logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. San'at
  4. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G'arbiy Ovro'po teatri

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G'arbiy Ovro'po teatri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB
Ko'chirib olish
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida garbiy ovro'po teatri Reja: 1. Fransuz teatri 2. Emil Zolya (1840-1902-y.) 3. Moris Meterlink (1862-1949-y.) 4. Romen Rollan (1866-1944-y.) 5. Koklen (1841-1909-y.) XIX usr oxin — XX asr boshlarida G'arbiy Ovro'po teatri o'z tarixining muiakkab va cliigal davrlaridan birini boshdan kechirgan. XIX asrda yctakchi bo'lib kelgan roniaiitizm va realizm o'rnini Mlgr, goho bir-biriga butkul zid oqinilar egallaydi. Aloqli fransuz adibi va teatr nazariyachisi Emil Zolya ilm-langn yaqin tarzda naturalizm uslubining joriy etilishi g'oyasi bilan inaydonga chiqdi. U san'atkoiiarni voqcJikka faol aralashisliga. \alq hayotini aks ettirisiiga da Vat etdi Ibsen, Gauptman. Shou, Rollaiilaming ijodida realizmning yangi qirralari ochilib, bu oqim bilan davruing boshqa uslubiy oqimlari orasida ko*p tomonlama bog'liqlik alomatlari ko'zga lasli-lana boshladi. Iki davrda M. Meieilink ijodi misolida simvolizm yctakchi y>>'nalishlardan biriga aylanadi. Sahna san'ati sohasida «Meyningenchilar teatri», A. Antuan-:iing «Erkii1 teatr»i misolida yangi rejissoiiik san'atiga asos solingan bo'lsa. Sara Ikrnar, Mune- Syulli (Fransiya), F. Duze, T. Salvini (llaln.w. Irving (Angliya), I. Kayns. S. Vloissi (Germaniya) misolida lurli oqimlarga mansub aktyorlarning yangi avlodi yetishib chiqdi. XX asrning ulkan sahna islohchisi M. Reynxardt Ovro'po rejissurasi taraqqiyotining yangi davrini bclgilab berdi. Bu san'atkorlar o'z milliy sahna san'ati zaminida kamol topgan sahiy istc'dodlari bilan zaniondoshlarining faxrg'ururiga aylandilar. Fransuz teatri Fransuz teatri XIX va XX asrlar oralig'i tarixidan shiddatli g'oyaviy-badiiy izlanishlar teatri sifatida o'rin oldi. 1870—1880-yillari Ovro'po san'atida yetakchi yo'nalishga ayian-gan naturalizm uslubi aynan Fransiyada o'zining tugal takomilini topadi. E. Zolyaning teatrni demokratlashtirish. dramaturgiyaru sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish haqidagi estetik qarashlari butun Ovro'po miqyosida xayrixohlik bilan qabul qilinadi EMIL ZOLYA (1840-1902-y.) Zolyaning adabiyot va teatr haqidagi fikr-mulohazalari zamonaviy hayotni bo'yamay, bezamay, uning dardu quvonchlarini borlig'iclia ko'rsatishga qodir, jamiyat taraqqiyotining yangi bosqi-chiga monand yangi san'at yaratish g'oyasi bilan sug'orilgan. Zolyaning «Tajribaviy roman» (1880), «Bizning dramaturglarimiz* (1881), «Teatrda naturalizm* (1881) kabi maqolalari natura- lizmning asosiy dasturiy risolalari bo'lib, ularda fransuz dramatik teatrining ahvoli keng yoritiladi, avvalo, repertuarni yangilash muammosi olg'a suriladi. Zolya takrorlanaverib. siyqalanib ketgan usullar bilan oldi-qochdi «sahnabop» pyesalardan voz kechishga chaqirdi. «Drama ilmiy uslubga asoslanishi lozim», ya'ni «biror in-son yoki insonlar guruhi tarixi olinib, ularning sa'y-harakati china- kamiga tasvirlanishi lozim». «Bunday asarlarning kuchi kuzatuvning aniqligi, tahlilning teranligi, voqcalarning mantiqan o'zaro bog'liqligi» bilan belgilanadi. Zolya dasturining xalqchilligi uning xalq hayotini aks ettiruvchi xalq dramasi haqidagi fikrmulohazalarida ham o'z aksini topgan edi. Zolya naturalistik drama paydo bo'lsa, u teatr tizimini butkul o'zgartirishga olib keladi. deb liisobladi; agar pyesada ayni hayot parchasi qad ko'targudek bo'lsa, bu o'z-o'zidan teatr tomoshaviyli-giga urg'u beruvchi zamonaviy spektakl turidan voz kechishga olib keladi. Hayotni o'rganuvchi va iloji boricha uni oddiyligicha ko'rsatuvchi aktyorni u eng ibratli aktyor deb tushundi. Zolya teatrni tubdan qayta qurish dasturini ishlab chiqarkan, rejissura masalasini alohida masala tarzida ko'zdan kechirmagan. Holbuki u ko'zda tutgan teatr - bu dramaturg teatrigina emas, avvalo, rejissor teatridir. «Tereza Raken* (1873) Zolyaning eng yirik pyesasi hisobla-nadi. Unda muallif