскани ўйлаб топдилар. Ниқоб актёрларни фақат юзини қопламай, балки, бошига тўлиқ киядиган маскалар бўлгани учун нисбатан қулайлик яратган. Ниқобни келиб чиқиш тарихи қуйидагича. Дионис бошидан ўтказган мушкулотларни ижро этадиганлар – хор ижрочилари илк бор эчки териси ва соқолидан фойдаланган, юзларига вино қолидиғини чаплаганлар. Илк трагедиядаги дифирамб ижрочилари кийимлари ва юзидаги ниқоблари билан ўзгалардан ажралиб турган. Кейинчалик халқнинг бу ижод шакли грек трагедияларида маска – ниқоб бўлиб хизмат қилди. Маскалар охирги қатордаги томошабин учун хам ифодали кўриниши учун унинг кўзлари катта, сочи характерига мос, оғзи бўрттирилган даражада катта, юздаги ажинлари узоқдан кўринадиган даражада ифодали эди. Актёрнинг уст ва оёқ кийимига мос равишда ифодаланган ниқоблар хам унинг улуғворлигини таъкидлаш ниятининг мантиқий ривожи эди.

Томошабин актёрнинг ниқобига қараб сахнада ким харакат қилаётганини англаб етган. Маскаларда - шох ёки гадо, улуғвор шахс ёки қул, қайғу ёки хушчақчақлик, эркак ё аёл қиёфаси ифодаланган. Қадимги грек трагедияларида барча аёллар образларини эркаклар ижро этган. Драматургияда тақдирлари ёритилган персонажларнинг кўпайиши билан асарнинг ғоявий юки хордан аста-секин актёрлар зиммасига ўта бошлаган. Илк томошаларда етакчи ижодий куч - хор хисобланган бўлса, корифей, биринчи актёр, иккинчи актёр ҳамда маскалар ва характерлар эволюцияси натижасида етакчи ижодий куч актёрлар бўлиб қолди. Хор – қайғу, алам, нола, илтижо, йиғи , фарёд, каби эмоцанионал рухиятни яратадиган, ёки инсон қиёфасига ёт бўлган фантастик жонзодларни, баъзан илохий қарғиш ёки нафрат, каби ёки океан тўлқини каби рамзий, вахимадан хабар берувчилар вазифаларини бажара бошлади. Актёрлар улуғворлигини намоён қиладиган навбатдаги ифода воситаси унинг нутқи бўлиб қадимги греклар бу масалани хам усталик билан хал қилдилар. Маскаларнинг катта оғзи ичидан метал рупор – “овоз кучайтиргич карнайча” ўрнатдилар. Гекзаметрга асосланган декломация – “таъкидлаб сўзлаш” орқали актёрлар асар ғоясини томошабининг “қулоғига қуйишга” харакат қилган. Лекин, бу ихтиролар 20-25 минг томошабинни қамраб олишга камлик қилаётганлигини англаган греклар навбатдаги оламшумул ихтирони яратдилар. Ёғочдан ясалган ўриндиқларда ўтирган томошабинларнинг юмшоқ кийимлари актёрлар овозини ютишини англаб етган греклар демократик (демос – халқ, кратос - бошқарув) бошқарув натижасида орттирилган катта бойликларни халқнинг маданий ривожи учун ишлата бошладилар. Ёғочдан ясалган ибодатхоналар ва томошагохлар мармар билан алмаштирилди. Натижада, улар акустика – “овозни томошабинларга тўлиқ етиб бориш” сир асрорини, санъатини яратдилар. Акустика ибодатхоналар ичида хам овоз билан боғлиқ илохий сир мавжудлиги хақида таъсурот уйғота олди. Энди котурна кийган актёрнинг хатто қадам товуши, лозим пайитда, керакли

