1917-1945 yillarda G'arbiy Ovro'po mamlakatlari va AQSh teatri - San'at - Referatlar

1917-1945 yillarda G'arbiy Ovro'po mamlakatlari va AQSh teatri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

1917-1945 yillarda g'arbiy ovro'po mamlakatlari va Aqsh teatri Reja: 1. Fransuz teatri 2. Tafakkur dramasi 3. Jan Anuy (1910-1987-y.)

Adabiyot va san'at XX asrda turli falsafiy maktab, siyosiy g'oyalar ta'sirida misli ko'rilmagan yangi va xilma-xil ifoda usullari bilan boyidi. 1910-yillarda Germaniyada tug'ilgan ekspressonizm yo'nalishi XX asr san'atiga xos voqelik bo'lib, u birinchi jahon urushi davrida sarosimaga tushgan ziyolilar kayfiyatining badiiy in'ikosiga aylandi. Bu oqim 1920-yillarning o'rtalarigacha nemis teatri va dramasida o'zini namoyon etib, nihoya topadi. Syurrealizm («oliy realizm*) yo'nalishi ham jahon urushi tu-fayli yuz bergan mushkul ijtimoiy sharoitda awal Fransiyada paydo bo'lib, so'ng Ovro'po miqyosida ildiz ota boshladi. Umuman olganda, ko'zdan kechiriluvchi tarixiy davrda san'at o'tkinchi oqimlar ta'sirida emas, balki asosiy badiiy yo'nalish demokratik realizm bayrog'i ostida rivojlanib bordi. 30-yillarda dramaturgiya va teatr sohasida keng tarqalgan rivoyatnavislik XX asr badiiy izlanishlarining muhim xususiyatiga ay-lanadi. 20-yillar va ayniqsa 30— 40-yillarda Yu. O'Nil, T. S. Eliot, J. Jirodu, J. Anuy, J. Sartr kabi turli badiiy yo'nalishlarga mansub dramaturglar o'z asarlarida afsonalarga murojaat etib, ma'lum mi-fologik sujetlar asosida davr muammolarini tadqiq etdilar. Fransuz teatri Fransiya teatri 30-yillarda yuksalish davrini boshdan kechirdi. Jamiyatda tanglik vaziyat chuqurlashib, xalqaro munosabatlar ke-skin tus olgan sharoitda fransuz badiiy ziyolilari boshqa mamlakat-larning madaniyat arboblari bilan yelkama-yelka turib, qora kuchlar va fashizmga qarshi kurash olib bordilar. Tafakkur drama-turgiyasi keng ayj ola boshlaydi. Urush yillari Fransiyada ekzistensializm falsafiy oqimiga bir qadar bogiiq tarzda muammoli tafakkur teatri an'analari yashashda davom etadi. Jan Pol Sartr fransuz ekzistensializmining sorboniga aylanadi. Ekzistensializm ruhidagi asarlarda insonning ulug'vorligi, uning o'zligini yo'qotmay, yorug' dunyo azoblariga mardonavor peshvoz chiqishi, ya'ni ruhiy kuchning ustuvorligi g'oyasi ifoda etildi. Sartning shu yo'nalishda yozilgan «Pashshalar» (1943) pye-sasi urush davri sharoitida Qarshilik Harakati g'oyasiga hamohang tarzda jaranglaydi. Jan