hayotni aniq va haqqoniy tasvir etishning «umumiy naturalistik usuli»ni belgilashga harakat qildi. Pyesada bir burjua oilasining so'niq hayot tarzi butun ichki ikir-chikirlarigacha qamrab olingan holda tasvir ko'zgusidan o'tkaziladi. Tereza Ra-kenning o'z erining do'stiga ishqi tushib qolishi bilan diqqinafas bu oila hayotida portlash yuz beradi: telbanamo sevgi jazavasida Tereza va Loran Terezaning eri Kamilni o'ldiradilar. Oshiqlar qilg'ilikni qiladilaru, vijdon azobida qoladilar. Har qadamda ularni marhumning arvohi izma-iz quvib, qasos olayotgandek bo'laveradi. Pyesada o'ldirish voqeasi, so'ng oshiqlarning ruhiy xastalikka uchrab, vasvasaga tushishlari, so'ng halokatlari birma-bir va mutta-sil ravishda tasvirlanadi. Zolya teatrni yangilash yo'lida shunday fidoyilik ko'rsatdiki, uning teatr haqidagi fikrmulohazalari hozirda ham o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda. MORIS METERLINK (1862-1949-y.) Asli belgiyalik adib Moris Meterlink simvolizm oqimining eng ulkan dramaturgi va nazariyachisi sifatida maydonga chiqdi. Meterlink ijodi fransuz madaniyati bilan bog'liq bo'lib, bu ijod XIX asr oxiri — XX asr boshlarida drama va teatr rivojiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Simvolistlar hayotiy borliqni realistik tarzda ifodalash talabini ma'qul ko'rmay, olam mohiyati faqat shama va timsollar orqaligina anglashilishi mumkin, deb hisobladilar. Meterlink o'z risolalarida, foniy dunyo aql-idrok bilan anglashilmovchi, inson nazaridan uzoq. Haq olam hilqatining yallig'i xolos, degan fikrni olg'a surgan. Bu olamning sir-asrorini kamdan-kam eng komil zotlargagina, shunda ham g'ira-shira qalban his etish buyurilgan. Meterlink o'z estetikasini shunday falsafiy qarashlar asosida yaratgan. Uning es-tetikasida «ruhiyat teatri* nazariyasi va «sukut» nazariyasi alohida o'ringa ega. «Ruhiyat teatri» nazariyasi «kundalik turmush mushkiloti»ni ochishga qaratilgan. Sahnada zohiriy, ya'ni tashqi voqealar emas, balki insonning ichki hayoti, uning ruhiyat olamiga tobeligi ko'rsatilishi kerak. Zero «sarguzashtlar, ur- ur, sur-surlar nihoya topgan joydagina hayotning asl mushkuloti boshlanadi*, dramaning jon-tani bu «jonli mavjudot bilan uning taqdiri orasidagi taskin-baxsh va beto'xtov davom etuvchi muloqot»da namoyon boiadi, deb yozadi Meterlink. Lekin bunday muloqot faqat sukut orqali ro'yobga chiqadi. «Sukut» nazariyasi «ruhiyat teatri* nazariyasini amaliy ro'yobga chiqaruvchi uslubiy vosita tarzida tug'ilgan. Meterlink ko'zda tutgan muloqot, uning fikricha, faqat sukunat orqali ro'yobga chiqadi. «Odamlar orasida so'zlashuv yo'qoladi, lekin sukunat hech qachon yo'qolmaydi; asl hayot faqat sukunatdan iboratdir; sukunatgina iz qoldiruvchi hayotning o'zginasidir*. Meter-linkning fikricha, odamlar asosiy narsalar haqida so'z ochmay, ar-zimas, yuzaki narsalar haqida gapiradilar; negaki, so'z ko'pincha kishilarni sukunat vahimasiga tushishdan muhofaza qilib turadi. «Dramatik asarda, - deydi u, — dastawal kefaksiz tuyuluvchi so'zlargina asosiy hisoblanadi. Dramaning joni shu so'zlarda jamul-jamdir. Uzluksiz davom etuvchi dialogga yondosh tarzda ortiqcha tuyuluvchi yana boshqa dialog mavjuddir*. Bu yerda ichki muloqot ko'zda tutilmoqda. Meterlinkning estetikasida aktyor muammosi ham e'tiborli o'rin olgan. Shartli ifoda tamoyilini ro'yobga chiqarish alohida ijro tarzini talab etadi. «Sahnadan jonli mavjudodni chiqarib tashlab*, uning o'rniga ijrochi qo'g'irchoqni kiritish lozim, degan fikrni olg'a surdi u. Uning birinchi pyesalar to'plamini 1894-yili qo'g'irchoq teatriga mo'ljallab nashr etilganligi bejiz emas. Lekin Meterlinkning yuqoridagi mulohazasi xomxayollikdan o'zga narsa emas. Lekin bu mulohazaning ma'nosini poeziya qonuniyatini anglash, inson ruhiy hayotining tub-tubiga nazar tashlash ishtiyoqidan kelib chiqqanligi aniqdir. Dramaturg ilk pyesalarida awalo o'z nazariyasini qoi- dalarini amalda namoyon etishga harakat qildi. Bu haqda A.Bloko'z taassurotlarini bayon etgan: «Meterlinkning G'arb dramaturgiyasi qahramonini o'g'irlab oldi, rosmana inson ovozini pichir-pichir, imo-ishoraga ko'chirdi, odamlarni erkin