даражада жаранглаб, улкан театрнинг орқа қаторидагиларга хам баралла эшитила бошлади. Драматургия, актёрлар ижроси ва ифода воситалари муаммоларини хал қилган қадимги греклар, энди том маънодаги театр – томошабинга қулайликлар яратиш масаласини хал қилишни бошлади. Томошабин театрда эрталабдан кечгача қолиб кетарди. Чунки, томошалар кундуз куни, табий ёруғлик бор пайтида, баҳорги ва кузги байрам кунлари кўрсатилган. Томоша бошланишидан олдин одамлар тўплангунча чолғу чалинган. Трагедиялар бошланишидан олдин давлат тадбирлари бўлиб ўтган: қахрамонлар тақдирланган; бошқа юрт вакиллари халқ олдида юртнинг улуғларига совғалар топширган; худоларга қурбонликлар келтирилган. Байрамлар бошланишидаги расмий қисм хам греклардан қолган анъаналар дейиш мумкин. Расмий тантаналардан кейин яна чолғу чалиниб, театр томошаси бошланган. Мавзуси бир-бирига яқин тўртта спектакаль кўрсатилган. Томошабин ёши ва табақасига қараб ажратилмаган. Улар билет сотиб олиб театрга кирган. Билет нархи онгли равишда жуда арзон белгиланган. Чунки, томошабин аввало давлат мафкурасидан хабардор қилинган, томоша билан эса тарбияланган. Улар олган билет бронза ёки қўрғошиндан ясалган танга шаклида бўлиб, киришда сотиб олинган, чиқишда топшириб кетилган. Театр хизматчилари томошабинларни билетидаги фарқига қараб уларни жойлаштирган. Томошабинлар маъқул бўлган драматургга ва актёрлар ижросига чапак – олқиш билан ўз муносабатларини билдирган. Ёқмаганига эса хуштак ёки оёқлари билан депсиниб, ўз муносабатларини билдиришган. Томошабинларнинг асабларини жуда таранг қилганларга эса хатто овқатланиш учун олиб келган мева-чеваларини улоқтиришган. Фриниха исмли драматургнинг “Малетни олиниши” номли трагедияси Афина хукумати томонидан тақиқланганлиги ва муаллифга халқни норози қилган учун жарима солинганлиги маълум.

Томоша муваффаққиятли якунлангадан кейин эса демократия удумига биноан томошабинлар орасидан жюри – холис бахоловчилар сайланган. Улар халқ номидан драматург ва актёрларга мукофатлар топширган. Хамма байрам кайфиятида уй-уйларига тарқалган. Грек демократияси театрни ижтимоий – давлат ташкилоти деб билган. Шунинг учун бу ташкилотнинг репертуари, унинг тарбиявий ва мафкуравий вазифани бажариш даражаси давлатнинг доимий назоратида бўлган. Қадимги Грецияда театр томошалари кўнгил очиш учун эмас, балки муқаддас бурчни адо этиш хисобланган.Энг мухими спектаклда хар бир гражданинни иштирок этиши шарт бўлган. Грек демократияси энг гуллаган пайитида хукуматни бошқарган Перикл замонидан бошлаб, Афина гражданларига спектаклга бориш учун махсус “театр пули” ажратилган. Бу пул миқдори бир кунлик томоша билетига ва овқатига етадиган бўлган. Театр тарбия мактаби бўлиганлиги учун, унда қўйиладиган пьесаларда ахлоқ, сиёсат ва мафкура – ғоя каби энг мухим масалаларни тахлил қилиш асосий масала бўлган. Бахор ва куз байрамларида томошалар Перикл хукумронлиги даврида бир хафта давом этган. Театр жамоасидан эса уч трагедия ва уч комедия ижро этиш талаб қилинган. Бу талаб ва назорат театрга ҳамда томошага жиддий ёндошиш кўникмасини шакллантирган. Греклар театр санъатига олиб кирган “драма” тушунчаси “харакат” маъносини англатган. Инсон ўз хаётини яхшилаш учун доим мақсадга мувофиқ ҳаракат қилган. Драматургиядаги “ҳаракат” Аристотель тарифи бўйича: ёмондан – яхшига, аламдан – қувончга, душманликдан – дўстиликка бўлган интилишидан, ўзгаришдан иборат бўлиши керак. Драматургиядаги жанр борасида эса драма – трагедия ва комедиялар оралиғида пайдо бўлган, диолог шаклида саҳналаштириш учун ёзилган асардир. Греклар трагедиялари китобида таъкидланишича эрамиздан аввалги 534 йилда Феспис исмли драматург Дионис шарафига ёзилган трагедиясида биринчи актёрни киритган. У хор ва Корифей билан мулоқатга киришган ва мавзу тақозаси билан бир неча бор

турли қиёфада пайдо бўлган. Грекларнинг табирича бу трагедияга ҳам комедияга ҳам ўхшамаган, илк драма катта шаклдаги томоша ҳаракат эди. Комедия – йирик шаклдаги томошанинг инсонлар тақдири учун кураши Грекларнинг яна бир табирича драманинг бошқа маъноси хам бор. У томошаларни худолар мавзусидан озод қилиб, илк бор инсонлар тақдиридаги харакатларни ифодалаш жараёнини бошлаб берган. Комедия жанрини юзага келтиришда Мимлар – бадиха асосида харакат қилувчи актёрлар яратган кичик ҳаётий лавхалар ва хорларнинг сатирик қўшиғи бирлашиши асос бўлган деган фикр мавжуд. Аристотель ўзининг “Поэтика” асарида таъкидлашича комедия – грекча “комос”, яъни сайр ва “дея” – қўшиқ айтаяпман сўзлар бирикмаси бўлиб – “сайрда қўшиқ айтиш” маъносини англатган. Дионисга бағишланган байрам сайилларида йўлма- йўлакай тўқиб айтилган қўшиқлар хақида эрамиздан аввалги 487 йилларда илк бор хабар берилади. Аристотель таъкидлашича комедия ёзган Хионид асари эрамиздан аввалги 464 йилда давлат байрам тадбирида илк бор намойиш қилинади. Комедиялар Афина демократияси даврида сиёсий тус олади. Унда давлат тузуми, хукумат идоралари, ташқи сиёсат, болалар тарбияси, ўсмирларнинг ижтимоий ахволи, давлат арбобларининг карикатураси, яъни масхараланган кўринишлари, ёзувчилар хамда файласуфлар кулгу мавзуси бўлган. Қадимий комедия ижрочиларининг таркибига 24 хор аъзоси бириктирилган. Улар, тенг иккига ажралиб хам харакат қила олган. Комедияда асосий қахрамонларнинг бир – бирига билан сўз воситасида бахслашиши – “агон” дейилган. Хорни томошабинларга мурожати ёки улар билан мулоқати – “паробаса” деб аталган. Қадимий грек комедияси Аристофан томонидан ривожлантирлаган. Унинг 11 та комедияси бизгача етиб келган. Урушларда енгилган Афинада

демократия бархам топади. Эрамиздан аввалги 403 йилга келиб демократия билан бирга сиёсий комедиялар хам тўхтайди. Театр санъатини катта қизиқиш билан ўрганган В. Г. Белинский 1840 йилда Софоклнинг 5 та трагедиясини ўқиб, хайратдан дўстига “Мен ўзимга юқори савиядаги театр санъатини ихтиро қилдим” – деб хат ёзган. Шу даврда яшаган немис тарихчиси П. Лафарга ўз даври зиёлилари қадимги грек драматурги Эсхилни “инсониятнинг буюк дахоси” – деб бахо беришганини ўз эсдаликларида ёзган. 2007 йил буюк ўзбек кино режиссёри профессор Шухрат Аббосовнинг қўлида “Греческая трагедия” номли китоб кўриб қолдим. У киши хайратда “буюк драматурглар қайта - қайта ларзага солар экан” – деб дархол шу китобни ўқишни тавсия қилди. Айниқса Аристофан комедияларида очилаган мавзулар хамон хаётда мавжуд эканлигини хайрат билан асослай бошлади. Қадимги Грек театрларининг репертуаридан бизгача ўттиз иккита трагедия ва битта “Циклоп” номли сатирик драма хамда ўн битта комедия етиб келгани маълум. Бошқа асарларнинг кичик-кичик парчалари ва драматургларнинг номларигина тарихда қолган. Грек трагедияси Эсхил, Софокл Еврипид хамда комедиянавис Аристофандан давридаги юз йил оралиғида сахна асаридаги чуқур мазмунни олий даражадаги шаклда ифодалаш даражасига кўтарилди ва драматургиянинг энг юксак намунаси бўлиб қолди. Бу муаллифлар асарларида томоша санаътининг барча элементлари ва қоидалари мавжуд. 2500 йил бурун яратилган асарлар хамон қизиқтириш, хайратлантириш ва ларзага солиш қудратига эга. Бунинг сир – асрори нимада? Бу пьесаларни ўқиб Арестотель трагедия ва комедия қонунларини ихтиро қилган. Уни шархлаган Форобий – “иккинчи муалим” яъни Арастудан кейинги устоз даражасига кўтарилди. Арестотель очган қонунларга амал қилган Шекспир ва Мольернинг юқори савиядаги санъат асарлари бутун инсониятни хамон хайратлантириб келмоқда. Улар ўз ижодлари билан диолог ва монолог