Anuyning «Antigona» (1943) asari ham ekzistensializm usuli ta'siri ostida yozilgan. Tafakkur dramasi Jan Jirodu (1882—1944) tafakkur dramasining yirik namoyan-dalaridan biri bo'lib, dramaturgiyaga 1928-yili o'z romani asosida yozilgan ilk «Zigfrid» dramasi bilan kirib kelgan. Asarda jangda jarohatlanib, xotirasidan ajralgan, nemislarga asir tushgan fransuz adibi Jak Forestening fojiali qismati haqida hikoya qilingan. Fo- reste nemis sifatida qabul etilib, fashistlar Germaniyasida Zigfrid nomi bilan milliy qahramon, jangovar ruh ramzi sifatida ulugianadi. Dramada Jirodu fransuz tafakkur dramasi an'analari asosida yirik falsafiy- ijtimoiy masalalarni umumlashtirish layoqatini namo-yon etdi. Drama militarizmga, urush korchalonlariga qarshi qahr-g'azab o'tiga to'la edi. Pyesada Zigfrid urush tufayli o'tmishidan, yashashga loyiq borlig'idan ajraydi. Butun pyesa davomida u o'zini o'zi topishga urinadi. Zigfrid — Foreste atrofida ikki xil intilish orasida kurash boradi: Yeva degan nemis mutaassib tarbiyachi ayoli uni fashizm bayrog'iga aylantirishga urinsa, fransuz qizi Jeneveva uning insoniylik sha'nini tiklash yo'lida kurashadi. Asar voqeasi chegara sarhadida yakun topadi. Zigfrid kurashning qaysi tomonida ekanini aytolmaydi va pyesa muammoligicha tugaydi. Dramaturg 1930-yili «Zigfridning o'limi* degan bir pardali pyesa yozib, ma-salaga oydinlik kiritadi. Dramaturg qahramonning o'ziga kelishini fojiali burilish tarzida ifoda etgan. O'ziga kelish va dahshatli o'lim qahramon umr yo'lining yakuniga aylanadi: hukmdorlar yuborgan qotillar ajal o'qini uzadilar, Zigfridga xotira qaytadi. Lekin endi badkirdor olam unga yot edi. O'qdan u o'ziga keladi va shu o'qdan qonga botadi. Fashizm o'lati Ovro'poga tarqalayotgan yillari uning urush va tinchlik muammolariga qaratilgan «Troya urushi bo'lmaydi» (1935), «Elektra» (1937), «Qo'shiqlar qo'shig'i» (1938) pyesalari paydo bo'ladi. «Troya urushi bo'lmaydi* fransuz tafakkur dramasining yirik namunalaridan biriga aylandi. Tragediya Andromaxaning «Urush bo'lmaydi* degan so'zlari bilan boshlanadi. Lekin urush bo'ladi. Bunga xudolarning dahli yo'q. bu qirg'inbarotga

odamlarning o'zlari javobgar edi. Gekto: «barcha odamlar mas'uldir*, deya An- dromaxa, Gekuba bilan yelkama-yelka turib urushning oldini olish-ga bor kuchini sarflaydi. U Parisni Yelenadan voz kechishga ko'ndiradi, go'zal Yelenani o'z yurtiga ketishga rozi qiladi, Ayaks-ning haqoratlariga chidab, «urush qopqasi»ni ochilib ketilishiga to'siq bo'lishga urinadi, lekin jazavaga tushgan kuchlar qarshisida bu urinishlar behuda bo'lib chiqadi. Tragediya mohiyatini g'oyalar to'qnashuvi belgilab bergan edi. Bu asarda Jirodu ijodiga xos in-songa va uning ma'naviy qudratiga bo'lgan ishonch va ayni chog'da yurtlar, xalqlar orasida o'zaro ahillikning yo'qligiga achinish va o'kinch tuyg'ulari qorishiq tarzda namoyon bo'ladi. Jirodu asarlarida o'zaro g'oyaviy kurashlar yetakchi mavzu sifatida aks ettirilsa-da, lekin u hech qachon sinfiylik g'oyasini olg'a surgan emas. Dramaturg bu foniy dunyoda insonning o'z insoniy-ligini saqlab qolishi, odamlarning bir- biriga rahm-shafqatli boiishi g'oyalarini olg'a suradi. Jirodu ijodining insoniylik mohiyati ham shundadir. JAN ANUY (1910-1987-y.) Jan Anuy Fransiyaning eng dovruqli dramaturglaridan biridir. Anuy dramaturgiyasining muhim bir jihati shu bilan belgilanadiki, u san'atning hayotbaxsh nahridan uzoqlashmay, ommaviy teatrning ish tajribalari asosida qalam tebratdi, oqibat natijada uning asarlari Fransiyadagina emas, boshqa mamlakatlar teatrlarida ham shuhrat qozondi. 30-yillarning boshlarida «Oqsichqon», «Bir ariston bo'lgan ekan», «O l g'rilar bali», «Yuksiz sayyoh» kabi ijtimoiy noro-zilik ohangiga to'la qator asarlar yaratadi. Anuyning «Oq sichqono (1932) degan birinchi pyesasidayoq shunday muhim muammolar ko'tarildiki, keyinchalik ham muallif bu muammolarga tez-tez qaytadi. Pyesada oldi-sotdi, pul, boylik hukm surgan muhitda insoniy baxt insof va diyonat haqida o'ylashning o'zi behudaligi idrok etilgan edi. «0'g'rilar bali» degan oqilona komediya-balet ham hudbinlik, haromxo'rlikka qarshi ohanglarga to'la edi.