harakat, nur, havodan mahrum etib qo'g'irchoqqa aylantirdi. Lekin Meterlink shularni bajo keltirib, sokin bir tuynuk ochdiki, ichkarilikdan san'atning sof billur shirasi tomchilarining jarangi qulog'imizga chalinib turadi*. Meterlinkning «Malikayi Malen* (1889), «Chaqirilmagan», «So'qirlar» (1891), «Ichkarida» (1894) va «Tentajilning o'limi» (1894) pyesalari shunday estetik qarashlar mahsuli sifatida tug'ilgan. Bu asarlarda Meterlink ijodining ilk davriga xos tarzda inson ojizligi va insoniyatning halokatga mahkumligi muammosi ko'tarilgan. «So'qirlar» dramasida voqea o'rmonga yig'ilgan so'qirlar ah-volini tasvir etish bilan bog'liq. Ayozli tun qo'ynida ular nimanidir kutishmoqda. Ularni boshliq rohib qoldirib ketgan. Ular rohibni kutishmoqda, rohib qaytishi kerak. So'qirlar rohibning o'lgani va uning jasadi shu yerda ekanini bilishmaydi. Ular tasodifan jasadga turtinib ketishadi. So'qirlarni qo'rquv dahshati qoplaydi, negaki ular qayerda turganlari, qayerga borish va nima qilish kerakligini bilmaydilarda: rohibning o'limi bilan ularning yashashga bo'lgan ishonchi so'ngandek edi. Ojiz, g'aribu benavo so'qirlar tunning sirli jimirlashiga butun vujudlari bilan quloq tutadilar. Bola yig'isi eshitiladi, uzoqdan asta kelayotgan qadam sharpalari quloqqa chali-nadi. So'qirlarni yana vahima bosadi. «Qadam shu yerda, oramizda to'xtadi! Kimdir keldi! U oramizda! Kimsan? Jimlik* «So'qirlar» asarining mazmunidan anglash mumkinki, yorug' dunyoning o'zi beqaror va o'tkinchi bir hilqatdir. Meterlinkning ilk pyesalarida taqdir qudrati, insonning kuchiga ishonchsizlik, inson umrining besamar va halokatga mahkumligi shoirona jo'shqin his- kechinmalar orqali ifodalangan. Ayni zamonda Meterlink yangi usuldagi teatr, yangi sahnaviy ifoda shakllarini izlaydi. Shuni ta'kidlash lozimki, Meterlink o'z ijodiy izlanishlarida dramaturgiya va sahnaviy ifoda sohasida A.P. Chexov ochgan yangiliklarga yaqin keladi. Bular kundalik turmushning alamiztiroblarini ochish, g'ayrioddiy qahramonlardan voz kechish, dramatik to'qnashuvlarni yangicha usulda tuzish, «ostki oqim», tubma'no tamoyili, sukut va kayfiyat omillaridan foydalanish kabilar edi. XX asrning boshlarida Meterlink dramaturgiyasining tabiati o'zgara boshlaydi. 1903-yili yozilgan «Ko'k qush» ertagida Tiltil degan bolakay bilan uning singlisi Mitilning mo'jizaviy ko'k qush (ideal)ni izlab topishlari orqali Meterlink insonga mehr-shafqat baxsh etuvchi ilhom shavqiga to'la nafosat olamini chizib berdi. Bu yerda ko'k qush baxt va nafosat timsoli tarzida namoyon boiadi. 1903-yili yozilgan «Avliyo Antoniy karomati» hajviy rivoyati burjua riyokorligini fosh etuvchi asar sifatida shuhrat topdi. Boy-vuchcha marhuma Ortans xonimning dafn etilish kuni uning qarindoshlari go'yoki achingan bo'lib yig'i ko'taradilar. Shu asnoda kutilmaganda juldur kiyimli afandi sifat kishi paydo bo'lib, marhu-mani tiriltirishi mumkinligini aytadi. Lekin uning boyligiga ega bo'lish ilinjida turgan yaqinlari buni zinhor istamas, faqat xizmat-kor qiz Virjinigina marhumaning o'limidan astoydil qayg'urganligi ma'lum bo'ladi. 1949-yili chop etilgan «Janna d'Ark» dramasi Meterlinkning so'nggi asari bo'lib qoldi... Unda dramaturg frantsuz xalqining fi-doyi qizi Janna d'Arkning qahramonona hayoti haqida hayajon bilan hikoya qilingan. Muallif fashizm ustidan g'alaba qozonish yo'lida jonlarini qurbon qilgan vatandoshlari, Qarshilik harakati qahramonlarining mardonavor kurashiga hamohang asar yaratishga intilgan edi. Belgiya adibi Meterlinkning ijodi XIX—XX asrlar bo'sag'asida G'arbiy Ovro'po dramasi rivojida muhim bosqich bo'lib, u ushbu davr estetikasi va teatr amaliyoti rivojiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. ROMEN ROLLAN (1866-1944-y.) «Inson hayotini fayzli qiluvchi jamiki aql-zakovat ne'matlari ora-sida bizni tubsiz hayratga soluvchi ne'mat — teatrdir*. Bular XX asrning atoqli so'z ustasi, dramaturg va teatr nazariyachisi Romen Rollan qalamiga mansub so'zlardir. Ko'p jildlik «Jan Kristof* va «Maftunkor qalb» romanlarining muallifi Rollanning yozuvchilik, publitsistlik, san'at tadqiqotchiligi sohalarida kechgan ko'p qirrali