ёрдамида мавзуни ғоявий ёритадиган катта шаклдаги томошаларни инсон тақдири учун курашда қатнаштира олди. Навбатдаги босқичда биз буюк шахсларни сўз санъатига муносабатини ва уларни жамоа олдида якка туриб ўз фикларини асослай олиш қудратини кузатамиз. Шундай қилиб қадимги Греклар адабиётни, драматургияни, фалсафани, эстетикани, этикани, асоси бўлган нотиқлик санъатини амалиётда намуна даражага кўтардилар. Уларнинг назарий асосларини яратдилар. Демосфен – бир актёр театриннинг илк вакили Эрамиздан аввалги 384 йилда туғилган Демосфеннинг отаси Афинадаги қурол – яроғ ясаш устахонасида ишларди. У ўзининг ҳалол мехнати туфайли устахонага бошлиқ ҳам бўлган. Демосфен кунларнинг бирида қаттиқ бетоб бўлиб оламдан ўтади. Ундан бир ўғил, бир қиз етим қолади. Ўғил эндигина беш ёшга кирган эди. Устанинг номи ўчиб кетмасин деб унинг ўғлини отасининг исми билан Демосфен деб чақиришарди. Тоғаси етимларни тарбиялашни ўз бўйнига олади. Тоғанинг нияти отадан қолган бойлик, мол – мулкни қўлга киритиш эди. Шу сабабли болаларнинг соғлигига, тарбиясига ҳам эътибор қилмай қўяди. Демосфен синглиси билан кўп машаққатли кунларни кечириб 16 ёшга етганида тоғаси унга “отангдан деярли хеч нарса мерос қолмаган, уйдаги майда – чуйда жиҳозлар ва озгина пул, уч тўртта қул қолган, холос”, - деб жавоб беради. Демосфен бундан ғазабланади. Яхшиликча меросни қайтариб беришни, акс ҳолда, иш чигалашишини айтади. Тоға: “қўлингдан келганини қил, сенга ҳеч нарса бермайман”, - деб туриб олади. Тоға ва жиян орасидаги шу зиддият кейинчалик Демосфеннинг машҳур нотиқ бўлиб етишувига сабаб бўлган бўлади. Демосфеннинг олдида бир муаммо турарди. У мулкий масалаларни ижобий ҳал этиш учун Афина

қонунларини яхши билиши, сиёсий – хуқуқий билимга эга бўлиши керак эди. Исей исмли адвокатни ўзига устоз тутиб, унинг мактабида таълим олади. У билан биргаликда суд ишларида қатнашади. Логограф сифатида суд жараёнларини қоғозга туширар, жабрланувчиларга ёзма матн тайёрлаб берарди. Шу аснода адвокатлик ишлари билан яқиндан танишади. Фикрни баён қилиш, ҳимоя қилиш, исботлаш сирларини чуқур ўрганади. Ҳатто, ёзма нутқларни тайёрлаш, қоғозга тушириш усулларини обдон эгаллайди. Ўз билмини ошириш мақсадида файласуф Платон ва тарихчи Фукдид асарларини мутолаа этади. Демосфен таълимга ва тажрибага эга бўлгандан сўнг, васийлик масаласида судлашиб тоғаси устидан зафар қозонади ва ҳақиқатни қарор топишига эришади. Беш йилга яқин давом этган можаро ниҳоят ўз якунига етади. Кимдир талантни туғма бўлади деса, кимдир машаққатли меҳнат қобилиятни шаклантиради дейди. Демосфеннинг фаолиятида кўпроқ иккинчи фикр ўз тасдиғини топди. Ёшликдан касалванд, озғин ўсган Демосфенда нотиқликдан асар хам йўқ эди. Чунки у “р” товушини талаффуз қилолмас, дудуқланар, устига – устак унинг елкаси ҳам учиб турарди. Фикрини ифодалашга қийналарди. Лекин унинг мантиқ, тафаккур тарзи кучли эди. У халқ жам бўлган кунларнинг бирида фикр айтиш мақсадида минбарга кўтарилди. Унинг сўздаги кўрганлар устидан кулишади. Бу унинг дилига алам солади. Шу кундан эътиборан у нотиқлик санътига ўта меҳр қўйган эди. Ертўла қазиб, соатлаб ўтириб, ўша ерда талаффуз машқларини қилади. Хилват жойларга бориб бақириб – чақириб, қўл характларини сўз маъносинига мослаш учун тинимсиз ўз устида ишлади. Якка холда ўзи – ўз билан сўзлашини, ўзгалар наздида девоновор қилиқларни эслатарди. Фикрни сўз ва мимика билан ифодалаш усулларини ўрганади. Хеч бири самара бермагач, узоқ манзилларга бориб, ёлғиз ҳолда қолиб, талаффуз қилиб, қийин бўлган товуш ва сўзларни такрор-такрор айтишга интилади. Оғзига майда, шағал тошларни солиб баланд, овоз билан машқлар қилади. Оғзи яра

бўлиб, кетади. У шундай холда хам машқларни тўхтатмайди. Тинимсиз машқлар ниҳоят ўз самарасини бермади. У аста – секин тўғри сўзлаш, фикрини чиройли тарзда ифодалаш, қўл ва бош ҳаракатларини мақсадга буйсундириш, фикрига ҳаммани ишонтира олиш каби нотиқлик қоидаларини эгаллай бошлади. Унинг олдида яна бир муаммо кўндаланг эди. Бу аҳён- аҳёнда ўнг елкасини учиб туриши эди. Шифтга ўткир тиғли ханжарни илиб, учадиган елкасига тўғирлаб нутқий машқлар қилди. Ҳар гал елка учган пайтда ханжарнинг ўткир тиғи терига ботар, натижада қон сизиб оқарди. Ўз касбига бўлаган ихлос, завқ-шавқ сабабли, оғриқка хам бардош берарди.Кўп ўтмай ўнг елканинг учиши тўхтаб, энди чап кифтига ўтган эди. Ҳар иккала елка тепасига қўйилган ханжар воситасидаги давомли машқлар Демосфенни бу одатдан тамомила маҳрум қилди. Энди у халқ якка олдига чиқиши, хохлаган мавзуида сўз айта олиши мумкин эди. У бу санъатнинг актёрлик маҳорати билан боғлиқлигини англаб етади. Бу ишда унга дўсти машхур актёр Сатир ёрдам беради. Анчадан бери кўринмай кетган Демосфенни номини эшитганлар ўзини бир кўрайлик деган мақсадда текин томошага тўпландилар. Уларнинг кўз олдида бутунлай бошқа Демосфен гавдаланарди. Демосфеннинг оташин нутқи унинг характерини акс эттирувчи кўзгу эди. Унинг ўзида сўзи, сўзида ўзи акс этар эди. Бора-бора унинг мухлислари сони орта бошлади. Унинг нутқларини эшитишга келганлар ўзлари сезмагани холда, фикр сеҳрига қаттиқ боғланиб, маҳлиё бўлиб қолишарди. Демосфен оташин нутқлари билан кўпларни “асир” қила олди. Унинг ҳар бир чиқиши ривожланиш қонунига қурилган кичик шаклдаги яхлит “саҳна асари” дек таассурот қолдирарди. Демосфен ўттиз ёшларга етганида давлат тизимларига аралашиб, ўз юрти шаънини химоя қилишга қудратига эга бўлган нотиққа айланган ўтган эди. Ўша пайитларда афиналикларнинг ашаддий душмани македониялик шох Филиппга қарши теран фикрлари, ўткир тиғли нутқлари билан қарши чиқибгина қолмай, балки халқни унга қарши отлантира олган ҳам эди. Душманлар унинг жўшқин нутқи, теран фикри, халқни ўз кетидан эргаштира

олиш иқтидорига қараб, “ёввойи ҳайвон” дейишган. Демосфен нутқлари “бир вақтнинг ўзида ҳам дабдабали, ҳам содда, ҳам фавқулодда оддий, ҳам ширин, ҳам аччиқ, ҳам жиддий, хам қувноқ, ҳам вазмин” бўлгани эътироф этилади. Халқ Демосфеннинг истеъдодини қадирлаб “олтин гулчамбар” тақдим этгани маълум. Македонияликларнинг кўп сонли лашкари, хийланайранги иш бериб улар афиналикларни буйсиндиришга муваффақ бўлишди. Ана шунда кейин Демофесннинг душманлари ғимирлаб қолишди. Уни подшохнинг қўли билан йўқотиш учун найранг ўйлаб топишди. “Гадонинг душмани, гадо бўлади” деганларидек, шох Филиппининг боқиманда нотиғи унга қарши чиқади. Халқ эътирофи ва эъзозининг рамзи бўлган “олтин гулчамбар” Демосфенга нотўғри берилганини исботлашга уринади. Демосфен ўзига уюштирлган бўхтон-у тухматлар, қуруқ иғволардан бўлак нарса эмаслигини билади. Сўнг минбарга кўтарилиб, Эсхилнинг ўз юртига хиёнаткор, сотқин эканлигини далилар билан очиб ташлайди. Демосфен ўз сўзлари завқида, дилидаги аламларини, юртига бўлган жўшқин севгисини халқнинг кўз ўнгида ошкор қилади. Эсхил бу нутқидан кейин минбарга чиқиши, халққа юзланиши амри маҳол эди. Суд хаками хукм ўқиган пайтда унинг кўзларидан ёш оқади. Умр бўйи хақиқат учун курашиб келган Демосфен бутунлай ўзини йўқотиб қўйган эди. Охир оқибатда Эсхилга катта айблов қўйилиб, жарима солинади ва Афинадан хайдаб чиқазилади. Македонияликларнинг Демосфенга бўлган ички ғазаби сўнмаган эди. Улар турли йўллар билан уни ўлдириш пайида бўлишарди. Уларнинг хуфия ниятларини олдиндан пайқаган Демосфен қочиб, Посейдон ибодатхонасига яширинади. Ибодатхонага кирган ҳар бир киши тангри ҳимоясида, уни ўлдириш мумкин эмас эди. Уни алдаб авраб ибодатхонадан чиқаришга харакат қилишади. Душманларнинг ниятларини фахмлаган Демосфен ичкари хоналардан бирига кириб, ўзини – ўзи захарлайди. Бу сана эрамиздан олдинги 322 йилга тўғри келади. Демосфен нотиқ даражасига етиши учун қилган саъи-харакатлари, мақсадли интилишлари ҳар бир нутқ соҳибига сабоқ бўлишди деб ўйламиз. Омма

олдига якка чиқишни ҳам намунавий даражасига кўтарган греклар нотиқлик санъатининг назарий асосларини хам ишлаб чиқдилар. Аристотель (Арасту) – томоша назариётчиси Қадимги греклардан бизгача етиб келган бир ривоят бор. Афинада яшаб, довруғи жаҳонга юз тутган Платон (яъни, Афлотун) нинг шогирдларидан бири баҳсталаб масалаларда “ундай эмас, бундай” деб, устознинг юз-хотиридемай, рўй-рост гапираверар экан. Одамлар йиғилишиб унга “сен қандай оқибатсиз шогирдсан, устозингни ранжитасан, фикрини рад этасан, сенинг улуғ мартабали бўлишингда устозингни ўрни бор-ку, ахир”, дейишса, “тўғри устозим Афлотуннинг таълими, илми бўлмаганда мен бу даражага эришмасдим. Устозим мен учун буюк ҳам суюк. Лекин не қилайки, ҳақиқат ундан ҳам улуғ”, - деб жавоб берган экан. Платоннинг кўплаб шогирдлари ҳақиқатни эъзозлагувчи, уни муқаддас тутувчилардан бўлгани рост. Уларнинг аксарияти илм, амал ва гўзаллик қонуниятларининг моҳияти – ҳақиқатни рўёбга чиқазишда деб билишган. Ҳақ сўзни, гўзалликни суврату – сийратида ифода этишни мақбул кўришган. Платонинг шундай ақидасига содиқ қолган шогирдларидан бири Аристотель – Арастудир. Ўн етти ёшидан бошлаб Платонга шогирдликка келган Арасту кўп илм ва ҳақиқат сирларини очишга эриша олган. Тақдир тақозоси билан аслида Македония ярим оролидаги Стагирда туғилган бўлсада, у Афинада, сўнг Лесбос ярим оролидаги Мителен шахрида яшайди. Ота касби шифокорлик, лекин у бу йўлдан бормайди. Сўз, нутқ ҳам инсоният руҳиятнин даволовчи восита эканлиги англаб етади. Инсон инсонга сўз билан малҳам бўлиши мумкинлигини билади. Умрини ана шу йўлга бағишлайди. У Юнонистонда яшаган пайитларида чиройли сўзлаш, фикрни гўзал ифода этишга интилиш кучайган давр эди. Хатто шохлар хам ўз фарзандларининг тарбиясида худди шу усулни етакчи мезон қилиб олишганди. Аристотель ҳам ана шу ақидага сабаб Митлен

шахрига келиб шоҳ Филиппнинг 13 яшар ўғлига сабоқ беришни бошлаган эди. Чиройли сўзлаш бўйича қўланмалар яратиш, нотиқлик мактабида ўқиш анъана тусини олганда Аристотел бу борада уч китобдан иборат “Риторика” номли асар яратади. Бу нотиқлик борасидаги яратилган асарларнинг энг сараси эди. Риториканинг биринчи ва иккинчи китоблари чиройли сўзлаш санътининг моҳияти ва ишонтирш ҳамда таъсир ўтказиш санъти билан уйғунлик жиҳатлари борсидаги мулохазалардан таркиб топган бўлса, учинчи китоб нотиқ нутқининг мантиқий қудрати билан алоқадор масалаларни ойдинлаштиришга қаратилган эди. Унинг бу борадаги мулоҳазалари ҳозиргача ҳам ўз қийматини йўқотган эмас. Аристотель нотиқнинг ташқи кўринишидан бошлаб, сўзлаши, мулохаза юритишдаги ўзига хослиги, ҳаракат ва ҳолатлар асосий мавзуни очишга хизмат қилишини уқтириб ўтади. Нутқнинг таъсирчанлиги: нотиқнинг ҳиссиёт билан сўзлаши; ортиқча тафсилотларга берилмаслиги;, меъёрни сақлай билишлик, хар хил қиёсий мисоллардан, кўргазмали тасвир воситаларидан фойдаланишибилан боғлиқ эканлигини нотиқнинг нутқий жарёни беш босқичдан иборат бўлишини ўринли қайд этиб ўтади. 1. Мавзуга киришиш (ҳар томонлама ўрганиш) 2. Мавзунинг тарихини ўрганиш. (тахлил) 3. Мавзуни ёдга олиш (хотирада ўзлаштириш) 4. Мавзуни оғзаги нутқ орқали ифода этиш (машқ) 5. Мавзуни аниқ ва тўғри талаффуз орқали етказиш (амалиёт) Арестотелнинг ушбу “қолип”и қанча давр, асрлардан бери деярли ўзгаришсиз хизмат қилиб келмоқда. У асосан нотиқлик санътининг назариётчиси сифатида танилган бўлса-да, унинг етук амалиётчи бўлганини ҳам англаш қийин эмас. Нотиқлик қонунлари қай заминда яратилмасин, инсониятнинг маънавий – руҳий эхтиёжини қондирувчи, маърифий билим берувчи нотиқлик санътига хос шакл ва услублари билан яшовчандир. Аристотель биринчилардан бўлиб, ана шу хақиқатни илм, амал ва гўзаллик

қонунлари билан уйғун ифода эта олган буюк санъат назариётчиси бўлиб тарихда қолди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум

ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

O'xshashlar

Темурийлар давридаги томоша турлари

Зардўштийлик билан боғлиқ томоша турлари

VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари

Томоша ва товуш

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европадаги томоша турлари