Anuyning 30-yillar o'rtasi va ikkinchi yarmiga oid asarlarida ijtimoiy norozilik ohanglari baralla jaranglay boshlaydi. «Bir ariston bo'lgan ekan» (1935) pyesasining markaziy qahramoni baobro'y burjua oilasidan chiqqan kishi bo'lib, u moliyaviy operatsiyada qonunni buzganligi uchun o'n besh yilga qamaladi. Jazoni o'tab qaytgach, ongi qayta uyg'ongan bu kishi diyonatsiz tartibotdan yuz o'girib, oilani ham butkul tark etadi. «Yuksiz sayyoh* (1936) pyesasi ham shunga o'xshash: birinchi jahon urushida og'ir jarohat olib, xotirasidan ajralgan Gaston o'n sakkiz yillik umrini nogironlar uyida o'tkazadi, oxiri nufuzli, dav-latmand oilasini topadi. Lekin qahramon ko'z o'ngida o'tmishi jonlanib, qad ko'taraveradi. Zohiran shafqatli, muruwatli bu xonadonda aslida shafqatsizlik, aldov va yolg'onchilik hukm surardi. Gaston o'z o'tmishidan yuz o'girib, yangi, g'uborsiz hayot kechirish istagida bir yetim bola bilan uydan chiqib ketadi. «Yowoyi qiz» (1934) Anuyning bu davrdagi yirik pyesalaridan biri bo'lib, unda Tereza degan qiz bilan boyvachcha Floran degan yigit o'rtasidagi sevgi orqali tabaqaviy ziddiyatlar ochiladi. «Evredika» va «Antigona» Anuyning urush yillari yaratgan eng sara dramalari hisoblanadi. Ularda muallif zamonaviy tafakkur dramasiga hamohang tarzda turmushning maishiy va shartli izoh-larini o'zaro uyg'unlashtirib, diqqatini hayotiy borliq tahliliga qaratadi va shu bilan uni falsafiy idrok etish va umumlashmalar yaratish darajasiga ko'taradi. Tereza tabiatan beg'ubor, pokdomon qiz bo'lib, bir yoqdan sevgilisining takabbur va bebosh urug'-aymoqlari qarshiligiga duch kelsa, ikkinchi yoqdan boylik deganda imonidan voz kechishga ham boruvchi o'z ota-onalari qarshiligiga duch keladi. Har ishni yeng ichida pishirib, manfaat ko'ruvchi molparast va johil kimsalar «murosasizlikka» bormagan Terezani «yowoyi» deb tahqir etadilar. Dramaning muhim jihati shundaki, unda insonga, uning tuganmas ichki kuch va layoqatiga bo'lgan ishonch g'oyasi bo'rtib turadi. Anuy ijodidagi yangi bosqich urush yillari boshlanadi. Fashist-larning Fransiyaga bostirib kirishi, mamlakatda mutaassib kuchlaming bosh ko'tarib