faoliyatida dramaturgiya sezilarli o'ringa ega. Uning qalamiga mansub o'n ikki pyesaning bir-inchisi — «Valine'mat Lyudovik» 1897-yili yozilgan bo'lsa, «Robesper» degan so'nggisi 1938-yili yaratilgan. Rollan teatmi jamiyat hayotini aks ettiruvchi «jangovar qurol* deb atadi. Uning eng sara pyesalarida va ko'p jihatdan XX asr ja-hon teatr madaniyati rivojini belgilab bergan «Xalq teatri» (1903) kitobida ana shu g'oya o'z aksini topdi. Rollan «Xalq teatri* kitobida badiiy ziyolilarni xalq hayotini teran anglashga, o'z ijodini xalqqa xizmat qildirishga chaqirdi. Rollan qahramonlik ruhidagi san'at, insonning his-tuyg'usi, aql-idro-kiga ta'sir ko'rsatuvchi yirik shakldagi shoirona realistik san'at yaratish muammosini olg'a surdi. U yangi teatmi «xalqning noni qatori tashvishiga sherik» bo'lishi lozimligini ta'kidladi. Rollanning kitobi Fransiyada xalq teatri tamoyillarini shakllan-tirishda dastur bo'lib xizmat qildi. Rollan o'z kitobida ulug' fransuz burjua inqilobi davriga murojaat etib, ziyolilarni xalq teatri uchun «Fransiyaning qahramonlik epopeyasini* yaratib berishga chaqirdi. Bu epopeyada u xalq kurashi manzaralarini jonlantiruvchi qudratli ' tarixiy shaxslar hayot haqiqati bilan uyg'un tarzda keng falsafiy umumlashmaga aylanishi kerak, degan fikrni olg'a surdi. Rollan o'zi shu g'oyani ro'yobga chiqarish niyatida «Inqilob dramalari» deb nomlanuvchi turkum pyesalar yaratdi. «Qashqirlar» (1898), «Aql tantanasi* (1899), «Danton» (1900), «0'n to'rtinchi iyul» (1901) shunday dramalaming dastlabkilari edi. Fransiya inqilobi davrining uryiqitlari, qatag'on dahshatlarini aks ettiruvchi mazkur asarlarning har biri Rollanning yangi shakl va g'oyalar yo'lidagi murakkab izlanishlari samarasi tarzida tug'ilgan. «Qashqirlar» pyesasida Rollan inqilobiy ko'tarilishning fojiali ko'rinishlarini chizib, inqilobiy burchning insoniylik axloqiga zidligini ifoda etdi. «Aql tantanasi»da inqilobchi qonqardoshlarning o'zaro qonli adovati, yakobinchilar qatag'oni, si-yosiy gij-gijlardan aql-hushi uchib, jazavaga tushgan g'ofil olomon haqida so'z ochdi. «Danton»da Rollan inqilob dohiylari ustidan hukm chiqarishdan o'zini tiyadi, lekin ommaning xatarli ko'tarilishlaridan hangu mang bo'lib, ezgulik nimada-yu, yovuzlik nimada degan jumboq qarshisida turib qoladi, javob izlaydi... Adib «0'n to'rtinchi iyul» pyesasidagina bu savolga javob top-gandek bo'ladi. Unda xalq bosh qahramon tarzida ko'ringan edi. Ichki g'oyaviy-badiiy birlikka ega bo'lgan bu asar Bastiliyaning oli-nishi bilan bog'liq lavhalar asosiga qurilgan. Rollan 1939-yili «Robesper» dramasini yaratadi. Unda fransuz inqilobining yakobinchilar partiyasi ag'darilishi bilan xotima topuv-chi eng fojiali davri aks ettirilgan. Muallif inqilobning mag'lubiyatga uchrashi sabablarini badiiy tadqiq etgan edi. Inqilob dohiylarining fojiasi ularning xalq madadidan mahrum bo'lib qol-ganliklarida edi. Dramada Rollan Dantonning qatl etilishi lavhasi-dan Robesperning halokatigacha bo'lgan voqealarni chizish asosida psixologik jihatdan murakkab, qudratli insoniy sajiyalar yaratgan edi. El-yurt manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo'yib, vatani-ning shon-shuhrati yo'lida jonini qurbon qilgan jafokash Robesper shunday qahramonlardan edi. Asar qahramonona romantik ruhda xotima topadi. «Robesper» asari «Inqilob dramalari* turkumiga ya-kun bo'libgina qolmay, shu bilan birga Rollanning «Xalq teatri* kitobida olg'a surilgan chinakam demokratik, hayotbaxsh san'at yaratish g'oyasini ham amalda ro'yobga chiqargan yirik shakldagi drama namunasi tarzida yuzaga keldi. KOKLEN (1841-1909-y.) Benuan — Konstans Koklen 18 yoshida Parij konservatori-yasining yirik fransuz aktyorlaridan biri Renye guruhiga o'qishga kiradi. Birinchi bor «Komediya Fransez* sahnasida 1860-yili Mol-yerning «Sevgi mojarosi* asarida Gro-Rene rolida paydo bo'ladi. Koklen ilk yirik roli bo'lmish Bomarshening «Figaroning uy-lanish* asarida Figaro roli bilan 1862-yildan tanila boshladi. U shu roli bilan masharaboz malaylar toifasi (amplua) ustalari qatoriga qo'shiladi. Lekin u rollar muayyan rollarga ixtisoslashgan yoshi ulug'roq aktyorlarga berilishi vajidan o'zi orzu qilgan rollarga yetis-holmay, 1885-yili «Komediya Fransez* teatrini tashlab ketadi. Koklen o'zining eng sara rollarini bu teatrdan tashqari teatr-larda o'ynagan. Bular Molyer asarlaridagi Sganarel («Zo'raki tabib»), Jurden («Sohta oqsuyak*) kabilar edi. 1897-yili Koklen «Port-Sen-marten» teatr rahbarligini qo'lga oladi. Shu yerda u o'z ijodining eng yirik namunasi Sirano Berjerak obrazini yaratadi. Koklen aktyorgina emas edi. U aktyorlik san'ati haqida «San'at va teatr* (1880) hamda (aktyor san'ati) (1886) degan ikkita kitob yaratib, o'zini nazariyachi sifatida ham ko'rsatadi. Koklen nazariy qarashlarda ham, amaliyotda ham «taqlidiy san'at*ning yirik namoyandalaridan bin sifatida ko'rindi. Koklen bu maktabning «kechina san'ati»dan ustunligini qat'iyan himoya qilib shunda yozadi: «Nazarimda tabiat izmidan holi narsa hech qachon go'zal va ulug'vor bo'la olgan emas; lekin men yana bir bor ta'kidlashga majburmanki, teatr — bu san'at demak, bu jabhada tabiat muayyan tarzda ideallashtirilgan yoki qabartirilgan holatda gavdalantirilishi lozim, busiz san'at — san'at bo'lolmaydi. Bugina emas: bebo'yoq gavdalantirilgan tabiat teatrda o'ta so'niq taassurot qoldiradi*. Koklen hayotiy voqelik bilan tabiat san'atining asosi ekanini tan olayotgandek bo'lib, aslida san'at bilan hayotni bir-biriga zid qo'yib, san'atni hayotda yuqori qo'yadi. «San'at real hayot emas, hatto u hayotning aksi ham emas, - deydi Koklen —San'at o'z holicha o'zi ijod manbayi. U o'zining ajib mavhumligi bilan zamon va makonga daxlsiz tarzda faqat o'ziga xos olamini barpo etadi*. K. S. Stanislavskiy san'atining voqelikka bunday zid qo'yilishini keskin tanqid ostiga olgan. Koklen o'z nazariy risolalarida o'zining ko'p yillik aktyorlik tajribalarini umumlashtirgan. Bu ishlar aktyor ijodiga xos jihatlari aniqroq anglash imkonini beradi. Koklen o'tkir zakovati va sinchkovligi bilan ko'zga yaqin, mag'zi to'q qiziq holat va insoniy fe'liyatlarni darhol ilg'ab va ilib olar edi. U har bir rolida e'tiborga tashlanib turuvchi pishiq jussador gavdasi, o'rganuvchan, ifodali yuzi, ko'tarilgan do'ng burni, ki-chik tiyrak, g'uborsiz ko'zlari bilan tomoshabinga bir olam zavq- shavq baxsh etuvchi edi. Uning san'ati tomoshabin qalbini larzaga solishga qaratilgan emas. U ijro mahoratining zargarona charxlan-ganligi, qahramonlarining shiddatkor va mudom serbo'yoqligi bilan tomoshabin diqqat e'tiborini o'ziga rom etadi. K.S. Stanislavskiy Koklenning artistlik san'atiga yuqori baho berib, koklennamo aktyorlar «toifasi» haqida shunday degan: «Ular qalbga nisbatan ko'proq quloq va shuurga ta'sir ko'rsatadilar; ular hayratlantirishdan ko'ra ko'proq zavqlantiradilar. Bunday san'atning ta'siri kuchli, lekin bu kuch uzoq saqlanmaydi. Bunday san'at kishini ishontirishdan ko'ra ko'proq ajablantiradi*. Koklen san'atining o'ziga xosligi uning Molyer asarlaridagi rol-larida yaqqolroq ifodalangan. Koklen aslzoda tomoshabinlar sarxushligi chekiga tushgan burjua teatri aktyori bo'lgani holda Mo-lyer qahramonlariga xos hajviylik ruhi va iztirobli jihatlarni ochishga intilmadi. U Molyer hajviyasi o'rnini «qirg'oqqa sapchuv-chi» sarhushlik bilan to'ldirdi va Molyer kulgisiga «armonli ke-chinma» sig'masligini amalda namoyish etishga intildi. «Kulgili tannozlar»dagi Maskaril Koklenning eng muvaffaqi-yatli rollaridan biri bo'lgan. O'tkir kulgili holatlarga boy, xush-chaqchaq bu komediya Koklen iste'dodi tabiatiga juda mos tushgan edi. Tartyuf rolini o'ynarkan, uni dindorlik niqobiga kirgan riyokor, ikkiyuzlamachi emas, balki yirtqich, shavqatparast kimsa tarzida ko'rsatadi. Sahna san'ati 1864-yili «Komedi Fransez* va «Odeon» teatrlarining alohida imtiyozga egalik maqomi bekor qilingach, Fransiyada tijoriy teatr-lar keng avj oladi. Ayni chog'da sahna san'ati rivoji ikki yo'nalishda davom etdi: «Komedi Fransez* teatrida ikki tragik — Muna-Syulli va Sara Bernar misolida klassitsizm ijro an'analari yashashda davom etgan bo'lsa, 1880—1890-yillar fransuz teatrining birinchi professional rejissori Andre Antuanning «Erkin teatr», «Antuan teatr»larida yangi izlanishlar olib boriladi. MUNE-SYULLI (1841-1916-y.) Atoqli fojeiy aktyor Mune-Syulli 1872-yili «Komedi Fransez* teatrida Rasinning «Andromaxa» asarida Orest rolida chiqib, darhol tanqidchilik e'tirofini qozonadi. Mune-Syulli ichki kechinmalari ichki jihat bilan tashqi jihatning o'zaro mushtarakligi orqali hamda texnikasining maftunkorona o'tkirligi bilan ham ko'zga tashlandi. Uning iste'dodi fransuz mumtoz tragediyasi, romantik dramasi hamda Shekspir va Sofokl asarlari orqali namoyon bo'ldi. Gyugo qahramonlari Mune-Syulli talqinida tomoshabinlar to-monidan fransuz milliy sajiyasi eng go'zal fazilatlarining ifodasi tarzida qabul qiiindi. Qaroqchi- ritsar Emani va oliyhimmat malay Ryui Blaz shunday qahramonlardan edi. Shekspir asarlaridagi Hamlet va Otelloni ham fransuz munaqqidlari Mune-Syulli ijodining eng noyob namunalari qatoriga qo'shishgan. MuneSyulli Shekspir qahramonlarini butkul «fransuz fojeiy qahramonlik maktabi* yo'nalishida o'ynagan. O'ziga xos talqin ayniqsa Hamlet obrazida yaqqol ko'ringan. Bu aktyorning eng sevimli rollaridan edi. Bu rolga u o'n yilcha vaqt davomida tayyorgarlik ko'rgan. Uning Hamleti ma'yusona o'ychanlikdan butkul xoli, sarbast, jo'shqin, qat'iyatli, cho'rtkesar, mag'rur shahzoda tarzida ko'rindi. Izti-robli nolishlar unga yot, gumon, ikkilanish nimaligini bilmas, jasorat ko'rsatish naqadar mushkulligini xayoliga ham keltirmas edi. Uniiig muddaosi awaldan tayinli: bu o'ldirilgan buzrukvori qotillaridan qasos olish va taxtni qo'lga kiritishdan iborat ediki, shu niyatni Mune-Syulli Hamleti sobitqadamlik bilan ro'yobga chiqarib boradi. Mune-Syullining Shekspir asaridagi ikkinchi roli Otello roli edi. Mune-Syulli Otellosi fasohatli sharq sivilizatsiyasining vakili, bahordir Mavr timsolida namoyon bo'ldi. U puturi ketib aynigan Venetsiya respublikasining siyosatchilari qarshisida ritsarlik namu-nasining ifodasi sifatida ko'ringan edi. Bu yerda Dezdemonaning xiyonatkorligi Otello uchun dunyoning ostinustun bo'lishi yoki is- honch va ezgulikning mahv etilishini anglatmaydi. Bu yerda tao-milning oddiygina qoidasi ishga tushadi: xotin eriga xiyonat qildimi, o'ldirilishi kerak. Otello rashkdan emas, balki nomus tao-mili qistovi bilan shu hukmga keladi. Otelloning fojiasi shundan iboratki, u bir yoqdan Dezdemonaga bo'lgan sevgisi tufayli iztirob chekadi, ikkinchi yoqdan burch hukmini ado etish mas'uliyatidan azob chekadi. Shu zaylda Shekspir tragediyasida fransuz klassit-sizmi dramasiga xos ohanglar jaranglay boshlaydi. Lekin Mune-Syulli ijodining eng yirik namunasi Sofokl asaridagi Edip roli bo'ldi. Aktyor bu rolni 1881-yili Fransiyaning janu-bidagi Oranje shahrida rimliklar zamonidan qolgan amfiteatr sah-nasida o'ynagan. Edip aktyor talqinida o'ta fojeiy obraz tarzida dunyoga keldi. Mune-Syulli antik tragediyada o'ynar ekan, Edipni taqdir izmiga qui, qat'iyatsiz kishiga aylantirib yubormadi. Edip — Mune- Syulli taqdir hukmiga mardonavor qarshi bora oluvchi ulug'vor, mahobatli shaxs tarzida namoyon bo'ldi. Aktyorning in-son ruhiyatiga kirish layoqati shu rolda borligini to'lato'kis ochildi. Edipning aybsiz aybdorligi ayon bo'ladigan sahnada Mune-Syullining o'yini ayniqsa, hayratlanarli edi. Qisqasi, Edip Mune-Syulli talqinida tomoshabin xotirasida taqdirga qarshi mardonavar pesh-voz chiqqan ulug'vor inson timsoli tarzida muhrlanib qoldi. SARA BERNAR (1844-1923-y.) Sara Bemar XIX asrning oxiri XX asr boshlarida ijod qilib, o'z yurti qatori xorijda ham tanilgan fransuz teatrining eng shuhratli aktrisasi edi. Sara Bernar Parij konservatoriyasida tahsil ko'rib, 1862-yili ilk bor «Komedi Fransez» teatrida Rasinning asarida Ifigeniya rolida sahnaga chiqqan. S. Bernarning san'ati g'oyaviy jihatdan cheklangan va katta hayot haqiqatidan bir qadar uzoq bo'lgani holda o'zicha hayratlanarli edi. U sahna texnikasining xassos ustasi edi. Ovoz tuslanishi, nutq ohangdorligi, ishlanib, charxlangan gavdasi, turish holatlarining o'zi bir tomosha edi. Uning san'ati «taqlidiy maktab* estetik tamoyillarining ajoyib ifodasi edi. Sara Bernar o'tkir kuzatuvchanligi, kishini o'ziga rom etish jozibasi, ajib texnik omillari tufayli fojeiylik cho'g'i past asarlarda ham tomoshabin qal-bini zabt eta olardi. Sara Bernar «Komedi Fransez» teatrida Rasin va Volter trage-diyalarida fojeiy rollarni zo'r mahorat bilan o'ynagan. Lekin uning fransuz teatrining birinchi darajali aktrisasi ekanini zamonaviy asarlarda o'ynagan rollari tasdiq etdi. Dyumaning «Gul ko'targan xonim* asaridagi Margarita Gote aktrisaning eng noyob rollaridan biri bo'ldi. Atoqli rus munaqqidi A. Kugel S. Bernar o'yiniga tan berib, shunday yozgan edi: «Nomi chiqqan bu ayolni bundan-da zo'r tasvir etish amri mahol; uning kasbkorining arzon garov tarovati, qalbi tubida pinhon tutilgan bedavo dil og'riqlari ajib tarzda namoyon bo'ldi*, «Uning ayollik malohatiga ta'rif yo'q, - deya xotirlaydi munaqqid, — yig'loqi qo'llari, faryod chekuvchi qaddi- qomati favqulodda zo'r ifodaviyligi bilan hayratlanarlidir*. Sara Bernar erkaklar rollarini ijro etish bilan ham shov-shuv ko'targan. Shulardan biri Hamlet roli edi. Bu Shekspir obrazi talqiniga qo'shilgan hissa emas. Lekin bu rol aktrisaga o'z ijro texnikasining yuksakligi va san'atining hamisha navqironligini namo-yish etish imkonini berdi. S. Bernar Hamlet rolini ellik uch yoshida o'ynagan. U fojeiy shahzodani Parij kiborlariga xos zo'r shukux va nazokat bilan ko'rsatdi. Uning Hamleti juda yosh va ayol misol husndor edi. Fransuz teatr tanqidchilari «ilohiy Sara»ning yangi rolini yuqori baholadilar. Lekin ayni chog'da Shekspir qahramo-nining goh-goh ko'zida shahzodaning g'amkashli hissi o'rnida g'amzali hislar jilvalanuvchi fasohatli va uddaburon, qo'rs saroy mahramiga aylanib qolishini ham ta'kidlab o'tdilar. Sara Bernar «tafakkur sohibasi* toifasiga kiruvchi emas, balki tugal va go'zal ijro san'atining sohibasi edi. Sara Bernar iste'dodi tabiatan tug'yonli italyan aktrisasi Duze yoki rus aktrisasi Komis-sarjevskayadek darajasidan ancha uzoq va shu bois bu san'atkorlar qalbini band etgan davrning fojeiy muammolari uning san'atida hamisha ham aksini topavermadi. Lekin uning ijodi aktyorlik san'ati tarixida zo'r mahorat va chinakam artistlikning benazir namunasi tarzida o'rin oldi. ANDRE ANTUAN (1858-1943-y.) 1887-yili Parijda fransuz sahnasining birinchi rejissori Andre Antuan tomonidan «Erkin teatr* deb ataluvchi yangi ijodiy jamoa tashkil etiladi. Aynan shu teatrga Emil Zolyaning fransuz sahna san'atini isloh qilish haqidagi ezgu niyatlarini ro'yobga chiqarish nasib etdi. Bu teatr yangi repertuar yaratish yo'lida biron-bir badiiy yo'nalishga bog'Iiq bo'lib qolmay, balki barcha maktab va yo'riqlarga suyangan holda ish olib bordi. Antuanning ulkan xizmati shunda ko'rindiki, u Gyugo davri-dan so'ng fransuz teatrining katta adabiyot bilan uzilib qolgan alo-qasini qayta tikladi. U o'zining «Erkin teatr»ida L. Tolstoyning «Zulmat uyasi* (1888), Turgenevning «Oshga o'rtoq* (1890), Ib-senning «Arvohlar» (1890), «Yowoyi o'rdak* (1891), Gauptman-ning «To'quvchilar» (1893) kabi pyesalarini sahnaga qo'yadi. Antuan repertuarni yangilash bilan cheklanib qolmay, teatrning barcha sohasini qayta quradi. «Haqqoniy asar haqqoniy o'yinni ta-lab etadi*, derdi u. Antuan teatrona shartlilikning har qanday ko'rinishiga qarshi kurash ochadi. Teatrning ijodiy yo'nalishi Tolstoyning «Zulmat uyasi* va Ib-senning «Arvohlar» asarlari talqinida keng namoyon bo'ldi. «Zul-mat uyasi* qo'yilishidan awal asar yuzasidan qizg'in adabiy muno-zara o'tkazildi. Munozarada ishtirok etgan fransuz teatrining Ojye, Dyuma-o'g'il, Sardu kabi arboblari Tolstoy dramasi qayg'uli, zeri-karli va sahnabob emas, degan fikrni olg'a surdilar. Antuan bunday tortishuvdan keyin yana ham asarga qiziqib qoladi va hatto undan o'zi Akim rolini o'ynashga qaror qiladi. Asar premyerasi o'tgach, 1888-yili Antuan o'z kundaligida shunday deb yozgan edi: «Zulmat uyasi* spektakli favqulodda zo'r g'alaba qozondi. Tolstoy pesasi shoh asar deb e'tirof etilmoqda. Spektaklga berilgan taqrizlarda: «Fransuz sahnasida birinchi marta odatda, komik operalarda uch ovchi bejog'lik, teatrona sun'iyliklardan holi, kundalik rus turmushiga xos shart-sharoit, liboslar ko'rsatildi*, deb yozdilar. Antuan «Zulmat uyasi»dan so'ng Ibsenning «Arvohlar» pyesasini qo'yib, unda o'zi Osvald rolini