VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари - San'at - Referatlar

VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

VII ва ХII асрлар – Марказий Осиёда томоша турлари Режа: 1. Исломий маросимлар ва томошалар 2. Исломда – Сўз ирода ифодаси 3. Исломда тасвирий тимсоллар – томоша ўрнида Меъморчилик 4. Нақш ва ранг танлаш санъати 5. Битиклар ва хаттотлик санъати 6. Минора қуриш санъати 7. Ислом ва тасвирий санъат 8. Шашмақом: куй, қўшиқ, ва рақс уйғунлигидир 9. Ислом ва нотиқлик санъати

Исломий маросимлар ва томошалар VII асрда “Барчамиз Аллохнинг қулимиз, банданинг эгаси Аллох, у яратувчи ва мехрибон” деган фалсафа инсон онгидаги қуликка қараш исён эди. Бу фалсафа дунёни хамда дунёқарашни ўзгартириб юборган Ислом дини бўлиб, тезда қалбларини ва дунёни эгаллади. “Аллох гўзал ва у гўзаликни ёқтиради” деган тушунча эса тасаввурнигина эмас балки тафаккурни хам ўзгартириб юборади. Зеро, ислом илм-фанга, маърифатга кенг рағбат кўрсатди. Қуръони Каримнинг илк нозил бўлган ояти ҳам «Иқро»—«Ўқи» эди. Пайғамбаримиз Муҳаммад саллалоҳу алайҳи вассалам (c.а.в) «Ўқиёлмайман» деганларида Аллоҳдан бир неча бор «Яратганнинг номи билан ўқи» деган жарангдор даъватлар янграган экан. Шундан бошлаб мусулмонлар Аллоҳнинг Муқаддас сўзларини ўқишга, у яратган борлиқ – гўзалликларни англашга киришиб кетди. Ислом таълимоти, шариат талаблари хаётга тобора чуқурроқ кириб борган сари “Авесто” ва оташпарастлик билан боғлиқ маросимларга бархам берилди. Чунки, Аллохни ягона деб билган, уни ер, сув, қуёш ва ҳавони, яъни борлиқни эгаси деб тан олган мўминлар учун оловга, қуёшга, сувга, умуман Аллохдан ўзгага сиғинишга бархам берила бошлади. Бу талаблар сиғиниш турлари бўлган томошалар ва байрамларни тўхтатди. Эркаклар ва аёллар ўртасидаги муносабат Ислом шариати қоидалари бўйича қайта кўриб чиқилди. Кўнглини очиш учун фақат Аллохни эслаши ва унга қалбни очиш лозим. Чунки, кўнгил Аллохни мулки, у инсонга кўнгил берди ва унинг тўридан ўзига жой ажратди. Бу тушунча хам кўнгил очиш хурсандчилик зерикишга қарши эрмак топиш томоша кўриш ва кўрсатиш маслаларини қайта кўриб чиқишнилар тақазо этарди. Ислом, инсонни қулоқ билан эшитиб қабул қиладиган – товуш, сўз, мусиқа, ғазал, битиклар ва кўз билан кўриш орқали хис-туйғуларни қўзғаб, Аллох яратган онгга таъсир ўтказадиган тилсимий тизимни томошага айлантира олди. Натижада, ўзгача бўлган томоша турларидаги – ўйин, эрмак, нағма, ва қилиқга бархам берди.

Томошани – Ислом ақидалрини улуғлайдиган, уни фалсафасини очадиган ва мохиятини чуқирроқ англашга хизмат қиладиган тадбирга айлантирди. Илоҳий ва дунёвий жиҳатдан қаътий қонун-қоидаларга асосланган Ислом, юқорида айтганимиздек, энг аввало, илм-фан дастурига таянади. Ислом инсонни ижтимоий фаолликка, мусулмон жамоаларига, ҳатто номусулмон қавмларга ҳурмат билан қарашга, маърифатли бўлишга даъват қилади. Шу боис Ислом илм-маърифатли кишиларгагина ўз «сир»ини очади: «Аввалу ма холаҳо — аллоҳул-ақла» Аллоҳ яратган илк нарса Онгдир. Мусулмон эътиқодига кўра Одам ўз яратган эгаси Аллоҳ таоло билан фазодан ташқарида, айнан олам пайдо бўлмасдан аввал учрашиб аҳдлашган. Бу учрашув ислом маданиятининг марказий воқеаси ҳисобланади. Бу учрашув муҳаддас Қуръони Карим хабарлари бўйича Абадиийлик ибтидосида зоҳир бўлган. Аллоҳ таоло бўлажак инсониятга — Одам ато авлодларига «Сизларнинг парвардигорингиз мен эмасми?» деган савол билан мурожаат қилади. Тафсирчилар таъкидлашича, бу саволга: «Ҳа, биз бунга гувоҳлик берамиз», деб шодиёна жавоб қайтарилган. Аллоҳ билан бўлган илк Аҳдни Иброҳим (Аврам) пайғамбар қабул қилди. Иброҳим умматларини якка-ёлғиз Аллоҳни танишга даъват этди. Ундан бошланган яҳудо, яхудийлик, исавийлик, ислом эътиқодлари инсоният ўз тарихий тараққиёти давомида яратган маънавий-ахлоқий маданият ва эстетик тафаккурнинг ажралмас таркибий қисмларига айланди. Иброҳимдан бошланган маърифат, гўзалликни ўзига хос мушоҳада тарзи, муқаддас самовий ҳодисалар, аҳли пайғамбарлар ва уларга Аллоҳ юборган китоблар, исломда катта тарихий мавқе касб этсада, булар ибодат, риёзат билан Аллоҳ жамолига етиш, унинг ваҳийлари орқали «у дунё» ни билиш деган тушунча доирасида ўрганилади. Ислом маданиятида Қуръони карим «сир», «тилсимот», «шиор» деб қараладики, гап бу ерда инсон тақдирининг Аллоҳ нигоҳи олдида чорасизлиги ҳақидадир. Жалолиддин Румий ҳазратлари Қуръони Карим аслида ёпиқ матндир, уни фаҳат тафсир қилиш тушунтириш мумкин, аммо тушуниш мумкин эмас, деган эканлар.

Румий Қуръоннинг бу сирлилигини чодрага ўралган аёл сирига қиёслайдилар: агар кимдир чодрани кўтаришга уринса, аёл унга «Сен излаётган нарса — гўзаллик мен эмасман» дейди. Шу боис Ислом маданияти, жумладан, ислом эстетикасининг негизини тафсир анъанаси — тафсир, яъни — шарҳ китоблари, жимжимадор нақш, сирли-синоатли шеърият, мусиқа ва китоб ва уни безаш санъати ташкил этади. Нафақат ислом маданиятини, балки Қуръони Каримдаги сир-синоатлар билан жилоланган, нурлантирилган мумтоз санъат асарларини чуқур тушунмаслигимизнинг боиси ҳам шунда. Демак, Қуръони Карим суралари ва оятларини, Ҳадис китобларини, уларга ёзилган тафсир шарҳларни ўрганмай, билмай туриб нафақат Навоийни, балки бир ярим минг йил давомида фаолият кўрсатган, ижод қилган ислом мутафаккирлари асарларини, исломдан баҳра олган илоҳий ва дунёвий фанларни, фалсафа, тарих, шеърият, меъморчилик, ахлоқ, урф-одатларнинг моҳиятини тушунишимиз қийин. Шунингдек, унинг хайитларини, хаж билан боғлиқ удимларини, қурбонлик ва ақиқаларини ҳам тўғри бажаришимиз қийин кечмоқда. Исломда – Сўз ирода ифодаси Ислом – Қуръони Карим суралари ва оятларини қайта-қайта ўқишни, такрорлашни, ёд олишни, тўғри тафсирлаш — шарҳлашни, сўзларни тўғри талаффуз этишни, ҳатто ҳар бир товуш ўз нуфузи, ўз тебранишларига эга бўлиб, уларни тўғри айтиш ва ўқишни тақозо этади. Бу сир-синоат шарҳи қийин сўзларни ҳижжалаб ўқишни, оҳанг билан ўқишни талаб этади. Қуръон – қирот бўлиб ундаги сир-синоат ҳамиша кўнгилни мафтун қилади, башариятни бу фоний дунё ҳою ҳавасларидан қутқаришга йўл очади! Бундай таъсирчанлик қудратига эга бўлганлар – Қорилар яъни Қуръони Карим суралари ва оятларини қирот билан ўқиб ёки айтиб шархлай оладиганлардир. Қуръони Карим илоҳий хабарларини шарҳлаш ва изоҳлаш билан фақат тафсирчилар эмас, балки қорилар, мударислар, муфтийлар

шуғулланади. Қуръони Карим фалсафий, тилшунослик, шеърий, филологик, тарихий-жуғрофий йўналишларда минг йилдан бери тафсир қилиниб келинаётган бўлсада, ҳали унинг сир-синоати, гўзалликлари моҳияти тўла очилган эмас. Ислом маданиятида даъват, мусобаҳа, мулоҳаза ҳам тушунтиришнинг мақбул йўлидир. Даъватда, маърузада – товушлар, оханглар, жарангдорлик – қироат сеҳирлилик томошавийлик ва таъсирчанлик унсуридир. Ислом маданиятида Аллоҳнинг исм-сифатини ҳам қайта-қайта такрорлаш талаб этилади. Аллоҳнинг минг бир отидан камида тўқсон тўққиз исм-сифатларини ёд билиш лозим бўлади. Тасбеҳ доналарининг тўқсон тўққизта қилиб шодаланиши бежиз эмас. Аллоҳнинг Қуръонда бандаларига «Айт», «Ўқи», «Илм», «Сизлар оз ёдлаяпсизлар»— буйруқ — даъвати ботбот таъкидланадики, бу инсоннинг Аллоҳ олдида хотираси бутун бўлиши, ҳадя этилган нутқ бўлиши, ҳайвонлардан фарқ қилиб туриши учундир. Қироат эса бандаларга Қуръони Карим сир – синоатини эслатиб туради. Исломда сўзлар луғавий маънодагина муқаддас ривоятларни ифодалабгина қолмай, балки у моҳиятан ҳиссиётлар оламига етаклайди. Исломда оғзаки ва ёзма ифодаланаётган сўзлар мусулмон кишининг Абадият ибтидосидаги Аҳд-даъватни эслатиб туради, уни мусобақа, мулоҳаза қаърига етаклайди. Сўз мусулмон киши хотирасини жонлантиради, турмуш тарзи хусусиятларини белгилайди. Ислом маданиятида инсон Сўз орқали ўзини Аллоҳга бағишлайди. Сўз воситасида жони-молини қурбонлик қилади. Бу жаҳон маданиятида, жумладан, эстетик тафаккур тараққиётида янги, ўта ёқимли, мароқли шакл бўлиб қолди. Аёнки, исавийларга яҳудийлардан мерос бўлиб ўтган қурбонлик қилиш (эчки, бузоқ сўйиш) маросимидан воз кечиб, бу маросимни гуноҳкорнинг танаси ва қони тимсоли тарзида Нон ва Вино билан алмаштирди. Аллоҳ таоло ўз бандаларига иноят қилиб, унинг ўз ихтиёри билан гуноҳларидан фориғ бўлиши учун Қуръондаги Муқаддас Сўзларни Туҳфа қилди ва бу Туҳфага, шахсий — ихтиёрий Туҳфа билан жавоб беришни буюрди. Бу Туҳфа Қуръони Каримнинг ёпиқ матнида

жамланиб, бениҳоя руҳий қувват билан жарангловчи, бандаларни ҳидоятга йўлловчи, Аллоҳ ҳузурига етакловчи Муқаддас Сўздир. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) саҳобаларга бундай деган эканлар: «Нега Сизлар одамларга динни зўрлаб сингдиришга интиласиз. Ваҳоланки, дин Аллоҳга Туҳфа бўлиши керак». Сўз — Аллоҳнинг башариятга энг олий Туҳфаси. Сўз бандаларнинг Аллоҳга ихтиёрий жавоб Туҳфаси. Сўз Аллоҳга одамларнинг қурбонлиги, моли-жонини, ўзининг ўзлигини бағишлашидир. Сўз мусоҳаба матнининг туб моҳиятини ифодалайди. Сўз ёрдамида мусулмон киши шахсий ва ижтимоий ҳаётда Адолатга эришади. Сўз инсониятни гўзалликларга ошно қилади ва азоб-уқубатдан қутқаради. Сўз инсонни дунёвий ва илоҳий комилликнинг баркамол чўққиларига олиб чиқади. Муқаддас Сўз меъморлик, мусиқа, нақш, ҳунарлар билан уйғундир. «Аллоҳ гўзал ва у гўзалликни севади», дейилади Қуръони Каримда. Демак, исломнинг эстетик нуқтаи назари гўзалликка ошно бўлмоқдир. Аллоҳ гўзал экан, у яратган Одам ҳам, у бунёд этган Олам ҳам, ўз бандаларига ҳадя этган ноз-неъматлар ҳам гўзалдир. Шунга мувофиқ Аллоҳнинг исми- сифатларини васф этувчи сўзларимиз ҳам, мусиқамиз ҳам, унинг қудратини намоён этувчи биноларимиз — меъморлик обидаларимиз ҳам қўйингки, Аллоҳ иродаси, номи сифати билан яратилган бу оламдаги нарсаларнинг ҳаммаси гўзал бўлиши керак. Биз қуйида Исломда тарбияланган мутаффаккирларнинг Лутф – Сўзга бўлган иродавий ифодаларини ўрганамиз. Исломда тасвирий тимсоллар – томоша ўрнида Меъморчилик Исломда кўриш ва эшитишга мўлжаланган томоша санъати ўз моҳиятига кўра, илоҳий тафаккурга йўғрилгандир. Бу ҳолат шеъриятда - ғазал, мусиқада – мақом, тасвирий санъатда – нақш, меъморчиликда – масжид, мақбара, минора, ёки мадрасаларда ёрқин кўзга ташланади. Масжид

— Аллоҳ билан кунма-кун мулоҳот қиладиган, қалби билан танхо туриб Аллохга интиладиган, Аллоҳ Сўзларини бандаларга мунтазам эслатиб туриладиган муҳаддас даргоҳ. Исломда масжид — Аллоҳнинг уйидир. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) бунёд этган илк ва кейин қурилган масжидларнинг меъморий шаклу шамойили кўҳна эҳромларга пайғамбарлар Иброҳим ва Мусога ваҳий қилинган Аҳд асосидаги қонунларга мутаносибдир. Масжидлар илоҳий-руҳий эҳром маркази бўлган, Иброҳим алайҳиссалом бунёд этган Каъбанинг тимсолий кўринишларидир. Мусо пайғамбар эҳроми — ҳозирги замон тимсоли, Исо алайҳиссалом черковлари — келажакнинг мукаммал осмоний эҳроми тимсоли бўлса, Қуръони Карим мазмунига кўра, ислом эҳроми — масжид ўтмиш, ҳозирги кун, келажакни ўзида тамсил этган Абадий Аҳд эҳромига кириш тимсолидир. Масжид илоҳий қувватларни гўзаллик тарзида инсон руҳига ажиб бир ички тартиб ва интизом, саришталик ва таъсирчанлик билан сингдириб боради. Агар яҳудийлар ибодатхоналари ички кўриниш ва безакларида илоҳийликка қаратилган воқеабанд тасвирлар, ҳайкаллар яққол кўринса, исавийлар – христианлар черковларида мой-бўёҳли тасвир, манзара, ҳайкалтарошлик кўзга ташланади. Кўринадики, яҳудийлик ва исавийлик тафаккури тарихийликка асосланади. Уларда муҳаддас ривоятлар – тасвирлар воситасида муқаддаслаштирилади, улар ривоятга ҳамдард, унинг «қули», яъни ибодат қилувчи ривоят билан, ривоят эса ибодат қилувчи билан чирмашиб кетади. Ислом нима учун тасвирий санъатни, хусусан ҳайкалтарошлик турини, сояли тасвирларни севмайди? Шунинг учун севмайдики, ислом ривоятта ишонмайди... Яҳудийлар ва исавийлар шахс тақдирини ва инсонлар қисматини ривоятга олиб бориб тақайдилар, Улар Аллоҳни ривоят орқали танийдилар. Ислом эса бунинг акси - мусулмон киши ривоятга ишонмайди. Шунинг учун у борлиғини ривоятта эмас - Аллоҳга бағишлайди. Мусулмон киши қатий равишда илоҳиёт қоидаларига, Аллоҳ ҳукмларига итоат этади. Шу боис Аллоҳнинг уйи — масжидларда муқаддас сўзларга, Аллоҳ исми ва сифатларини рамзий ифодаловчи нақш ва ёзувларга

алоҳида урғу берилади. Мусулмон кишиларининг тасвирий санъатга, хусусан, одамнинг жонли тасвирларига, ҳайкалларга, қабртошларига сиғинмаслиги шундан. Нақш ва ранг танлаш санъати Мусулмон кишининг тасаввури ва хотираси — ҳамиша тарих сарҳадларидан четда, мавҳумлашган ҳолатларда, мулоҳаза ва мусобаҳа тарзида тасвирий тимсоллардан холи бўлган, ҳамиша ҳам кўзга ташланавермайдиган, бирданига қўл билан ушлаб, кўз билан кўриб бўлмайдиган хаёлий муболағалар, мавҳумотлар асосига қурилгандир. Масжид нақшларидаги бир-бирига чирмашиб кетган бўртиқ манзара, “Куфий”, “Сулоси” хати ёзувлари мусулмон кишининг Аллоҳ таоло билан танҳо мулоқотининг соғинчли ҳиссиётларини ифодалайди. Исломий Нақш ва ёзувлар ясама манзара – декорация, безак эмас, балки улар инсон қалбига Аллоҳ гўзаллигини сингдирувчи мўминлик мазмун-моҳиятини, мусулмон киши ҳаётини, турмуш тарзини, эстетик қадриятларни ёрқин ифодаловчи тамсиллардир. Нақшнинг чодрага ўралган аёлга ўхшатилиши шундан. Нақш — ҳаққониятни қўл билан ушлаб кўриш эмас, гўзалликнинг моҳиятини англаш, шу гўзалликни дилдан ҳис қилиш, чодра ортидаги вазиятга ўзни тайёрлаш ва унга кириб бориш тимсолидир. Нақшдаги гуллар ва ранглар гулсафсар — осойишталик, умри боқийлик; тўлқинсимон гул пояси — бойлик ва фаровонлик; новда ва япроқлар — навқиронлик, яшариш тимсоллари бўлса; оқ ранг — бахт ва омад; зангори ранг — олий эътиқод; қизил ранг — шодлик, ёшлик тимсолларидир. Демак Нақш — хотиржамлик, руҳий осойишталик, умри узоқлик — чексизликни рамзий ифодаловчи хилқатдир. Меъморий биноларнинг нақшлари — олий баркамоллик, комиллик, Аллоҳ ҳузурига йўл олиш рамзлари ҳамдир. Шу тариқа нақш тамсили ҳамма гўзалликларни яратган ва уларни бандаларига

неъмат қилиб берган ягона ва раҳмли Аллоҳ ҳузурига бориш ва унинг жамолига етишиш омилидир. Битиклар ва хаттотлик санъати Харифларни ва сўзларни ёзма ифодасини сир-синоатни тасвир – санъат даражасига олиб чиққан хаттотлик хам Ислом фалсафасининг ифодаси эди. Китоб безашни хам санъат даражсига кўтарган Ислом энди меъморчилик обидаларини пештоқларида битиклар, яъни илохий сўзларнинг ифодаси бўлган нақшларни яратди. Бу ҳаттотлик, сўз, нақш ва меъмрочилик уйғунлиги фақат Исломга хос томоша турларидир. Меъморчилик обидалари — масжид, мадраса, мақбара, миноралар пештоқидаги битиклар уларга зеб берган нақшлар шакли ва зийнати ҳаттотлик яъни китоб безаш санъатидан олинган бўлиб, улар ниҳоятда кўп маънолидир. Меъморчилик ва ҳаттотлик санъати муқаддас сўзнинг ботиний ва зоҳирий зуҳти бўлиб улар ислом моҳиятига кўра, илоҳий Сўзнинг ёзма шакл кўринишидир. Шу боис масжид — Аллоҳнинг уйи — ибодат даргоҳи; мадраса — Аллоҳнинг Сўзи ўқиладиган — илм ўрганадиган маскандир. Меъморчилик обидаларининг пештоқларидаги, гумбазлари ва муқарнасларининг, ички ва ташқи деворларидаги нақшлар ва битиклар ҳам ўша муқаддас сўзлар шаклидир. Минора қуриш санъати Энди миноранинг тамсилини таҳлил қилиб кўрайлик. Минора — арабча миноратун сўзидан олинган бўлиб, у маёқ деган маънога эга. Минора масжидлар ёнида қурилиб, муаззиннинг азон айтишига мўлжалланган. Минора ислом маданиятида ўзининг тамсилий мазмунига ҳам эга. У Аллоҳнинг ягоналиги хамда ёлғазлиги рамзидир. Унинг баланд ва виқорли туриши, тепасидан ҳамма нарсанинг кўриниши — Аллоҳнинг улуғлиги ва ҳамма нарсани адолат кўзи билан – баробар кўриб туриши тимсолидир.

Минора Аллоҳдан бошқага бўйин эгмаслик, касу-нокасдан ўзини баланд тутмоқ, ғурур ва фахр рамзи ҳамдир. Минора ҳамма нарсага, бир хил қараш — бир кўзда кўриш, ўтмиш ҳозир ва келажакка баб-баравар назар ташлашдир. Минора дунёвий мазмун ҳам кашф қиладики, у узоқ йўлдан келадиган карвонларга йўл кўрсаткич — маёқ, эътиқод ва гўзаллик рамзи, санъат асари вазифасини ҳам ўтайди. Шундай қилиб, ислом эстетикасида меъморий биноларнинг шаклу шамойили, безаклари мусулмон кишининг маънавий-руҳий оламини, турмуш тарзи, ҳаёти маъноси, яшашдан мақсади ва мазмунини рамзий ифодалайди. Аслида меъморий бинолар мусулмон кишини хотиржамлик ва сокинликка ундайди. Чунки, меъморий биноларнинг шакл шамойили ҳам, безаклари ҳам, жамики гўзалликлари ҳам сир-синоатлар ва мавҳумотлар мажмуидир. Борлиқни сир-синоатли, мавҳумотлар тарзида идрок этиш, фикрлаш маҳсули, яъни бинолар шакли, нақшлар, битиклар ўзига хос тартиб-интизом билан тамсил этилиши – мусулмон кишининг Аллоҳ билан бўлган Абадий Аҳдга етакловчи омилдир. Ислом ва тасвирий санъат Ислом сояси бор нарсаларни чизишни ман қилди. Чунки, мусаввир асл қиёфа образни эслаши, тиклаши ва бошқаларни шуни томоша қилишга тарғиб қилишга мажбур бўларди. Қолаверса, жоҳилият даврида одамлар бутларга, расмларга сиғинар эдилар. Масжидлар ва мақбараларнинг безаган сояли нарсалар тасвиридан ҳолилиги, ягона Аллоҳга интилувчи ғоянинг рамзи бўлган миноралар меъморчилиги ҳам ана шу билан изоҳланади. Исломда томоша турлари ҳиссиётларни шунчаки жўш урдириш учун эмас, балки мўминлик, эрмак ва нағмалардан покловчи уйғунлик, ҳамоҳангликни кашф этувчи воситалар рамзига урғу беришдир. Ҳатто биргина оқ-қора тасвирнинг ўзи Шарқ гиламларининг бутун чиройини очиб юборади. Ичга қараб тортилган тафаккур чизиқлари нозик тасвир унсурларини тақозо этади.

“Куфий” ва “Сулоси” усулидаги ҳуснихатларнинг нақшларга айланиб кетиши шундан. Яҳудийлик – иудизм, исавийлик - христианликда чизиқлар вақт ўлчови, тарихий вазият билан чекланган. Масалан, хоч тасвири Исонинг чормихланиши ҳолати рамзи. Хоч хамда чормих — ўлчамли икки чизиқнинг устма-уст кўринишидир. Христианлик меъморчилигида свастика — хоч асосий рамзий белги бўлиб, бу белги ислом меъморчилигида ҳам бор. Аммо у хоч-свастика шаклида эмас, чексизлик кўринишидадир. Ислом меъморчилигида чизиқларнинг чексизлиги яққол кўзга ташланади. Ислом мусаввирлари воқеликни эстетик идрок этишда исавийлардан фарқли ўлароқ ўз йўлларига эга бўлиб, чизиқларга ҳам илоҳий бир гўзаллик бахш этдилар, соясиз санъатнинг миниатюра турини гуллатиб-яшнатдилар. Ислом фалсафасини ифодалаган миниатюралар тасвирий санъатнинг алохида тадқиқот мавзусидир. Шашмақом: куй, қўшиқ, ва рақс уйғунлигидир. Меъморчилик муқаддас сўз миниатюра санъати, нақш, каби мусиқа ҳам Қуръони Карим тамойилларидан келиб чиқади. Исломда мусиқа илоҳий кашфиёт сифатида талқин қилинади ва уни ўзгартириш ҳуқуқи кам одамларгагина насиб қилган. Фазовий тартиб-қоидалар ва мақомларнинг мусиқий тузилиши четга чиқишга йўл қўймайди. XVI асрда битилган «Мусиқа ҳақидаги рисола»да шундай дейилган: “Аввал бошида мақомлар еттита эди, улар етти пайғамбардан мерос бўлиб қолган. Рост — Одам Атодан, Ҳижоз — Иброҳимдан, Раҳовий — Исмоилдан, Ушшоқ — Ёқубдан, Ироқ — Юсуфдан, Кўча — Юнусдан, Ҳусайний — Довуд пайғамбардан қолган”. Исломда мусиқа фазонинг босқичли тузилиши ва уйғунликтартиблилик тамойилига қаттиқ таянади. Фазодан мусиқага кўчган уйғунлик ва босқичма- босқичлилик чексиз гўзалликнинг манбаидир. Араб файласуфи Ал-Киндий

шундай деган эди: «... уйғунлик ҳамма нарсадан ўрин олган, у ҳаммадан кўра оҳанг — овозларда, оламнинг тузилиши мусиқа ва инсонлар қалбида яққолроқ намоён бўлади». Бу фикрни тасдиқловчи далиллар кўп. Бу ҳақда XV аср мусиқашуноси Мавлоно Нажмиддин Кавкабий «Мусиқа ҳақида рисола»сида шундай ёзади: «Айрим мақомларни ижро этиш учун мувофиқ келувчи вақтни танлаш керак. Раҳовий мақомини қуёш чиқиши олдидан, Ушшоқни қуёш чиқиб бўлгач, Ростни чошгоҳ арафасида, Ироқни чошгоҳ пайтида, Бузрукни қуёш ботиши пайтида, Бусалиқни дигар номози вақтида, Зангулани қуёш ботиши олдидан, Навони номозшом пайтида, Зирафкани уйқуга ётиш олдидан, Исфахонни тунда ижро этиш керак». Исломда оқиллик ифодачиси Сўз — Калом зоҳирий ва ботиний қудратга эга. Мусиқа мақом ана шу Каломни янада тиниқлаштиради — ақлни пешлайди. Фикр ва сўз етукликка эришгач, улар мусиқий қиёфада чинакам уйғунлик ҳосил қилади, илохий такомилашади. Оламнинг уйғунлиги мўьжизадир. Умар Хайём одам уйғунлигини шундай тавсифлайди: «Яхлит тартиб мувозанат билан шартланур, унинг туфайли мувозанат яшнар». Зеро, ислом эстетикасида Оламнинг уйғунлиги Аллоҳ зеб берган гўзалликлар негизидир...” Мусиқа эса – Илохий кашфиётдир. Шу кунга қадар халқнинг севикли куйлари бўлиб келаётган Шашмақом – олти маҳом дувоздаҳ – ўн икки мақом заминида шаклланиб борди. Шашмақом олти туркумдаги мақомларни ўз ичига олади. Бузрук, Рост, Наво, Дугоҳ, Сегоҳ ва Ироқ. Бу мақомлардан ҳар бири уч бутоҳдан ташкил топади: 1. Мушкилот. Мушкилот фақат чолғу асбоблари билангина ижро этилади; 2. Наср. Наср чолғу ва ашула билан ижро этилади; 3. Уфор. Уфор чолғу, ашула ва ўйин билан ижро этилади. Бутоҳларнинг ҳар бири яна бир неча куйни ўз ичига олади. Масалан, Бузрук мақомининг Мушкилоти Тасниф, Таржиъ, Гардун, Мухаммас, Мухаммаси Насруллоҳи, Сақийли Салимий ва Сақийли Султон куйларини, шу мақомнинг Насри Сараҳбор, бир неча Тарона, Талқини Узол, Насруллоҳи Насри Узол, Сипориш, жами 15 куйни ўз ичига олади. Ёки Наво маҳомининг Мушкилоти Тасниф Таржиъ, Гардун, Нағма,

Мухаммаси Наво, Мухаммаси Баёт, Мухаммаси Ҳусайний ва Сақийли куйларини, Насри яна 15 куйни ўз ичига олади ва ҳоказо. Бундан ташқари, Шашмақомнинг бутун мақомлар туркуми билан эмас, балки алоҳида ижро этиладиган шўъбачалари ҳам бор. Масалан: Бузрук мақоми Савт сарвари (Талқин, Қашқарча, Соқийнома, Уфор), Мўғулча (Талқини Уфор), Дутор Ироқи (Талқин, Туширма, Уфор, Бебокча), Дилхирож (Талқин, Қашқарча, Уфор) ва Рок (туширмаси) шўъбачаларини; Наво мақоми Савти Наво (Талқин, Қашқарча, Соқийнома, Уфор), Наво мўғулчаси (Талқин, Уфор), Каримқулбек мўғулчаси (Талқин, Нимчўпони яна Талқин, Уфор) ва Наво Мустазоди (Талқин ва Уфор) шўъбачаларини ўз ичига олади ва ҳоказо. Шашмақом куйларини ижро этишда 24 усул бор. Масалан, Сарахбор — бумбак, бумбак; Тасниф — бакка бум бумбак — бум; Гардун — бакка-бакка бака бумбак; Уфор — бум-бум бак бумбак ва бошқалар. Бу усул воситаси билан машшоқлар ва ҳофизлар шогирдларига таълим берганлар, куйлар ёзув билан акс эттирилган. Шашмақом туркумларидаги куйлар. Танбур, чанг, қонун, уд, барбат, рубоб, қўбуз, рўд, ғижжак, шамома (мусиқор), чағона, кунгура, арғунун (ҳозирги орган чолғу асбоби шундан олинган) каби асосий чолғу асбобларида ижро этилган. Бу чолғу асбоблари малакали усталар томонидан ясалган, усталар кўпинча тут ёғочини ишлатганлар, торни ипакдан қилганлар, чолғу асбобларини орнамент, қимматбаҳо тош ва бошқалар билан чиройли қилиб безаганлар. Хуллас фан ва маданият шайдоси, ҳомийси бўлган темурийзода ҳукмдор Ҳусайн Бойқаро ва унинг ўнг қўл амири бўлган Навоий даврида Ҳирот шоир ва фузалолар, санъаткорлар масканига айланган эди. Ўрта асрлар бошида Форобий, Ибн Сино ва бошқалар умуман мусиқанинг киши ҳулқига таъсири тўғрисида гапирган бўлсалар, Жомий мусиқанинг - мақомнинг тарбиявий ақамияти устида тўхталади: «Билки, кишига лаззат бахш этишдан иборат умумий хусусиятдан ташқари... ўн икки мақомдан ҳар бири, ҳар бир овоз ва шўъба махсус таъсир кучига эга. Ушшоқ

ва наво инсонда қудрат ҳамда жасурлик уйғотади, ваҳоланки, овоз бундай таъсир кучига эга эмас. Шўъбалар орасида савту наво руҳга шундай таъсир этади». Мусиқанинг тарбиявий аҳамиятига оид бундай фикр-мулоҳазалар ўз даври учун янгилик эди. Жомий «Рисолайи мусиқий» асарида мусиқа назарияси, унинг турлари, ижро усуллари, баҳрлари ва созлар ҳақида кенг маълумот бериб, мусиқанинг тараққиёт даврлари хусусида ҳам тўхталади. Масалан, туркий даврни шундай изоҳлайди: «Туркий даври. Тўртта тури бор. Биринчиси — асли (ўзаги) янги туркий. У йигирма ниқрадан иборат. Алфози (яъни рукнлари) икки сабаби Ҳафийф (тан) орасида тўрт фосила (тананан): тан тананан тананан тананан тананан тан — муфтаъилун мутафоилун фоилотун вазнида. Иккинчиси — асли қадим туркий. Йигирма тўрт ниқра. Алфози — асли янги туркий алфозининг охирги бир фосила (тананан) орттирилган... Учинчиси — туркий ўзи қолади. Ҳафийф (енгил) ўн икки ниқра: тан тан танан танан — фаълун фоилун вазнида. Унинг учта зарби бор, биринчи сабаб — и ҳафийф (тан)нинг «т» сида ва икки фосила (тананан) «т» ларида». Жомий «Рисолайи мусиқий»да пардаларни қандай белгилашни ҳам муфассал баён қилади. Мусиқа пардалари ҳақида ўқувчилар кам маълумотга эга бўлгани учун Жомий асаридаги шу ўриннинг қисқа ва содда баёни бундай: мусиқийшунослар нағмаларини чолғу торида бир-бирига қиёслаб ўн еттита нағма борлигини аниқлаганлар. Мусиқа ва шеърият ўртасидаги алоқадорлик, уларнинг ҳамоҳангликда инсон руҳиятига эстетик таъсири масаласи XV аср шоири Аҳмадийнинг «Созлар мунозараси» рисоласида тахлил қилинган. Мажозий услубда ёзилган бу асарда Танбур, Уд, Чанг, Қўбуз, Рубоб ва бошҳа созлар бирбирлари билан мунозара — баҳс қиладилар. Танбур ўз санъатини мақтайди. Уд уни рад қилади ва ўзини таърифлайди. Ниҳоят мунозарага Пири ҳаробат, соқий аралашиб, созларга насиҳат қилади ва уларнинг ўзига хос фазилати борлигини таъкидлайди. Шоир мусиқий созларнинг ҳар бирини

алоҳидаалоҳида сифат ва фазилатини таъкидлаш орқали мажозий тарзда мақтанчоқ, худбин, такаббур баъзи санъат аҳлини қоралайди. Ислом ва нотиқлик санъати Ислом энди жорий бўлган даврлар VII—VIII асрларда ҳукмдорлар, амирлар, ислом шариати пешволари, подшоҳлар ҳам жума кунлари халқ олдида давлат қонун-қоидалари, Қурони Карим, Ҳадиси Шариф баёни, одобахлоқ тўғрисида нутқ сўзлардилар. IX асрга келиб бу одат бошқача тус олди. Энди подшоҳлар эмас, балки уларнинг махсус тайёргарлик кўрган одамлари уларнинг номидан ваъз айта бошладилар. Қадимда сўз айтувчи нотиқни — воиз, унинг нутқини эса ваъз деб атаганлар. Минг-минглаб халқ олдида ваъз айтиш жуда оғир юмуш бўлиб, уни ҳамма ҳам уддалай олмасди. Чунки, воизлик билимдонликни, салоҳиятни, сўзга бойликни, ваъз айта олиш истеъдодини, ёқимли овозни талаб этарди. Бирон гапни халққа маъқул қилиш, уларга оддий, содда қилиб тушунтириш учун нотиқлар сўзларнинг товланишини, синоним-омонимларни билиш билан биргаликда давлат қонун-қоидаларидан, мамлакат ҳаётидан тўла хабардор бўлишларини тақозо этарди. Ўз фикрини халққа манзур қила олмаган нотиқ иккинчи марта минбарга чиқа олмас эди. Шунинг учун нотиқлар минбарга чиқишдан олдин доимо пухта тайёргарлик кўрардилар. Сўз айтишнинг турли-туман хилларини, воситаларини ўйлаб топардилар. Шунинг учун Ўрта асрларда нотиқлик санъати айниқса Ўрта Осиёда кенг ривожланди. XII асрда Баҳовуддин Валад, XIII асрда Жалолиддин Румий, XV асрда Ҳусайн Кошифий, Муъинуддин Воиз, Воиз Ҳаравий, Зайниддин Восифий каби нотиқлик санъатини пухта эгаллаган сўз усталари етишиб чиқдилар. XVI асрларга келиб нотиқлик санъати турлари, қонун-қоидаларини акс эттирувчи бир неча илмий-услубий қўлланмалар вужудга келди. Айниқса, Муҳаммад Рофи Воизнинг «Авбоб-ул-жинон», Воиз Қазвинийнинг «Зилолу мақол», Воиз Ширвонийнинг «Аҳсан-ул-аҳодис», Муҳаммад Бобур бинни

Муҳаммад Воизнинг «Ҳидоят ут-тақдим», Курайш Синдийнинг «Анис ул воизин», Мулло Калон Воиз Самарқандийнинг «Равзат ул воизн», Қози Ўшийнинг «Мирмоҳ ун-нажоҳ» каби асарлари ёш воизлар учун қўланма вазифаларини бажарган. Бундан ташқари тарихчи олим Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома», Алишер Навоийнинг «Мажолис ўн нафоис», Зайниддин Восифийнинг «Бадоъеул-вақоеъ», Хондамирнинг «Макорим ул ахлоқ» каби асарларида ҳам нотиқлик, яъни воизлик санъати ҳақида атрофлича фикр юритилган. Нотиқлик қадимда, айниқса, Шарқ мамлакатларида умумдавлат аҳамиятига молик иш ҳисобланиб, бир неча турга ажратилган. Илмий-сиёсий нутқ, баҳс-мунозарали нутқ, тарғиб ва ташвиқ қилиш руҳидаги нутқ, марсия нутқи, табрик нутқи ва бошқалар. Нотиқлик санъати қадимда воизлик санъати деб юритилган. «Қомуси усмоний» номли луғатда ваъз «кишиларнинг қалбини юмшатадиган панднасиҳатлар» деб таъриф берилади. Ҳақиқатан ҳам воиз ҳар гал сўзга чиҳишидан маълум бир ғояни илгари суришни мақсад қилиб олади. Умум манфаатига хизмат қилиб, шу билан ўзлари янада олижаноброқ бўлган кишиларни тарих улуғ кишилар деб ҳисоблайди. Ҳусайн Воиз Кошифий худди мана шундай улуғ кишилардан бири бўлиб, у умумманфаат учун кўп хизмат қилган, ўз даврининг мутафаккири даражасига кўтарилган, у яратган қўлланмалар, дарсликлар мадрасаларда ўқитилган эди. Кошифийнинг эстетик қарашлари ҳанузгача ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Камолиддин Ҳусайн ибн Али воиз ал-Кошифий тахминан 1440 йилларда Хуросон вилоятидаги Сабзавор шаҳрининг Байҳақи кентида дунёга келди. У бошланғич маълумотни Сабзаворда олади. Ёшлигидан воизлик — нотиқлик билан шуғулланди. Айни пайтда Сабзаворда кўзга кўринган воиз бўлиб танилди. 1455—1468 ййлларда Машҳадда яшаб, ўша ерда воизлик қилди, 1468 йилнинг охирларида эса ўша даврнинг энг катта маданият марказларидан ҳисобланган Ҳирот шаҳрига келди. Бу ерда Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий ва бошқа санъаткорлар билан танишиб, ижод билан машғул бўлди ва 1505 йилда Ҳиротда вафот этди.

Воиз Кошифий сўз санъати, мусиқа, астрономия, кимё, диншунослик, фалсафа, ахлоққа оид 200 дан ортиқ асар ёзиб қолдирган. Турк олими Сом Мирзонинг айтишича, у форс ва турк тилларида иккита девон ҳам тузган. Лекин ҳозирча бу девонлар топилган эмас. Воиз Кошифий асарлари араб, немис, инглиз, ҳинд, япон, француз тилларига таржима қилинган. У нотиқлик санъати назариясига оид «Саҳифаи Шоҳи», «Даҳ мажлис» «Махзаи ул-иншо» каби қўлланмалар ҳам ёзган. Бундан ташқари XV асрда Хуросон вилоятлари мадрасаларида дарслик сифатида кенг қўлланилган «Ахлоқи Муҳсиний», «Рисолати Хотамнома», «Анвари Сухайли» каби асарларида ҳам сўз, нотиқлик санъатларига алоҳида тўхталиб ўтади. Бу даврда воиз — нотиқлар бир мавзу бўйича ваъз айтганлар. Нотиқлик санъати қадимда дабирлик, хатиблик, музаккирлик кўринишларига эга бўлган. Баъзи воизлар дабирлик — давлат аҳамиятидаги ёзишмаларни ўқиб бериш, яна бирлари хатиблик — жума, миллий байрам кунлари одоб-ахлоққа оид масалаларни шарҳлаш, яна баъзилари эса музаккирлик — тарихий воқеаҳодисаларни гапириб бериш билан шуғулланишган. Нутқ матни, материали ҳам тингловчиларнинг касб- кори, амалига қараб бир неча хилга бўлинган: 1. Юқори табақа вакиллари учун мўлжалланган нутқ; 2. Жанговар нутқ; 3. Оддий меҳнаткашларга мўлжалланган нутқ. Ҳусайн Воиз Кошифий Хондамир таъкидлагани каби барча соҳалар бўйича ваъз айта оладиган воиз бўлган. Лекин у асосан илмий-сиёсий, тарғиб ва ташвиқ руҳидаги ҳамда хатиблик соҳасида кўпроқ ваъз айтган. Бундан ташқари Воиз Кошифий ахлоқшунос олим ҳам эди. У қайси мавзуда сўзламасин, сўнгида нутқи одоб-ахлоқ мавзуига боғланарди. Воиз Кошифий нутқини халққа таъсир қила оладиган қилиб, насиҳатнома, пандномалардан ва ўзигача яшаб ўтган адиб ва мутафаккирлар — Фирдавсий, Ҳоқоний, Саъдий, Насриддин Тусий, Ҳофиз, Девоний, Саид Али Хамадонийларнинг қамда «Ахлоқи Жамолий», «Заҳиратул мулук», «Жавомеул ҳикоёт», «Сирожул мулук», «Нигористон» каби асарлардан ҳамда халқ мақолларидан

фойдаланиб сўзлар эди. Шунинг учун ҳам унинг нутқ сўзлашини халқ орзиқиш билан кутиб олган. Нотиқлик азалдан – тингловчини, томошабинни олдига якка чиқиш ва ўз фикрини ифодалаш намунаси бўлиб келган. Милоддан олдинги VII асрларда яратилган халқимизнинг қадимий, адабий ва маданий мероси саналмиш соф туркий тилда битилган "Алп Эр Тўнға" достони ҳам ҳудди Юнон ва Рим нотиқлари нутқлари матнларидан бадиий ижод намуналари туғилиб, шаклланиб, тараққиётга юз тутгани каби, бизда ҳам мавжуд бўлган нотиқлик матнларининг меваси дейиш мумкин. Чунки, ҳеч бир халқ тарихида бадиий ижод ўз-ўзидан пайдо бўлмаган. Нутқ соҳасида бўладими, нотиқлик соҳасида бўладими, бадиий ижод соҳасида бўладими, аввал уларнинг оғзаки шакли намоён бўлган. Аниқроғи ёзма бадиий адабиётдан олдин халқ оғзаки ижоди яратилган, кейинчалик ёзма адабиёт шу оғзаки ижод заминидан ўсиб чиққан. Шу маънода бизда Турон заминида яратилган "Алп Эр Тўнға" достони милоддан оддинги VII асрда пайдо бўлган экан, ўзбек нотикдиги тарихи ҳам Юнон ва Рим нотиқлиги тарихидан олдинроқ юзага келмаганмикан, деган тахминга олиб келади. Бу достон бизгача тўлиқ етиб келмаган. Унинг беш юз сатрга яқин айрим парчалари Юсуф Хос Ҳожибнинг "Қутадғу билиг" достонида ва Маҳмуд Қошғарийнинг "Девону луғатут турк" асарида келтирилган. Бу достонга биринчи бўлиб катта эътибор берган олимимиз, профессор Абдурауф Фитрат 1927 йилда “Алп Эр Тўнға”га бағишланган қадимий достон парчаларини Юсуф Хос Ҳожибнинг "Қутадғу билиг" достонидан ва Маҳмуд Қашғарийнинг "Девону луғатут турк" китобидан олинганини кўрсатиб ўтади. Абдурашид Абдураҳимовнинг сўзбошиси ва таҳрири билан 1995 йилда "Алп Эр Тўнға ёки Афросиёб жангномаси" деган китоб нашр этилди. Бу китобнинг кириш қисмида Алп Эр Тўнғага қуйидагича баҳо берилди: "Алп Эр Тўнға милоддан аввалги VII асрда Турон давлати шаклланишига