chiqishi, sotqinlik, murosasizlik — bularning hammasi Anuyda kelajakka nisbatan ishonchsizlik tug'diradi, eski ideallardan ko'ngli qola boshlaydi. Lekin teatr uchun asar yaratishda g'ayrat bilan ishni davom ettiraveradi. U av-val va yangi yozilgan asarlarini o'z ichiga oluvchi ikki turkum pye-salari majmuyini nashr ettiradi. 1942- yili «Oqsichqon», «Yuksiz sayyoh», «Yowoyi qiz» va 1941-yili yozilgan «Evredika» asarlarini o'z ichiga oluvchi «Nursiz pyesalar* to'plamini e'lon qiladi. O'sha yilning o'zida «Nurli pyesalar* to'plami («0'g'rilar bali», «Leokadiya» 1939; «SanIisdagi uchrashuv», 1941) ham nashr qilinadi. Ayni shu vaqtda, keyinroq «yangi nursiz pyesalar* (1946) to'plamiga kiritilgan «Antigona» (1942) asari paydo bo'ladi. Uning «Iyezavel», «Romeo va Janetta*, «Medeya» asarlari ham shu to'plamdan o'rin olgan. «Evredika» va «Antigona» urush yillari yaratilgan eng yorqin pyesalar xisoblanadi. Anuy har ikki asarida zamonaviy tafakkur dramasiga hamohang tarzda turmushning maishiy va shartli izoh-Iarini o'zaro uyg'unlashtirib diqqatini hayotiy borliq tahliliga qaratadi va shu bilan uni falsafiy idrok etish hamda umumlashma-lar yaratish darajasiga ko'taradi. «Evredika» asarida «Yowoyi qiz» pyesasidagi mundarija yo'nalishi davom ettirilgan. Unda kichik bir viloyatda yashovchi Evredika ismli yosh aktrisa bilan beish qolgan skripkachi yigit Or-fey qabih hayotiy muhitga qarshi o'laroq nurli ezgu g'oyalar ifoda-chisi tarzida namoyon bo'ladilar. Ayni chog'da yaramas turmush, beor va ta'magir yoshi ulugiar ko'ngliga zarracha g'ashlik hissini solmaydi. Pyesadan pyesaga o'tib keluvchi shaxsiy qiyofa yo'q bun-day kimsalarni muallif alohida xafsala bilan masxaralaydi. Dramada toshbag'ir, bemuruwat otaonalar oqko'ngil ikki yosh qarshisida tama'girligibilan ko'zga tashlanib turadilar. Qahramonlar nomlari-ning fojiona afsonalar qahramonlari nomi bilan atalishi mazkur asarning o'sha qadimgi rivoyatdagidek fojiali xotimalanishidan da-rak berib turadi. Evredika ham Tereza singari iztirobli o'tmish asorati ta'sirida yashaydi. Lekin u ruhan so'niq tarzda namoyon bo'ladi. «Yowoyi qiz»da Tereza oxiri hayotini yangitdan boshlaydi. «Evredika» asarida ilojsizlik ohangi kuchayadi; bu yerda o'lim qah-ramonlarni ilojsizlikdan qutqaruvchi yagona chora tarzida