o'ynaydi. Ibsenning nomi fransuz tanqidchiligi tomonidan qahr- g'azab bilan qarshi olinadL Asar sahnabop emas, beadab va tushunarsiz deb ayblab chiqqan' mutaassib fransuz matbuotining doxiysi Sarse maqolalari ayniqsa keskin bo'ldi. Mazkur asarni sahnalashtirishni Antuanga tavsiya etgan Zolya yuqoridagi hujumlarga qarshi zarba berdi. «Arvohlar» spektaklini tomoshabinlarning bir qismi hayajon bilan kutib oldi. Asar naturalistik uslubda talqin etilgan edi. Unda ijtimoiy mavzu, mutaassibona taomil va ko'rgiliklar bir qadar yumshatilishi hisobiga asosiy o'ringa Osvaldning xastaligi mavzusi olib chiqildi. Osvald Antuan talqinida «ichi butkul chirib adoyi-tamom bo'lgan, gavdasini terisigina tutib turuvchi inson edi,-deb yozdi zamondosh-lardan biri,— a'zolari o'ziga bo'yin egmay shalvirab qolgan. yuzi ko'pchib za'faron tortgan, ko'zlari ich-ichiga tushib bir nuqtada so'rrayib qolgan edi». Antuan repertuarni yangilash bilan cheklanib qolmay, teatrning barcha sohasini qayta ko'radi. Haqqoniy asar haqqoniy o'yinni ta-lab etadi, der edi u. Antuan teatrona shartlilikning har qanday ko'rinishiga qarshi kurash ochadi. Zamonaviy pyesa qahramonlari «Keng qasrlarda emas, biznikiga o'xshash odatdagi o'ylarda, mum-toz teatr tomoshalaridagidek suflerxona qarshisida emas, o'z chiro- qlari, g'isht pechkalari qarshisida istiqomat qiladilar. Ularning ovozlari ham bizning ovozimizdan, muomala tili ham nutqimizda qo'llaniladigan siz, biz. men- senga o'xshash gaplardan o'zgacha emas», deb yozgan edi u. Antuan qiroat qilib, ohang bilan o'qish usuliga qarshi o'laroq kundalik muomala, yurishturishga monand tabiiy nutqni joriy etish uchun kurashdi; u aktyorning ma'lum toifali rollarga ixtisoslashish (amplua) an'anasini butkul inkor etib, sajiyalari turlicha rollarda layoqatini namoyon etuvchi aktyomi namunali aktyor deb hisobladi. Antuanning rejissyorlik kashfiyoti o'zaro uyg'un ijrochilikka asoslangan yangi turdagi spektakl yaratishda ko'rindi. «0'zaro uyg'un ijrochilik qoidasini tub qoida deb bilgan o'rta salohiyatli va bir-biriga teng darajali o'ttiz nafar aktyor uyushuvi namunaviy truppa bo'la oladi» deb yozadi Antuan. Antuan aktyorlardan tashqi, namoyishkorona ifodalardan voz kechib, qahramonning ruhiy olamini chuqur anglash va uning qi-yofasiga kirishni talab etadi. Shu ma'noda sajiya ustasi Antuanning o'zi namunali aktyor edi. «Erkin teatr» spektakllarida turmush ikir-chikirlarigacha tafsiliy aniq bezaklar orqali mavjud hayot tarzi ifodalandi. Liboslar aniqligi va ular spektakl ishtirokchilarining fe'l-atvori, kasbkorini ifoda etishga qaratilishi shart qilib qo'yildi. Antuan sahnaviy joylashuv tarzida ham ko'p yangiliklar yaratdi. Hayotning asl ko'rinishini jonlantirish niyatida u sahnaning mavjud kengligidan to'la foy-dalanishga harakat qildi. Antuan spektakl muhitini yaratishda yoritish ifoda omillaridan foydalanishga alohida e'tibor berdi. Hayajonli holatga urg'u berish maqsadida, masalan, «To'quvchilar» spektaklining uchinchi pardasi voqealarini yarim qorong'ilikda ko'rsatdi. «Erkin teatr» 1896-yilga qadar faoliyat ko'rsatdi, so'ng yopildi Buning bosh sabablaridan biri — u o'z milliy repertuariga ega bo'la olmadi, ikkinchi sabab moliyaviy tanglik bilan bog'liq edi. Antuan 1897-yili Parijda «Antuan teatri* degan yangi teatrni tashkil etadi. Antuan jahon teatri rivojiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Uning «Erkin teatr»i turli mamlakatlarda erkin ijodkorlikka asoslangan yangi teatrlarning paydo bo'lishiga namuna bo'lib xizmat qildi. Berlinda Otto Bramning «Erkin sahna, Londonda «Mustaqil teatr*, Moskvada MXT jamoalarining tashkil topishiga Antuan teatr izlanishlarining ta'siri kuchli bo'lgan. Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987. 6. Bartoshevich A. SHekspir na angliyskoy ssene. M., 1985. 7. Znngerman V. Ocherki istorii drami 20 v. M., 1979. 8. Busheva S. Polveka Italyanskogo teatra L., 1978.

O'xshashlar

XIX asrning birinchi yarmi va o'rtalarida G'arbiy Ovro'po teatri romantizm teatri
1917-1945 yillarda G'arbiy Ovro'po mamlakatlari va AQSh teatri
Nemis teatri sahna san’ati
Skandinaviya teatri
XIX-XX Аср чет эл санъати