асос солган буюк хоқондир... Эронликлар Алп хақонни Афросиёб деб атаганлар. Оғзаки ва ёзма адабиётда Алп Эр Тўнғанинг баҳодирлигини мадҳ этувчи катта достон яратилган. Достон қаҳрамонлик мавзуида бўлиб, унинг тикланиши туркий халклар достончилиги тарихини милоддан аввалги асрлардан бошлашга имкон беради. Бухоро тарихига оид жуда қимматли маълумотлар берган Наршахий Афросиёб Ромтан (Ромитан) шаҳрини бунёд қилган. Ромтан Бухородан қадимийроқдир. Афросиёб ҳар вақт бу вилоятга келганда Ромтанда турган, "Афросиёб" номи билан бизгача етиб келган тарихий Ромитан қалъаси ўз даврининг подшолари турадиган пойтахт шаҳар бўлганини ёзади. Биз Бухоронинг 2500 йиллик тўйини ўтказдик. Агар Ромитан ундан ҳам олдин қурилган бўлса, демак, бу жойни қурдирган Алп Эр Тўнға — Афросиёб милоддан олдинги еттинчи асрда яшаб ўтганига ишониш мумкин. ... Ўзбек миллий энциклопедиясида Афросиёбнинг "Авесто"да яна учинчи бир ном билан тарихга кирганлиги ёзилади: "Афросиёб мифологик образ, "Авесто"да "Франг-Крисян" деб аталган дейилади. Кейинчалик бу ижобий образ Фирдавсийнинг "Шоҳнома"сига Афросиёб номи билан фаолияти салбийлашган ҳолда ўтади. Энциклопедияда Афросиёбга муносабат масаласида бир муҳим нуқта кўрсатиб ўтилади: "Афросиёбнинг Эрон подшоҳлари билан жангга киришуви, яъни Эрон билан Туроннинг мифологик рақобати ғояси "Авесто"да йўқ. Афросиёбни Эрон шоҳларининг душмани қилиб кўрсатиш ғояси ёзма абадиётга биринчи бўлиб Фирдавсийнинг "Шоҳнома"си орқали кирган... Халқ оғзаки ижодининг илк тажрибалари нотиклик санъатига, бадиий сўз санъатининг равнақига, ёзма адабиётга бой манба бўлиб хизмат қилиб келгани ва келаётгани барчага маълум, шу маънода "Алп Эр Тўнға" достони, муқаддас китоб "Авесто", Ўрхон ва Энасой ёдгорликлари ва бошқа ёзма ёдгорликлар, Марказий Осиё халқларининг тарихи, ижтимоий-иқтисодий ҳаёти, маданияти, тилини

ўрганишда муҳим манба бўлиш билан бирга, маълум нотиқлик санъатига ундовчи, унга манба бўлувчи қимматга хам эгадир. "Авесто"нинг муқаддас китоб сифатида тўла шаклланиши милоддан аввалги биринчи минг йиллик ўрталарига тўғри келади. "Авесто"да нотиқ фойдаланиши лозим бўлган ўринлар жуда кўп. Жумладан, "Ғалла ердан униб чиққанда девлар ларзага келади, ғалла ўриб олинаётганда девлар нола — фарёд чекади, ғалла янчиб ун қилинаётганда эса девлар маҳв бўлади... Ғалланинг мўл-кўл бўлиши гўё девларнинг лабига қиздирилган темир босгандек уларни тумтарақай қилади..." Бу жумлалар орқали одамларни меҳнат қилишга, меҳнатга муҳаббат билан ёндошмоққа чақириш мумкин. Унда нотиқлик кучини оширадиган даъват мужассам. Демак, нотиқ учун бу каби даъваткорликка ундовчи мисоллар "Авесто"дан кенг ўрин олганлигидан кўз юмиб бўлмайди. "Авесто"дан ўрин олган ривоят ва афсоналардаги ватанни ҳимоя қилишга чорловчи, қаҳрамонликка ундовчи "Сиёвуш" ("Сиёваршан" деб берилган "Авесто"да) каби қаҳрамонликларнинг бутун хатти-ҳаракати даъваткорлик қудратига эга. Бироқ мелодгача нотиқлик санъати тарихи нотиқлик мактаблари учун манба ва материал бера олгани ҳолда, мактаблар даражасига ўсиб чиқмаган бўлиши мумкин. Аммо, қадимги Афинада, Юнонистон ва Римда пайдо бўлган нотиқлик мактабларида ёки мактаб дарсликларининг пайдо бўлишида "Алп Эр Тўнға" достони, «Авесто» каби муқаддас китоб ёки "Бундахишн" ҳамда "Денхард" каби қимматли манбаларнинг таъсири бўлмаганлигига ким кафолат бера олади. Албатта илм ва фан қаерда бўлмасин, қайси бир халқда яратилмасин, ўзаро бир-бирига таъсири бўлиши табиий ҳолат. Шарқда, жумладан, Мовароуннаҳрда бадиий, илмий ижоднинг тараққиёти, шунингдек, ваъзхонлик, "Қуръон"ни тарғиб қилиш билан муштарак ҳолда сўзнинг аҳамияти, маъноси ва ундан мақсадга мувофиқ фойдаланиш борасида қадимдан кўп яхши фикрлар айтилган. Вазъхонликнинг, балоғати чечанлик, унинг балоғати нотиклик санъатидир. Унинг ўсуви баробарида нутқ олдига қўйилган талаблар мукаммаллашиб борди. Буюк алломалар Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Фаробий, Ибн Сино,

Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий, Маҳмуд Қошғарий, Замахшарий, Абу Яъқуб Саккокий тилга, луғатга, грамматика ва мантиқшуносликка бағишланган асарлар ёздилар. Улар бу асарларида соҳаларига доир асарларда нотиқлик санъати бу мавзуга алоқадор фикрлар билдирдилар.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум

ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

O'xshashlar

Қадимги Юнондаги томоша турлари

Темурийлар давридаги томоша турлари

Зардўштийлик билан боғлиқ томоша турлари

Томоша ва товуш

Томоша ва овоз қатори