namoyon bo'ladi. Muallif bundan o'zga chorani ko'rolmaydi, u qah-ramonlarini shunday jur'atsiz, ruhan miskin kishilar tarzida ko'rsatganki, ular qabohat toshiga urilib, halok bo'lishi tabiiydir. Anuy «Antigona» asarida Sofokldan olingan fojeiy voqealar ti-zimini saqlagan holda ma'lum narsalarni atayin o'z holicha qoldiradi. Lekin o'z dramasini Fransiya uchun o'ta dolzarb muammo asosiga quradi. Asar turli g'oyaviy nuqtayi nazarlar to'qnashuvidan iborat «g'oyalar dramasi* tarzida dunyoga keladi. Unda ekzistensialistlar qoidalariga mushtarak tarzda «Kim qaysi tomonda?* degan muammo o'rtaga qo'yilib, shaxs va davlatning o'zaro munosabati mavzusi asosiy o'ringa olib chiqiladi. Asarda olg'a surilgan hamma zamonlar uchun yagona hisoblangan davlat kerakligi muammosining qo'yilishi pyesaning fashizm tartibotiga qarshi kurash ohangi bilan sug'orilishiga olib keldi. Kreonning Polinik jasadini dam etishni man qilishi va uning bu hukmga qarshi chiqqan qiz Antigona bilan o'zaro to'qnashuvi turlicha nuqtayi nazardan baholanishi mumkin. Anuy Kreon bilan Antigonaning bir-biriga yaqinligini ta'kidlaydi. Ularning har ikkala-si ham dunyoga puch, g'addor va chin insoniylikning zavoli deb qaraydi. Faqat bunda Kreon davlatni boshqaruvchi sifatida butun og'irlikni o'z bo'yniga olgan holda «xo'p» deydi, yosh, qaysar Antigona esa «yo'q» deydi va avf etilish, ya'ni qaytarib beriluvchi ha-yotni qabiil etmaydi. Antigona murosaga bormay, o'z so'zida qat'iy turib oladi. Uning alamli va bemurosa chaqiriqlarida odamiylik tuyg'ulari jo'shib turadi. Anuy tragediyasining insoniylik mohiyati shundadir. Kreon davlat oldidagi burch talabi va shaxsiy iztirob hissi to'qnashuvidan qiynalsa, Antigona dafn etilmay qolgan akasi oldidagi jigarlik tuyg'usi ostida azoblanadi. Anuy o'z diqqatini qahramonlarning ichki olami tahliliga qaratadi va shu bilan ularning ekzistensialistlar dramasi qahramonlaridan farqlanib turishini belgi-lab beradi. «To'rg'ay» (1953) asari Anuy dramaturgiyasining eng shoirona namunasi hisoblanadi. Muallif milliy tarixiy materialga murojaat qilib, ko'p jihatdan B. Shouning «Parivash Ioanna» tragediyasiga yaqin tarzda o'z pyesasini Janna D'Ark

ustidan o'tkaziluvchi sud jarayoni shaklida yozgan. Dramaturg tomonidan ko'p marta qo'llanilgan o'yin usuli pyesa tizimini belgilab bergan. Sud jarayoni davomida xalq qahramoni Janna hayotidan olingan turli lavhalar jonlanadi. Tragediyadagi to'qnashuv va olishuvlar ijtimoiy falsafiy ma'no kasb etib boradi. Jamiyat, davlat soxtaliklariga mardonavor qarshi chiqqan Janna chinakam insoniylik timsoli sifatida namoyon bo'ladi. Jannaga qarama-qarshi qo'yilgan inkvizitor insonni o'zining asosiy raqibi deb biladi. Tragediya inkvizitorning mag'lu-biyati bilan yakun topadi. Janna o'zining haqligiga komil ishonch bilan qarab, dahshatli o'limni mardonavor qarshi oladi: Janna alan-gada kuydirilish sahnasidan so'ng pyesa qahramonlari unutib qo'yilgan, ya'ni Karlga toj kiydirish sahnasini ijro etadilar. «Janna hayotining haqiqiy xotimasi — bu baxt va ro'shnolik xotimasi*. Anuy dramaturgiyasi fransuz teatri repertuarining tarkibiy qis-miga aylangan. Fransuz rejissurasining yirik namoyandalari Anuy dramaturgiyasiga tez-tez murojaat etib turadilar. Fransuz sarmoyadorlari birinchi jahon urushidan so'ng teatrni tijoriy muassasaga, butkul ko'ngil ochish vositasiga aylantirish bo'yicha yaratilgan spektakllarni daxlsizlikda saqlab turish uchun intildilar. Rassinning «Fedra», Molyerning «Erlarga saboq», Dyuma — og'ilning «Dcniza» spektakllari shunday asarlardan edi. Faoliyatining ikkinchi yo'nalishi 1936—1940-yillari Jak Kopo nomi bilan bog'liq boidi. Atoqli rejissor, aktyor, teatr pedagogi, teatr haqida ko'plab maqolalar muallifi bo'lmish Kopo estradada fransuz tragediyalaridan parchalar o'qish bilan chiqib turardi. U aynan shu estrada ulug'vor fransuz ifodali o'qish (deklamatsiya) usulini namoyish etadi. shunish muhimki, u ko'hna merosga zamonaviy g'oyaviy ohangdorlik baxsh etdi. Burde Kopoga teatrda rnumtoz spektakllarni yangilash vazifasini topshirdi. U 1937-yili Rassinning «Boyazit» asari ustida ishlarkan, ak-tyorlarni uning she'riyati nafosati va jozibasini bosiqlik bilan ifodalashga yo'naltiradi. ko'tarinki holat ko'nikmalarini ko'zko'z qiluvchi o'tli nutqli ifodalar, nafis, ko'hli bezak va

liboslar qah-ramonlar ichki olamini ochishga qaratilgan ediki, bu ko'hna frant-suz teatrining fojeiy san'atda ko'ringan yangi tamoyillaridan darak berardi. Kopo Molyerning «Odamovi» (1938) asariga ko'p yangiliklar kiritadi. Keyinroq u Kornel, Marivo va boshqa mumtoz dramaturg-lar asarlariga murojat qilib eski andoza, taqlidlardan xalos etilgan mumtoz meros fransiya ma'naviy qadriyatining tarkibiy qismi ekanini ko'rsatadi. Teatr hayotidagi uchinchi yo'nalish «Komedi Fransez» sahnasining g'oyaviy kurash maydoniga aylanishida ko'rindi. «Kartel» ishtirokchilaridan Bati, Dyullen va Juvelar fajli-yati shu ma'noda e'tiborli edi. Gaston Bati (1885-1952) «Komedi Fransez» teatrida qator asarlar sahnalashtirgan. Bular orasida A. Myussening «Shamdon» (1937), A. R. Lenormaning «Samum» (1937) spektakllari ayniqsa e'tiborlidir. «Shamdon»da badxulqlikka zid o'laroq axloqiy komillik g'oyalari ifodalangan boisa, «Samum» spektaklida psixologik ijro san'ati namoyish etildi. Sharl Dyullen (1885-1949) «Komedi Fransez» teatrida Bumarshenning «Figaroning uylanishi* (1937) asarini sahnaga qo'yadi. Unda aktyorlar mahorat yetukligi bilan bir qatorda asarning ruhiy va ijtimoiy qatlamlarini chuqur his etish layoqatlari bilan ham ko'rindilar. Lui Juve (1887-1951) 1937-yili Koklenning «Kulgili xomxayol* asarini qo'yib, unda tamballik, xudbinlikni qoralash asosida ijodkorlik martabasini ulug'lash maqsadini olg'a surdi. Juve bilan olib borilgan ish «Komedi Fransez* teatri aktyorlari uchun izsiz ketmadi. Ular sahna san'atini davrning og'riqli muammolari bilan bog'lash zarurligi vazifalarini anglab yetdilar. Parij qamali yillari «Komedi Fransez* teatri og'ir davrni boshi-dan kechirdi. Lekin aynan shu davrda Fransiyaning keksa teatri ak-tyorlari millat oldidagi mas'uliyatni chuqur his etib, ko'tarinki ho-lat ko'nikmalarini saqlabgina qolmay, shu bilan birga insonparvar-lik g'oyalarini ham tarannum etib keldilar. «Komedi Fransez* teatri sahnasida o'sha kezlari asosan mumtoz asarlar o'ynalardi. Jan Lui Barro, masalan, Kornelning «Sid» (1943) asarida Radrigo

misolida mashaqqatli kezlarda ham jangovar ruh ulug'vorligini saqlay olgan fidoyi qahramon qiyofasini yaratdi. Teatrda zamonaviy asarlar ham qo'yildi. Lekin asos e'tibor bilan «Komedi Fransez» teatri urush yillari milliy sahna an'analari taetri bo'lib qoldi.

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987.

O'xshashlar

XIX asrning birinchi yarmi va o'rtalarida G'arbiy Ovro'po teatri romantizm teatri

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G'arbiy Ovro'po teatri

G'arbiy Yevropa va vizantiya traktatlari

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri