Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш - San'at - Referatlar

Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш

Yuklangan vaqt:

27.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

289.5 KB

Ko'chirib olish

Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш Режа: 1. Бадиий ижоднинг умумий шартлари 2. Кузатувчанлик, тасаввур, фантазиянинг касбий ахамияти 3. Кузатув машқлари 4. Режиссёрда тасаввур ва фантазияни ўстириш машқлари. 5. Сўзсиз хатти-ҳаракат учун машқлар 6. Саҳнавий диққат учун машқлар 7. Саҳнавий эркинликни тарбиялаш машқлар 8. Саҳнавий ишончни тарбиялаш машқлари 9. Муносабатлар ва рўй берган воқийликни баҳолаш

Бадиий ижоднинг умумий шартлари Режиссёрлик касби кўп тармоқли ижодий фаолият ва тасаввур қилаолиш салолҳиятига эга, чуқур билим ҳамда актёрлик маҳорати сирларини мукаммал эгаллашликни талаб қилади. Режиссёрлик касби каби бир қанча соҳа мутахассислиги, қўп қиррали иқтидор, маҳоратни талаб қиладиган соҳа кам учрайди. Шунинг учун режиссёрлик касбини эгалллашга бел боғлаган талаба. кўплаб ижодий соҳа билимларига эга бўлишидан ташқари, табиатан шу соҳага лаёқатли бўлиши зарур. Режиссёрлик соҳасига лаёқати бўлмаган талабани, турли узлуксиз машқлар ёрдамида маълум кўникмаларга ўргатиш соҳага зарур билимлар билан қуроллантириш мумкин. Бироқ талабанинг ўзида туғма профессионал лаёқат бўлмаса, ҳеч қандай машғулот ва билим унга ёрдам бераолмайди. Профессионал лаёқат деганимизда нималарни назарда тутамиз? Профессионал лаёқатни шартли тарзда уч гуруҳга ажратиш мумкин. 1. Бу гуруҳга санъатнинг ҳар бир соҳасига таълуқли бўлган (мусиқа, тасвирий санъат, театр, адабиёт) ижодкорлик салоҳиятини киритиш мумкин. 2. Бу гуруҳга санъатнинг барча соҳаларига хос бўлган салоҳият билан биргаликда, режиссёрликка хос бўлган ташкилотчилик қобилияти бўлмоғи лозим. 3. Бу гуруҳга режиссёрликка хос бўлган салоҳият билан бирга актёрлик маҳорати, актёрликка хос энг асосий қобилият мавжуд бўлишлиги зарар. Бадиий ижод учун зарурий бўлган қобилитянинг нечоғлик ривожланганлигини кўриб чиқайлик. Бундай қобилиятнинг биринчи шарти, ижодкорни ўз ички ҳис –хаяжони бадиий таъсуротини изҳор этиш, кўрсатиш, айтиб беришга бўлган кучли иҳтиёждир. Манга шу ихтиёждан келиб чиққан ҳолда, ўз билими, тафаккурини, хаётий кузатувларини тинимсиз бойитиб боришга бўлган изланишларидан иборатдир. Агар кўрган ва билган нарсаларини иҳзор этиш

учун қалбининг ич-ичидан тинимсиз ташқарига чиқишга, одамларга айтишга, одамлар билан баҳам кўришга ўзида кучли ихтиёж бўлмаса, бу соҳадагаи барча сайъи ҳаракатлари зое кетади. Лев Толстой, - агар ёза олмасанг, яхшиси ёзмаганинг маъқул ”деган сўзини режиссура соҳасига тўғриласак. ” Агар саҳналаштираолмасанг, яхшиси саҳналаштирмаганинг маъқул ”дейиш мумукин. Режиссёр ўзи ўқиган пеъесадан олган таъсуротларини, хаётий воқеалар силсиласидан олган таъсуротлари остида ўзининг айтмоқчи бўлган фикрларини саҳнадан туриб баралла хайқиришга ўзида кучли эътиёж сезмугунча асар устидаги ишни амалга оширишга киришмаслиги зарур. Айтмоқчи бўлган фикрнинг самиймийлиги, мазмундорлик, санъаткор лаёқати бир-бирини тўлдириб, бойитиши натижаси ўлароқ. яхши асар дунёга келиши мумкин. Булардан ташқари ҳар бир забардаст ижодкорда бўлганидек, бадиийғоявий дунёқарашнинг кенг шаклланганлиги, ижтимоий, фалсафий мушоҳаданинг теранлиги, хаётнинг пасти-баландини яхши тушиниши асар муваффақиятида ҳал қилувчи ўрин эгаллайди. Режиссёрнинг илмий салоҳиятини ўстиришда санъатшунослик илмини яхши тушиниши, таҳлил қилаолиш кўламининг кўпқиралиги муҳим омил ҳисобланади. Санъатшунослик фанлари бўйича режиссёр замонавий билимлардан хабардор бўлиши зарур. Санъатнинг барча турларини яхши билиши, уларни таҳлил қилаолишиликни ўрганмоғи лозим бўлади. Булардан ташқари режиссёрда эстетик дидининг мукаммал шаклланганлиги ёлоғонни -ростдан, сохталикни –хақийқийдан ажратаолишида ёрдам беради. Маълумки, режиссёрнинг асосий қуроли- актёрдир. Бунинг учун эса, актёр психологиясини яхши билган бўлиши, актёр яратмоқчи бўлган тимсол-образ психиологияси унга яқин бўлмоғи зарур.

Кузатувчанлик, тасаввур, фантазиянинг касбий ахамияти Санъатнинг қайси соҳасида бўлмасин ижодкорнинг синчковлиги катта аҳамиятга эга. Синчков бўлмай туриб хаётни чуқур билиш мумкин эмас. Хаётни чуқур билмай туриб яратувчанлик билан шуғулланиш, санъат билан шуғулланиш мумкин эмас. “Шундай инесонлар борким, - деб ёзган эди К. С. Станиславский - бундайлар табиатдан ўта сезгир ва синчиков бўладилар. Улар беихтиёр тарзда кузатувчан бўлиб, атрофида рўй бераётган ходиса ва воқеларани сезадилар кўрадилар хотираларида умрбод сақлайоладилар. Устига- устак кўрган ва сезган. кузатганлари орасидан қизиқроқ, муҳимроқ, гўзал ва типик хусусиятга эга бўлганларини саралаб оладилар. Бундай инсонлар билан суҳбатлашганингда, кўпчилик одамларнинг эътиборидан четда қолган воқеа ва ходисаларни, сезмасдан кўрмасдан ўтқазиб юборганликларини гувоҳи бўламиз”. Сезгирлик ва кузатувчанликнинг бир неча қирраси бор. У ёки бу санъат тури тўғрисида фикр юритсак, кузатувчанликнинг ўша соҳага таълуқли қиррасини кўрамиз. Фақат айрим мураккаб санъат турларигина кузатувчанлик ва сезгирликнинг барча қирралари иштирокини талаб қилар экан. Шунга қарамай барибир кузатувчанлик ва сезгирликнинг алоҳида бир қирраси устивор бўлишлигини талаб қилар экан. Мисол учун тасвирий санъатда рассомдан ранглар, чизиқлар, хошиялар, нур ва сояларни сезишликни талаб қилса, хайкалтарошдан буюмларнинг ташқи пластик шаклини, майдон макон ва замондаги ҳолатини. ҳажми баландпастлигини сезишликни талаб қилар экан. Мусиқачи эса. кўриш ва сезишдан ташқари атрофдаги оҳанг, товушларни эшитаолишлик қобилиятини талаб қилади. Ёзувчидан эса бунданда мураккаброк, сезгирлик кузатувчанлик талаб қилинади. Ёзувчи томонидан яратилган тимсоллар, воқеа ва ходисаларни ўқувчи кўз олдига келтирибгина қолмай, тасвирланган манзараларни сезиши,

гўзалликни, ҳис этиши нафис ҳидлар димоғига урилиши, тамини татиб кўргандек бўлиши керак. Актёрлик санъатидаги кузатувчанлик ва сезгирлик ўзгачароқ сифатга эга бўлиши керак. Сабаби актёр саҳнадан туриб инсоннинг хулқи одоби, юриш туриши, хатти-ҳараакатини акс этдириши лозим бўлгани сабабидан, актёр инсоннинг табиатига хос бўлган хусусиятларнинг турли кўринишларини ўрганиши кузатиши керак бўлади. Актёр инсон табиатини ўрганар экан, бошқа санъат турлари мутахиссислари каби бешта сезгисни ишга солади. (албатта бунда кўпроқ кўриш ва эшитиш каби фаолиятга кўпроқ ўрин берилади) Лекин бошқа санъат мутахассисларидан фарқли ўлароқ актёр яна бир сезгисини ҳам ишлатаолиши талаб қилинади. Худди мана шу сезги актёрлик санъатида муҳим аҳамиятга эга. Бу сезгини қабул қилишнинг мушаклар ёки мотор сезги ҳам дейиш мумкин. Инсон ҳатти-ҳаракатини кузатётган актёр, ҳаёлан ўша ҳаракатларни такрорлашга “ўйнашга” интилади. Гарчанд актёр ўз объектини кузатар экан, ташқаридан қараганда у, ҳаракатсиз турган бўлсада, унинг ички мушаклари кузатилаётган объектнинг ҳаракатларини келтириб чиқарувчи бошланғич турткиларини такрорлашга интилади. Худди мана шу бошланғич турткилар орқали кузатилаётган объктнинг хатти-ҳаракатлари актёрнинг мускуллари хотирасида сақланиб қолади. Актёр мазкур шахсга ўхшаган образларни саҳнада акс этдиришига тўғри келган вақтда мушаклар хотирасида сақланиб қолган бошланғич ҳаракатлар ишга тушади ва тимсолнинг қиёфаси тўлалигича намоён бўлади. Демак актёр объектни фақат кўз ва қўлоқлар орқалигина ўрганиб қолмай, мушаклари орқали ҳам кузатар экан. Агар инсонда табиатан шундай мушаклар кузатиши бўлмаса бундай одамдан актёр чиқиши амри маҳол. Мушаклар орқали кузатиш фақат аткёрларгагина хос бўлиб қолмай, санъат ва ижоднинг бошқа соха мутахассиларининг асарларида инсон фаолиятининг вақт ва замон бирлигида кечадиган жараёнини акс этдирса мушаклар орқали кузатиш жараёни иштирок этади. Ёзувчи қаҳрамоннинг

ҳаракатини сўзлар ёрдамида акс этдиради. Тасвирий ва хайкалтарошлик санъатида инсонлар ҳиссиётига таъсир ўтказиш орқали, тасвирланган шаҳс ёки буюмни гўё айни ҳаракатланиб турган вақтида хаёт бағридан юлиб олиниб расмда акс этдирилгандек туюлади. Демак улар томоша қилувчининг ҳаёлида ҳаракатлана бошлайди. Ҳаракат жараёни рассомнинг тасаввурида пайдо бўлади, сўнгра уни кўраётган томошабин тасаввурига кўчади. Хақиқий санъатнинг қудрати ҳам шундаки, у томошабин тасаввурини уйғотади, ҳаракатсиз манзара, тасаввур қудрати орқали ҳаракатланувчи манзарага айланади. Театр санъатида ҳам шундай манзарани кузатиш мумкин. Саҳнадаги актёр ҳам вақт ва замон бирлигида ҳаракат қилади. Спектаклнинг гармоник ҳамоханглигини таъминлаш учун актёрларнинг вақт ва макондаги ҳаракатлари маълум тартиб ва бир-бири билан мутаносибликда кечиши зарур бўлади. Режиссёрнинг асосий вазифаси мана шу уйғунлашган ҳамоҳангликни таъминлашдан иборатдир. Яъни актёрларнинг саҳнадаги вақт ва маконда кечадиган хатти-ҳаракати орқали маълум бадиий ғоявиликни таъминлаш мақсадида улар фаолиятнини ижодий ташкил этаолишлик талаб қилинади. Мана шу ўз аро мутаносиблик спектакль деб аталади. Режиссёр ҳам актёр каби инсон фаолиятини унинг харакатларини кузатув орқали ўрганиши, кўрганларини хотирасида сақлай билиши зарур. Актёр каби режиссёрни ҳам инсон табиатининг турли томонлари қизиқтириши керак. Яъни уларнинг юриши, қадам ташлаши, ўтиришитуриши, овқатланиши, бахслашиши, севги изҳор этиши, овутиши, буюриши, дўқ – пўписа қилиши, рад этиш, ишонтириш, ҳийла ишлатиши, лаганбардорлик қилиши, алдаши, мўғомбирлик қилиши, ва х. к. з. лар. Шунингдек жисмоний, руҳий, ҳиссий, содда ва мураккаб ҳаракатларни ҳар бири ўз инсонийлик хусусиятидан келиб чиқиб турли усул ва шаклда бажариши мумкин.

Шунга қарамай актёр билан режиссёрлик кузатувлари ўртасида сезиларли фарқ ҳам бор. Агар актёр ўз диққатини алоҳида бир шахс, инсон фаолиятини кузатишга қаратса, режиссёр эса ўз диққатини хатти- ҳаракатларни келтириб чиқарувчи вазиятлар, тўқнашув шаклларини, макон ва замон бирлигидаги мейёр ва суратини ҳам кузатув орқали хотирасида сақлаб қола билиши талаб қилинади. Инсонлар ўртасидаги муносабатлар, курашлар, тўқнашувлар ҳамиша режиссёр кузатувининг диққат марказида бўлиши керак экан. Масалан биттаси сўраса-иккинчиси бермайди, бири зорланса- иккинчиси уни овутади, бири таъна қилса, бошқаси ўз айбини рад этади, бири дўқ қилса, иккинчиси ундан баланд келишга ҳаракат қилади, бири исбот қилишга ҳаракат қилади-учинчиси қаршилик қилади, бири уялтирмоқчи бўлса, бошқаси уни масҳара қилади, в. х. к. з. Бундай вазият икки киши ўртасида бўлиши мумкин. Улар учтўртта, ўн -ўнбешта бўлиши мумкин. Уларнинг ҳар бири ўзича ҳаракат қилади. Ана шу ҳаракатларни ягона мақсадга бўйсиндириш, улар ҳамоҳанглигини тьаъминлаш – режиссёрнинг зиммасидаги вазифадир. Ана шу ягона мақсад йўлидаги ҳаракатлар оқимини маълум йўналишлар бўйича интилишини таъминлаш орқали яхлит спектакль шаклини яратиш режиссёрнинг иши. Актёр юқорида кўриб ўтганимиздек, инсон фаолиятини ўрганиш жараёнида асосан мушаклар орқали кузатувини амалга оширади. Бу жараёнда унинг кўриш ва эшитиш аъзолари кузатув мушакларига ёрдам беради. Режиссёрнинг кузатуви анчайин мураккаб жараёнда кечади. Кўриш орқали кузатиш худди тасвирчининг кузатуви каби кечиши керак. Чунки у саҳнада манзараларнинг жонли оқими жонли акс этдириши зарур бўлади. Унинг устига жонли ҳаракат оқимининг барча манзара ва кўринишлари бир-бирини тўлдириши, бир-бирига мос келиши зарур. Агар режиссёр кўриш орқали кузатмаган бўлса, бундай хаётийликни саҳнада қандай акс этдириши мумкин? Шунингдек режиссёр учун эшитиш орқали кузатиш ҳам керак бўлади. Агар драматург учун одамларнинг гапини эшитиш, нималар тўғрисида

баҳслашаётганига диққатини қаратиш лозим бўлса, режиссёр буларга қўшимча равишда уларни қандай гапириши, оҳанги, талаффузига ҳам диққатини қаратиши зарур. Буларга қўшимча режиссёр турли овоз ва талаффузларда гапираётган ижрочилар товушидан оркестр ҳам ташкил этаолиши керак. Мусиқий қобилияти-(слух) бўлмаган одам ҳам режиссёр бўлаолмайди. Ва ниҳоят хайкалтарош каби режиссёрда ҳам нафис, ифодавийлик ҳиссиётлари ривожланган бўлиши лозим. ”Мизансаҳналар усталик билан қурилган спектакль экан”деган ибора беҳуда бўлмаса керак. К. С. Станиславский, Е. Б. Вахтангов, В. Э. Мейерхольд, М Уйғур, Я. Бобожонов, Т. Х. Хўжаев каби устозлар асар қаҳрамонларининг таъсирчан ва ифодали-пластик рамзий хусусият ва ҳолатларини саҳнада маҳорат билан акс этдира билганлар. Юқорида айтиб ўтганларимиздан хулоса қиладиган бўлсак режиссёрнинг бешта сезги аъзолари ҳамиша фаол ишлаши борлиқни фаол кузатиш ва ўрганишдан тўхтамаслиги керак экан. Булардан ташқари режиссёр саҳнадаги актёрнинг ижодий фаолиятини бошқаришни ҳам билиши керак бўлади. У ҳаётни ҳам актёрдек кузатишни ўрганиши, хотирада сақлай олиши зарурдир. Демак режиссёрнинг кузатувчанлик қобилияти серқирра ва ўта мураккаб экан. Шунинг учун режиссёрнинг ижоди бир томондан қизиқарли бўлиши билан бирга кўп қиррали қобилиятни талаб қилар экан. Айтиб ўтилганларга қўшимча равишда режиссёрда яна иккита муҳим ҳислат мавжуд бўлиши зарурдир. Булар: - Тасаввур -Фантазия. Бу атама бир-бири билан ёнма-ён ишлатилиши туфайли улар бир маънони англатади деган тушунча ҳам мавжуд. Ҳар бир ижодкорда шу икки нарса бўлиши зарур. Хатто бошқа илм соҳасида фаолият олиб борувчилар учун ҳам бу нарса керак. Хўш фантазия нинг ўзи нима экан? Ижодий фантазия -ортирилган тажрибаларни умумлаштирган ҳолда маълум мақсад йўдида фойдаланишдир. Фантазиядан бундай усулда фойдаланиш санъатдан ташқари бошқа соҳаларда ҳам илмий изланишлар

олиб бориш жараёнида фойдаланилади. Яъни фантазия ортирилган тажрибаларни умумлаштириб турли шаклларда фойдаланилар экан. Мисол учун шарқ эртаклари қаҳрамонлари тимсолини олиб кўриш мумкин. Улар фантастик қаҳрамонлар бўлиб хақиқий хаётда учрамайдилар. Кўп эртакларда бахайбат дев тимсоли бор. Хақиқий ҳаётда дев бўлмайди. Лекин девнинг ўзи ким? Унинг ташқи кўриниши бахайбат, аъзойи баданини қалин жун қоплаган, Пешонасида битта кўзи бор. Оёқлари туёқдан иборат. Хаётимизда кўз бор, туёқ бор. Аммо уларнинг одамда бўлиши эҳтимолдан узоқ. Лекин унинг ички дунёси бизга яхши таниш. Ўта раҳимдил. Эгасига сидқидилдан беминнат хизмат қилади. Бундай шаҳслар ҳам хаётимизда мавжуд. Демак унинг ташқи ва ички фазилат ва нуқсонлари кундалик хаётда кўрган билган тажрибалардан келиб чиқиб фантазия ёрдамида бир шахсда мужассамлаштирилган. Энди тасаввур фантазия ёрдамида яратилган объектнинг ҳаракатини, хистуйғуси, сезгиларини яъни ички кечинмаларини яратади. Фантазия ижодкорнинг ақлий фаолияти билан боғлиқ бўлса, тасаввур унинг ички кечинмалари билан боғлиқ экан. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин экан. Режиссёрда ҳам санъатнинг бошқа соха мутахассиларида бўлганидек инсон сезгиларининг бештаси иштирок этган ҳолда қўшимча тарзда унинг фантазия ва тасаввури ҳам ишлар экан. Тасаввур ва фантазия ёрдамида режиссёрнинг тимсолий тафаккури ишга тушади. Ишга тушишининг ўзи камлик қилади. Режиссёр тимсолий тафаккур ёрдамида яратган вазиятда, хаёлан воқеа иштиркчиларига айланиб тасаввурий ҳаракат ҳам қилабошлайди. Режиссёр тасаввурида яратилган тимсоллар кўради, эшитади, сезади, хид, таъм билади, ҳис этади. Режиссёр учун бунинг ўзи камлик қилади. У ўз тасаввурида яратган тимсол қиёфасига кириб, мушаклар сезгиси ёрдамида ҳаёлан ҳаракатга ҳам келтиради. Ана шу мушаклар сезгиси орқали бошланғич туртки бўлган ҳиссиётларни режиссёр актёрга ўтқазишга ҳаракат қилади.

Шунингдек режиссёрлик фаолиятида вақт ва макон, замонни доимо ҳис этишлик, уларнинг узлуксиз ҳаракат динамикасини сезиб туришлик муҳим аҳамиятга эга. Режиссёр шу ички (интуитив)сезгиси орқали спектакль мейёр ва маромини ҳамиша назорат қилиб туради. Ҳар бир одам ёки одамлар жамоаси маълум маром билан ҳаракат қилади. Унинг сурати турлича тезликда бўлиши мумкин. Шунингдек мушаклар ҳам ички асаб хужайраларининг ҳарорати турлича бўлиши табиий бўлиб вазият тақозасидан келиб чиқиб ҳамиша ўзгариб туради. Маром инсон фаолиятининг ташқи кўриниши бўлибгина қолмай у ички хиссиётларини ҳам тартибга солиб туради. Шу билан бирга ҳар бир одамнинг ўзигагина хос бўлган маром ва сурат бордир. Турли вазиятда турли одам турлича хис этади, муносабат билдиради. Бир сўз билан айтганда, ташки ва ички ҳаракат мейёри ҳар бир инсонда ўзгача бўлганидек, ҳар бир миллатда, ҳалқда, ўлка ва шаҳарда, минтақада, жой ва шароитда (тўйда, азада, ошхона, ресторан, бекат, аэропорт, ҳиёбонда) турлича бўлади. Шунинг учун саҳнада кечадиган ҳар бир ходиса, воқеанинг маром ва сурати ҳам турлича бўлиши керак. Спектаклнинг ана шу мейёр ва суратини топмасдан туриб асарни саҳналаштириш мумкин эмас. Бўлажак режиссёрларда профессионал салоҳиятни тарбиялаш, ўстириш учун маълум шароит ва машқлардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Машқлар билан жиддий шуғулланишдан кўзланган мақсад, бўлажак режиссёрларда, хаётни саҳнада хаққоний акс этдира олиш билан бирга томошабинни чуқур фикрлашга ундайдиган, саҳнада бўлиб ўтадиган воқеаларга режиссёрнинг муносабатини таъсирчан воситалар орқали акс этдира олиши салоҳиятига эга бўлишдан иборатдир Дастлабки машқларда режиссёрларда кузатувчанлик салоҳиятини ўстириш ва тарбиялашга қаратилгандир.

Амалий машғулотларга ўтишдан олдин ўқитувчилар учун айрим эслатмалар тавсия қилинади Режиссура фанидан ўтиладиган дарснинг дастлабки соатида режиссёрларда саҳнага нисбатан ҳурмат ҳиссини уйғотиш, кейинги дарслар учун дастлабки босқич бўлиши зарур. Дейлик, дарсга кирган ўтқитувчи саҳнада(дарсхонадаги саҳна учун ажратилган бўлак) икки-уч талабани бемалол гаплашиб, қўлни чўнтакка солиб тургани ёки икки талаба бир-бири билан ўйнашаётганини кўрган ўқитувчи, уларни уришмасдан, талабаларни жой-жойига ўтқазиши ва дастлабки суҳбатни саҳнага бўлган ҳурмат, бошқа ҳалқларда саҳнага билдирадиган эҳтиром, уни муқаддас эканлиги, бундай саҳналарда буюк актёрлар ижод қилганлиги ва ниҳоят режиссёр ўз санъатини иқтидорини, салоҳиятини шу саҳнадан туриб намойиш этаолиши мумкинлигини уқдирмоғи лозим. Иккинчидан: Театрда режиссёр юриш-туришда, кийинишда, муомила маданияти ва ҳулқи-одоби билан театр жамоаси ўртасида ўрнак кўрсатиши лозим. Демак бўлажак режиссёрларнинг эстетик ва этик тарбиясига талабаликнинг илк соатлариданоқ эътибор қаратмоқ зарур. Режиссёрлик курсининг талабалари ўқув юртидаги бошқа талабаларга шарму-ҳаёси, ҳулқи-одоби, кўпчилик орасида ўзини тутиши билан мунтазам ўрнак кўрсатмоғи муҳимдир. Бунда суҳбат ва тарбиявий соатлар ўқитувчи томонидан, вақти-вақти билан олиб борилмоғи шарт. Кузатув машқлари 1. Кузатиш дафтари . Ҳаётда тўқнаш келадиган воқеа ва ҳодисаларни кундалик дафтарда мунтазам равишда қайд қилиб боришга одатланиш, кейинги ижодий фаолият давомида жуда қўл келади. Дафтарга нималарни ёзиб бориш лозим?

-Инсон зотига хос бўлган барча фазилат ва нуқсонлар (гаплашиш оҳанги, қўл ҳаракатлари, чеҳрасидаги ўзгаришлар) уларнинг ташқи кўриниши, устбоши, одати, шеваси, кутилмаган воқеа-ходисага рўпара бўлганида ўзини тутиши ҳолатлари, турли воқеалар кечган жойлар, табиат ходисалари в. х. к. з. лар. Қайд этиладиган ёзувлар қисқа, лўнда, сермазмун, ўқиган одамга таъсир ўтказадиган бўлиши муҳимдир. Ёзувда, кишининг идрок ва ҳиссиётига таъсир кўрсатадиган иборалар, вазиятлар, сезги аъзоларини қўзғатадиган унсурлар қайд этишили лозим, токим бу ёзувларни кўздан кечириш чоғида кишининг фантазия ва тасаввурни қўзғатишга туртки берсин. Кундалик тутишга ўзида кўникма ҳосил қилиш учун талаба ўзи учун маълум тартиб ўрнатиб, унга итоат этишга одатланса, бундай ёзувларни ёзиб бориш кундалик заруриятга айланиб қолади. Мисол учун: Бир куни одамларнинг юриш-туришини кузатса, эртасига уларни қандай овқатланиши, еб-ичишини кузатади, учинчи куни китоб ёки газета ўқиётгандаги кўринишини дафтарга қайд этиши мумкин. Агар режиссёрлик курси талабаси ўз олдига шундай мақсад қўйса, зарур бўлган жойларда ҳам кундалик ишини бажариш баробаринда, ижодий кузатувни ҳам олиб бориши мумкин. (магазин, сартарошхона, маҳкама- идора, ошхона) Ўзи бўлган жойларида инсонларнинг бир-бирига бўлган муносабатини, муомиласини, юриш-туришини, хордиқ чиқаришини, якка ўзи қолгандаги хаётини бемалол кузатиш имконига эга бўлади. Айни шундай жойларда инсонларнинг ўзи учун муҳим бўлган типик ҳолатларини илғаб олади. Кўрган эшитганларини айнан қандай бўлса шундайлигича ёзмай, ўзи учун зарур бўлган қисқа, лўнда ибораларда қиёсий мисоллар билан тимсолий кўринишда акс этдириши лозим. Талабада расм чизиш қобилияти бўлса нур устига аъло нур бўлади. Айрим вазият ҳолатларни аксини тушириб қўяди. Агар талаба суръатга олишни билса, бундай кузатувларини расмга тушириб қўйши керак.

2. Режиссёр ҳикояси. Режиссёр қизиқарли тарзда ҳикоя қилиб беришни ўрганса, дафтардаги ёзувларининг қиймати яна ҳам ортади. Талаба кўрган эшитганларини дафтарда қайд этганидан сўнг, уларни ўртоқлари, танишбилишлари, яқинларига гапириб берса хотирасида мустаҳкам ўрнашиб қолади. На фақат таниш-билишларга гапириб бериш, балким биринчи курс талабалари машғулот жараёнида “ким қизиқарлироқ гапириб бериши мумкин” деган мусобақа тарзда ўтқазилса яна ҳам фойдалироқ бўлиши аниқ. Бундай гапириб бериш чоғида хикоянинг жонли, қизиқарли, муқояса, ўхшатма ва рамзий маъноларига эътибор қаратиш лозим. Чунки, кейинчалик режиссёр актёр билан ишлаш жараёнида. албатта актёрни қизиқтира олиши, ўз ортидан эргаштира билиши зарур бўлади. Кундаликдаги ёзувлар ҳам, ҳикоя қилиб беришлар ҳам талабанинг бешта сезги аъзолари иштирокидаги фаолияти маҳсули ҳисобланади. Аммо режиссёр актёр каби олтинчи- мушаклар турткиси орқали ҳам кузатиш, қабул қилиш салоҳиятига эга бўлиши зарур. 3 . Режиссёрнинг кўрсатиб бериши . Талаба ўзи кўрганларини ҳаёлан ўзи бажариб кўришга ҳаракат қилиши керак бўлади. Аввалига ички мушаклар ҳаракати орқали, бошланғич турткиларни ҳис этиши, сўнгра ташқи жисмоний хатти-ҳаракатлар орқали ўзи кўрган ходиса, воқеаларни ижро этишга одатланиши лозим. Яъни ўзини ўзи кўрган одам ўрнига қўйиб, ўша ҳаракатларни, ўша характерда ижро этишга уриниб кўриш керак. Бунда ўша одамнинг ўзига таъсир қилган ҳаракати, имо-ишораси, қўл ва кўз қараши, овқат ейиши, кетмон, теша ушлашини эсда қолган хусусиятларини, фақат ташқи жиҳатларини эмас, айни ўша ерда ўзи тургандай ва бу ҳаракатларни ўзи томонидан ўша шароитда қандай бажариши мумкинлигини такрорлаши керак. Бунда ўзининг ички ва ташқи ҳолати, хатти-ҳаракатини ишга солиши зарур. Ҳар сафар маълум хатти-ҳаракатни бажаришда унинг ички ва ташқи психофизик ҳолатини, айни шундай шаклда ҳаракат қилишга туртки бўлган омилларни ички кучни, турткини топишга интилиши лозим. Нима учун шундай вазиятда, айни шундай ҳаракат қилишга мажбур бўлди? Нима учун

оёқларини шундай ташлади, бир гап эшитганда юзини буриши, қошини чимиришига нима сабаб бўлди, деган саволларни ўзига бериб, уларга ўзи жавоб топиши керак. “Шундай” ходиса рўй берганда, инсонда қандай ҳиссиётлар пайдо бўлади? деган саволларга, тафаккур орқали оғзаки жавоб топиш ўрнига, ўша хиссиётни ўзида уйғотишга, акс этдиришга ҳаракат қилиш керак. Агар бўлғувси режиссёр аввалига ҳикоя қилиб, аста-секин, кўрсатишга ўтса машқнинг фойдаси кўпроқ бўлади. Бундай машқларни сони қанчалик кўпайса шунчалик яхши бўлади. Бироқ, режиссёр талабалар актёрлик маҳоратининг бошланғич унсурларини яхши ўзлаштириб олган бўлишлари шарт. Акс ҳолда бундай машқлар “тақлидчилик” дан бошқа нарса бўлмай қолади. Шунинг учун бундай машқларни одатда биринчи ўқув йилининг иккинчи ярми, иккинчи курслардан бажарилса мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқитувчи бундай машғулотларни қуйидагича ташқил қилиши мумкин. Яъни талабалар бир ҳафта давомида инсонларга хос бўлган юришни кузатиб, сўнгра кузатганларини кўрсатиб берадилар. Бошқа сафар, қандай овқатланишни, телефонда гаплашишни, спорт мусобақалари вақтида, телевизор рўпарасида ўзларини қандай тутишларини кўрсатиб берадилар. (Ҳар бир талаба ўзи кўрган ўрганган даражасида кўрсатади). Кейинчлик талалабалар ўзлари танлаган, ўзларига ёққан воқеа, ходисаларни кўрсатишлари мумкин бўлади. Бундай машғулотларни кўпайиб кетишидан сира қўрқмаслик керак. Талабалар қанчалик кўп машқ-этюд кўрсатсалар шунчалик фойдаси кўпроқ бўлади. Режиссёрлик кузатувининг сўнгги босқичи бу мураккаброқ кўрсатувлардан иборат бўлиши керак. Яъни инсонларнинг айрим вазиятлардаги қисқа ҳолатларини кўрсатишдан секин-аста тугалланган воқеалар билан боғлиқ вазиятлардаги ҳаракатини кўрсатишга ўтишликдир. (яъни этюд шаклида) Этюд инсон фаолиятининг ижтимоий, маънавий, мафкуравий сифатларини кўрсатиб беришликни ўз ичига олиши керак бўлади. Инсон қандай фикрлайди, эхтиросли вазиятларда ўзини қандай

тутади? Аввалига гапириб беришдан бошлаб, кейинчалик шундай ҳолатларни кўрсатиб беришга ўтиш керак. Ўқитувчи, воқеалар танлашни талабалар ихтиёрига топширади. Манбани, воқеларни талабаларнинг ўзи танлаб, кўриб ўзи кузатади. Сўнгра ўзи кўрсатади. Мисол учун бири сартарош, иккинчиси дўхтир, учинчиси этикдўз, тўртинчиси бокс майдонидаги судья. Бундай машқ ва этюдларнинг сон-саноғи йўқ. Исонларга хос бўлган хусусиятларни, энг қизиқ, таъсирли дақиқаларини бир кўришда ёдда сақлаб қолиш. уни гапириб бериш, сўнгра кўрсатиб бериш биз ўйлагандай осон иш эмас. Бунинг учун кўникма, тажриба керак. Бу нарсалар эса узлуксиз машқлар натижасида вақт ўтиши билан эгалланадиган қасбдир. Бунинг учун эса ўқишдан машқ қилишдан чарчамаслик зарур. К. С. Станиславский шундай деб ёзган эди: “Атрофингизда бўлаётган воқеа ва ходисаларни кузатиб уларда ўзингиз учун зарурий ижодий манба сифатида фойдаланашни ўзлаштирганингиздан сўнг, ўзингизга керак бўлган манбаларни қидириб топиш ва уларни ўрганишни ўзлаштиришингиз керак. Сизнинг касбингиз ва санъатингиз шундай фаолиятга асосланган. Мен, одам бир-бири билан тўқнашганда ўзига юқтирадиган ҳиссиётлар, сезгилар, одатлар тўғрисида гапиряпман. Бундай манбалар ва билимларни қидириб топиш осон иш эмас. Чунки бундай ҳиссиётлар инсонларнинг ичида, руҳияти, қайфиятида, инсон кўзидан яширинган бўлади. Инсонлар камдан-кам вазиятларда ўз юракларини бошқаларга очиши мумкин. Шунинг учун уларнинг ташқи бошқа-ю, ичи бошқа бўлади. Кўпинча инсонлар ўз изтироб, ғам ташвишларини инсонлар кўзидан яшириш учун, хотиржам кўринишга ҳаракат қиладилар. Бундай вазиятларда исноннинг ичидагини билиш жуда ҳам қийин. Сиз кузатаётган шаҳсининг ички ҳолати, кайфияти, унинг муомиласи, хатти-ҳаракати, муносабатида сезилади. Ана шундай дақиқаларда обектни диққат билан кузатинг. ”Нима учун мавжуд вазиятда у бундай оҳангда гаплашди, бундай қўлини силтади. бундай қадам ташлади.

бундай қаради”дея ўз ўзингизга савол бериб уни шундай қилишга мажбур қилган ички туртки, ички омил, сабабини топишга ҳаракат қилинг. Шу йўл билан ўзингиз кузатаётган объектнинг кўнглида нима борлигини аниқлашга ҳаракат қилиб кўринг. Агар объектнинг ўй-фикрини, кўнглида нима борлиги топишга муваффақ бўлсангиз бу сиз учун бебаҳо ҳазина ҳисобланади.” Биз тавсия этаётган машқлардан кўзлаган мақсадимиз ҳам айни шудир. кўзлагандир. 4 . Кузатувлар билан алмашиниш . Маълумки режиссёр ўз кўрган - кузатганларини саҳнада бевосита томошабин билан баҳам кўрмайди (агар режиссёр бир вақтнинг ўзида актёр бўлмаса). Режиссёрнинг вазифаси ўзи кўрган кузатганларини актёрга ўтқазиши, уни ижодий қуроллантириш ҳамда тасаввурини бойитишдан иборат. Бундай вазиятда актёр тайёр маълумотларни бевосита ҳаётнинг ўзидан эмас режиссёрдан олади. Бу кўрсатувлар, актёрнинг шаҳсиятига салбий таъсир кўрсатмаслиги, иззат-нафсига тегмаслиги, ижодий томондан унимли бўлиши учун, режиссёр ўз кўрган, кузатганларини қизиқарли тарзда тушинтириши, кўрсатиб бериши, шу йўл билан актёрни ўз ортидан эргаштира билиши зарур. Актёрни қизиқтирибгина қолмай, унинг юрагини қизитиши, таъсирлантира олиши, илҳомлантириши керак. Лекин кўрганларини механик тарзда, шунчаки кўрсатиб беришнинг фойдадан кўра зарари кўпроқ бўлади. Бундай кўрсатиб бериш самарадорлиги ошириш мақсадида қуйидаги машқларни тавсия этамиз: Ўқитувчи талабалар орасидан ўз кузатувларини яхши кўрсатиб берган талабага шу кўзатганларини актёр ҳамрохига ўргатишликни топширади. Актёр эса ўз курсдоши бўлиши ҳам мумкин. Бунда режиссёр ўз кузатувларидан олган таъсуротини аввалига кўрсатиб бериш орқали, тушинтириш орқали, ўргатиши керак бўлади. Бу машқ бир неча марта ҳатто бир неча кун давом этиши мумкин. Асосий мақсад режиссёр ўзи кўриб тасаввурияда яратган воқеликни ишонарли тарзда актёр томонидан ижро

этиб беришидир (майлин бу машқ давомида актёр сезгиларни хаққоний чиқараолмасин, аммо ташқи хаттиҳаракатлар айнан ўша кузатганидай бўлиши керак). Сўнгра кўрсатиб берган билан ижрочи ўрин алмашинадилар. Мазкур машқлардан кўзланган мақсад, талабанинг кундалигини текшириш, кузатганларини гапириб бериши, кўрсатиб бериши орқали учта нарсага эътибор қилиш керак бўлади. 1 . Хаққоний ва ёрқин таъсирчанлиги (кўрсатиб берганида ўзига хос оргиналлиги) 2. Кўрсатиб берилаётганга нисбатан талабанинг ўз муносабати (фикри, муносабати ва ҳиссиёти) 3 . Бадиийлиги. Ўқитувчи буларни бирданига талаб қилмай, бирин- кетин бу талабларни қўйиши керак бўлади. Режиссёрда тасаввур ва фантазияни ўстириш машқлари. “Бу қандай рўй берди” (Адабий асар асосидаги кинолентани тасаввурда яратиш) Воқеалар батафсил ёзилган биронта адабий асардан парча ўқиб чиқилади. (Мисол учун Ойбекнинг “Навоий” оманидан ёш Алишерни чўлда бир ўзи ўхлаб қолиб кетиши) Энди китобни ёпиб бир чеккага қўйингда, қадам ба қадам воқелар тафсилотини бу ходисани қандай тарзда рўй берганини тасаввурингизда намоён қилишга уриниб кўринг. Бунда ходиса тафсилотини ипидан -игнасигача кўз олдингизга келтиришга, чўлда эшитилиши мумкин бўлган овозларни эшитишга, атрофда нималар борлигини кўришга ҳаракат қилиб кўринг. Мазкур вазифани бажариш жараёнида қатор тўсиқларга дуч келишингиз табиийдир. От устида ухлаб қолган Алишерни қандайлигини кўз олдингизга келтиришга уринишингиз билан бу қийин муаммо эканлигига амин бўласиз. Алишер ёшлигида қандай кўринишга эга бўлган? Табиий яна романни варақлашга тушасиз. Лекин романда бу хақда етарли маълумот

топаолмайсиз. Бунинг учун даставал унинг устида қандай, қайси рангдаги чопон борлигини, бошидаги кийими қандай шаклда, қайси рангда эканлигини, оёғида қандай пойафзал борлигини ва ниҳоят Алишер минган от қандай, қайси рангда, кўриниши қандай эканлигини аниқлаш керак бўлади. Лекин қандай қилиб? Фақат ўз тасаввур ва фантазиямизни ишга солиш орқали буни кўз ўнгига келтириш мумкин. Яъни китобдан ўқиганларимиз, бошқа манбаълардан олинган маълумотлар, расмларда кўрган эшитганларимизни ҳаёлан бир ерга тўплаб уларни бир-бирига солиштириш орқали яхлит манзарани тасаввурда гавдалантириш мумкин бўлади. Алишер уйқудан уйғониб атрофида бепоён саҳрони қандай кўради ? деган савол қўйсак, яна қатор саволлар пайдо бўлади. Аввало Алишернинг турган жойи қандай кўринишга эга? Ундан сўнг Алишер қаерда эканлигини билиши керак. Унинг кўзи дастлаб нимани кўрди? Шу атрофда оти ўтлаб юрипти дейилган. Ўша отнинг катталиги-ранги устидаги ёпинчиқлари, узангиси, югани, эгари қандай? Яна тасаввурни ишга соламиз. Агар тасаввуримиз бизга керакли маълумотни тўғри етказиб берса, иш юришади. Борди-ю тасаввуримиз оқсаётган бўлсачи? Сўнгра, Алишер отни тутишга ҳаракат қилади. Отнинг қайси томонидан яқинлашади. Отнинг муносабати қандай бўлди? Алишер отга минмоқчи бўлди, Нега мина олмади? Шунга ўхшаш саволлар бирин-кетин режиссёрнинг фикрида туғилиши керак. Юқорида келтирган мисолларимиздан кўриниб туриптики. романни дастлаб ўқиганимизда ишга тушган тасаввуримиз жуда ҳам ночор ишлар экан. Сабаби бу соҳадаги билимларнинг ўзи ночор экан. Шунинг учун даставвал, тасаввурда воқеа ходисанинг умумий кўринишига алоқадор вазиятлар намоён бўлабошлайди. Саволлар чуқурлаштирилган сари аниқликлар билан бўш жойлар тўлдирилади.

Бадиий асар воқеалари хақида мана шундай кинолентани тасаввуримизда ярата олсаккина уни бошқаларга гапириб, кўрсатиб беришимиз мумкин бўлади. Демак режиссёрлик курсининг биринчи ўқув йилида машғулотлар талабанинг тасаввурини, фантазиясини ўстиришга қаратилган бўлиши керак экан. Ўқитувчи ҳар бир талабага маълум бир адабиётни ўқиб чиқиши ундан парча танлаши ва ўша парчани маълум муддат ичида кинолента шаклида гапириб, тушинтириб бериши кераклигини топширади. Талабанинг ҳикоя қилиб бериши жараёнида ўқитувчи унга турли (уст- боши қанақалиги, об-ҳаво қанақалиги, қайси фасл эканлиги ва шунга ўхшаш) саволлар бериб, гапириб берувчининг тасаввурини қитиқлаб уйғотиб, фаоллаштириб борса фойдадан ҳоли бўлмайди. Юқорида тавсия этилган машқни бажариш жараёнида ҳикоя қилиб берувчининг тасаввурини тўғри йўналтириш, мақсад сари етаклаш учун талаба ҳикоянинг мавзусидан четлашиб кетишига, қаҳрамон шаклушамойилига, руҳиятига тескари бўлмаган сифатларни беришига, хаётий хақиқатдан узоқлашиб кетмасликка, бадиий асар жанри ва руҳиятига салбий таъсир кўрсатмасликка ҳаракат қилиши керак. Шу билан бирга ҳикоя қилиб берувчи ҳикоя жараёнида воқеа- ходисаларга ўз муносабатини ҳам билдириб, сездириб кетиши зарур бўлади. Кейинги машғулот тасвирланаётган манзара рўй бергунча ва рўй бергандан сўнг воқеа қандай давом этиши керак, деган кинолента. Яъни бирон-бир таниқли рассом томонидан тасвирланган манзарани диққат билан кўздан кечирилади. Сўнгра расмда тасвирланган манзарага қадар қандай ходиса бўлиб ўтган эди, деган саволга тасаввур ва фантазия ёрдамида кўз ўнгида гавдалантириш. Қандай ходиса натижасида расмда акс этдирилган ҳолат пайдо бўлиши мумкинлигини тасаввур ойнасида яратишга уриниб кўринг. Яъни воқеалар ўзлуксиз занжирини тасаввур орқали яратиш натижасида расмда тасвирланган мизансаҳна пайдо бўлиши мумкин экан?

Мизансаҳна деганимизда қаҳрамонларнинг берилган майдон ва маконда бирбирига нисбатан ҳамда мавжуд буюмларга нисбатан жойлашуви ҳамда шаклий ҳолати (ракурс) назарда тутилади. Бу тушунчани янада кенгайтирадиган бўлсак, қаҳрамоннинг шаклий туриши- ҳолати (ракурс) ҳам назарда тутилиши керак. Шундай йўл билан мизансаҳналарнинг олдинма-кетин ўзгариб туриши орқали, манзаранинг пластик таъсирли-нафис ифодавий шакли вужудга келади. Мана шундай узлуксиз ҳаракатлар у ёки бу тасвирий асар-расмни ўрганиб тасаввур ва фантазия қилиш орқали пайдо бўлиши лозим. Бундай натижага қандай йўл билан эришиш мумкин? Аввало, мазкур мизансаҳнани унинг мазмун - моҳияти ҳамда шаклини синчиковлик билан ўрганиб таҳлил қилиш талаб қилинади. Яъни мазкур манзарада акс этдирилган қаҳрамонлар, айни дамда кимлар хақида ўйлашмоқда, нималарни кўнглидан ўтказмоқда? Ўртада турган одам ким? У қаердан келди? Қамоқданми? Урушданми? Даладанми? Тоғдан тушдими? Уни бу хонадонга қандай алоқаси бор? Рассом шу асрари билан нима демоқчи? Юқоридаги саволларга жавоб топиш учун рассомнинг ўз асари хақидаги фикрлари билан танишиб чиқиш керак. Ундан ташқари мазкур тасвир хақида кимлар нималар деган? Токим қўйилган саволларга тўлиқ жавоб топилмагунча. фантазия мудраб ётаверади. Фантазия билан тасаввур ҳам уйқуда бўлади. Қачонки расмда тасвирланган қаҳрамоннинг ички дунёси, ҳар бир ҳолатнинг келтириб чиқарган сабаб, қаҳрамоннинг юзи, кўз қарашини чуқур ўрганиш орқали у шу хонага кириб келгунга қадар бўлиб ўтган ҳодисаларни кўз ўнгимизга келтиришимиз мумкин экан. Биз воқеаларни расмда тасвирланган дақиқаларини ҳаёлан орқага қайтариш орқали, манзарада акс

этдирилган ходиса бошлангунга қадар бўлиб ўтган воқеаларни билишимиз мумкин. Мазкур вазифани кўнгилдагидай бажариб бўлганимиздан кейин уни шундай тасвирлаб бериш керак бўладиким, токим уни эшитувчи ҳам кўз олдига келтираолсин. Тасаввурида ўша манзарани аниқ-тиниқ кўраолсин. Шундан сўнг машғулотлар натижаси ўлароқ шу мавзуда кичик бир новелла шаклида ҳикоя ҳам ёзиб қўйиш керак бўлади. Кейинги босқичадаги машқлар иштирокчиларсиз амалга оширилади. Мазкур жойда ҳозир нима воқеа бўлди ёки қандай воқеа рўй беради. Бу машқ, фақат буюм ва нарсалар ёрдамида бажарилади. Талаба ихтиёрида маълум буюм ва нарсалар (улар сони 10 дан ошмаслиги керак) бўлиб шу буюмлар ёрдамида шундай бир саҳна яратилиши керакки, уни кўрган одам, бу қайси жой ?, ҳозир бу ерда қандай ходиса бўлди ? Ёки қандай ҳодиса бўлиши керак? деган саволларга жавоб топиши лозим. Яъни бу машқда одамлар ўрнида буюмлар тилга кириши керак. Дастлаб бу вазифани талаба ўз тасввурида яратиб кўриши керак бўлади. Мисол учун : “ТУҒИЛГАН КУН ” Стол устига ёзилган оқ дастурхоннинг бир чеккасига қизил вино тўкилган. Бокал дастурхон устида ёнбошлаб ётипти. Торт устида ўчирилган шағамлар тутаб турипти. Учига торт санчилган бир санчиқ ерда. Совға ўралган қоғоз парчаси ва қизил лента курси устида ва ерда. Каттакон гулдаста ҳам сочилиб ётипти. Эшикка яқин жойда аёлнинг бир пой туфлиси. Стол устида иккига бўлинган пиёла синиғи . Шу тарзда режиссёр томонидан акс этдирилган манзарада чил-парчин бўлган муҳаббат, севги драмасининг асоратини кўриб турибмиз. Агар режиссёр ўзи яратган манзарани ўринли ёритишга ҳаракат қилса манзара яна ҳам таъсирли бўлиши мумкин. Яъни столдаги шағам липиллаб ўчай-ўчай деб турипти. Оппоқ дастурхон устига қизил чироқ йўналтирилган.

Шунга ўхшаш этюд манзараларни бошқа мавзуларда ҳам акс этдириш мумкин. Масалан: “Тўйнинг эртаси”, ”Байрам олдидан” “ Ийд хайит арафаси”, ”Ҳамма ишга кетган”, ”Чегарада” ва. х. к. з. Бўлғувси режиссёр шунга ўхшаш этюдларни қанчалик кўп ўйлаб топса. уни амалга оширса, ёрқинроқ таъсирлироқ, мазмунлироқ бўлишига эришади. Бу эса ўз навбатида режиссёр учун спектаклнинг ташқи безагини яратишда ёрдам беради. (Кейинги йилги (2 курсада) жараёнида танланган мавзу бўйича ўз тасаввуридаги манзарани ўқув устахонасида акс этдиришга ҳаракат қилиш бошланади.) Талаба томонидан бажарилган машқ- манзара типик ҳолатга мансубми йўқми, мавзу юзасидан таъсирли ва ёрқин манзара яратилдими, муҳит тўғри яратилдими йўқми, ўқитувчи томонидан ҳисобга олиб борилиши керак бўлади. Кейинги машғулотлар вақтида талаба томонидан ишлатиладиган аксессуарлар-буюмлар сонини камайтиришга яъни улар сонини қисқартиришга ҳаракат қилиш керак. Яъни оз миқдордаги буюмлар билан кўп маъно берадиган манзара яратишлик. Динамик лаҳза (динамическое мгновение) берилган мавзу юзасидан жонли саҳна яратиш бўйича навбатдаги машғулот. Тасвирий санъатда маълум воқеликнинг энг қизиган нуқтасида, бир лаҳзалик ҳаёт оқими, расмда муҳрланиб қолади. Ана шундай воқелик динамик ривожланиш дейилади. Қўлига мўйқалам олмаган одам ҳам тасаввурида, маълум фикрни англатишга ҳизмат қиладиган “ Муҳрланиб қолган ” воқеликни ўз тасаввурида яратиши, кўз олдига келтриши мумкин. Кўпчилик бўлиб ҳордиқ чикармоқчи бўлган кишилар, ”Тоққа чиқмоқчи”, ”Чўмилишган бормоқчи”, “Чойхонада ўтирмоқчи”бўлганлар ҳали уйдан қўзғалмай туриб олдиндан бўлажак “дам олишни” кўз олдиларига келтирадилар. Гарчанд бундай одамлар театр тўғрисидаги тушунчадан узоқ бўлсалар-да, бажариши лозим бўлган ишни ҳар кимнинг лаёқатига қараб аввалдан бўлашиб оладилар.

Худди шундай бўлғувси режиссёрлар маълум мавзуларда “қотиб қолган “манзарани-тасвирни” бўлғувси актёрлар-режиссёрлар билан бажаришлари мумукин. Масалар: ”Харбий хизматдан қайтиб келган зобит. ”, Муваффақиятсиз жаррохлик”, ”Ўғил туғилди”, ”Чақирилмаган меҳмон”, ”Институтга кираолмади” в. х. к. з. Мана шу мавзуларда кутилмаган ижрочилар, саҳна реквизитлари ёрдамида мизансаҳналар яратиш устида машғулот ўтқазиш, талабаларда шакл, ритм, муҳит, жанр, мақсад, ғоя тушунчаларини чуқурроқ ўзлаштиришларига катта ёрдам беради. Айни шунга ўхшаша мавзуларда мизансаҳналар яратишликни такомиллаштира бориб умумий тушунчаларга эга фалсафий фикр ва ғояларни илгари сурувчи мавзуларда ҳам этюд- мизансаҳналарга ўтиш керак бўлади. Масалан: ”Номус”, ”Севги”, ”Ҳиёнат”, ”Рашк”, ”Бурч”, ”Бахт”, ”Оналик бахти”, ”Гўзаллик”, ”Ижодий лаҳзалар”, ”Жиноят”, ва. х. к. з. Мазкур машғулотлардан кўзланган мақсад, берилган мавзунинг моҳият- мақсади ғояси. айтилмоқчи бўлган фикрни қандай воситалар ёрдамида тимсолий ёритиб бермоқчи эканлигини амалда кўрсатишга ҳаракат қилади. Шу усул билан жонли расмлар ёрдамида режиссёрнинг дунёқарашини шакллантиришга ўргатади. Масалан “Бахт” деганда режиссёр нимани тушунади? уни қандай тасаввур қилади? Тўғри биров “Бахт” деганда лотореяга ютуқ чиқишини тушунар, бошқаси янги машина сотиб олишни тушунар. Бундай тушунчалар маиший аҳамиятга эга бўлиб, унда режиссёрнинг тор доирадаги тушунчага эга эканлиги аён бўлади. Аслида” Бахт” тушунчаси фалсафий фикр билан уйғунлашган бўлиши билан бирга умум инсоний муаммолар, қадриятлар, сиёсий тушунчалар билан боғлиқ бўлиши керак. “ Динамик ривожланиш” туркумидаги “жонли расм” машқларда масаллар, маталлар, мақоллардан ҳам фойдаланиш мумкин. Бунда албатта қиссадан хисса бўлиши, яъни шу асар орқали муаллиф нима демоқчи

бўлганлиги очиқ ойдин акс этдирилиши ва айтилмоқчи бўлган ғоя аниқ- тўлиқ ифодаланиши зарур. “Кескин ҳаракат” мавзусидаги машқларни таҳлил қилишда албатта танқидий ёндошув керак бўлади. Биринчидан унинг мавзуси ва тўқимаси, ғояси танқидий руҳда муҳокама қилиниши лозим. Иккинчидан унда акс этдирилган воқеа ёрқин, таъсирчан, тушунишга осон бўлмоғи керак. Ана шундай танқидий муҳокамадан сўнг ўқитувчи албатта талабалага ютуқ ва камчиликларини бирма-бир тушинтириши лозим бўлади. Тушинтириш жараёнида кўзланган мақсадга қанчалик эришилган эришилмагани, нима учун эришилмагани камчиликлар нималардан иборат, қайси ифода воситалари тўғри танланган, қайсилари нотўғри эканлигини кўрсатиб ўтиши шарт. Машғулотларнинг худди мана шу босқичида бўлғувси режиссёрлар “ таъсирли мизансаҳна ” билан “ифодали-пластик мизансаҳна” ҳамда фақат ташқи кўринишга эга намойишкорона мизансаҳналар ўртасидаги фарқ нимада эканлигини тушиниб етиши керак. Агар режиссёр томонидан яратилган жонли расм ҳеч бир изоҳсиз тушинарли бўлса мақсадга эришилган дея ҳисоблаш мумкин. Буюмлардан фойдаланиш. Саҳнага шундай бир буюм қўйилиши керакким токим у актёр руҳий ёки жисмоний алоқага киришсин деган театр қонунияти бор. Режиссёр саҳнада ана шундай муносабатларни яратаолиши керак. Шунинг учун ўзи фойдаланмоқчи бўлган ҳар бир буюмни яхши ўрганган бўлиши лозим. Дейлик, бир режиссёр саҳнага саноқли буюмларнигина чиқаради ва ундан ҳар томонлама унумли фойдаланади. Иккинчи бир режиссёр эса саҳнани буюмлар билан тўлдириб ташлайди, аммо улардан унумли фойдаланишни билмайди. Яъни буюмлар иштирокчи актёр билан руҳий- жисмоний муносабатга киришади. Бошқача қилиб тушинтирадиган бўлсак, саҳнада “жонли ва жонсиз” буюмлар пайдо бўлади. Мисол учун, ҳаммамиз яхши биладиган ва кундалик турмушимизда фойдаланадиган оддий курси-стулни олиб кўрайлик. Бир қарашда курси

фақат унда ўтириш учун мўлжаллангандек кўринади. Аслида ҳам шундай кундалик турмушда ундан асосан ўтириш учун фойдаланилади. Лекин унда ўтирган одам ҳеч бир ҳаракатсиз ўтирмайдику. Хатто унда ҳаракатсиз ўтирган одам ҳам дам олиши, орзу-ҳаёлга берилиши, ёки бирон муаммо устида бош қотириши, бирон нарсани эслашга уриниши, ёки бирон ишга тайёргарлик кўриши мумкин бўлган ички ҳаракатни амалга оширади. Мазкур ҳаракатларга монанд ички ва ташқи ҳолатлар (кайфият) кўзга ташланиши муқаррар. Бу кайфият ёки ҳолат унинг ташқи кўринишида, гавдасини тутишда ўз аксини топади. Ички руҳий ҳолатдан келиб чиқиб одам курсида ҳар турли шаклда ўтириши мумкин. Масалан: -стулнинг бир чеккасида оёқларини жипслаштириб, тиззасига қўлини қўйиб, ғоз ўтириши мумкин. -курси суянчиғига бутунлай ястаниб қўлларини икки томонга ёйиб, оёқларни узатиб ўтириши -юзини кафтлари орасига олган ҳолда тиззасига тирсагини тираб икки букилган ҳолда ўтириш мириқиб суҳбатлашиш учун туфли пошнасини ўтиргичнинг четига қўйган ҳолда иккала қўли билан тиззасини қучоқлаб олган ҳолда ўтириш. -оёқларини узатиб бир-бирининг устига қўйиб қўлларни ёзиб ўтириш -бир оёғини курси остига букиб ниманидир ўйлаш. -иккала оёғини курси тагида бир бирига чалиштириб, қўлларини кўкрагида чалиштириб ўзини курси суянчиғига ташлаб сухбатдоши гапларига истеҳзо билан қулоқ солиш. -курсига тескари ўтирган ҳолда қўлларни унинг суянчиғига қўйган куйи суҳбатдошига куйиниб нимадир тушинтиш. -ўриндан туриб бир қўли билан курси суянчиғини ушлаб нимадир уқдириш. -курсига бир оёғини қўйган ҳолда ўзи тик туриб бирон нарсани исботлашга ҳаракат қилиш.

Бу ҳаракатлар инсоннинг биргина курси ёрдамида ўзининг ички хис ҳаяжони изтироби ва хурсандчилигини изхор қилиши мумкинлигини исботлаб турипти. Худди шу мисолдан келиб чиқиб ўқитувчи талабларга қуйидагича машғулотни таклиф қилиши мумкин.: -Биргина курси-стул ёрдамида турли этюд-машқлар бажариш. Бунда курсидан ўз вазифаси атрофида фойдаланиш керак бўлади. Курсидан бошқа буюм сифатида фойдаланиш мумкин эмаслигини ўқитувчи талабаларга аввалдан тушинтириши керак. Гарчанд курси ёрдамида одамни ўлдириш, дераза пардасидан кафанлик ўрнида фойдаланиш, ястиқни ичига қимматбаҳо буюм яшириш каби этюдларни ҳам бажариш мумукин. Аммо биринчи курс талаблари учун бундай талаб қўйиш учун ҳали вақт эрталик қилади. Бундай этюдларни иккинчи курсда бажаришлик тавсия этилади. Чунки бу вазият ва шартшароитлар талабалар табиатидан анча йироқ. Уларни ишониш ва ишонтириш бир оз мураккаброқ. Биринчи курсда асосий диққат эътибор турли-тумиан, ифодали ҳаракат ва мизансаҳналар яратиш бўлиб, бу ҳаракатлар олдинма-кетин мантиқий тарзда пайдо бўлиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Тавсия этилган машқларни бажаришликдан кўзланган мақсад, талаба оз миқдордаги буюмлардан кўп сонлит ҳаракатлар шаклини мизансаҳналарни яратаолишлик салоҳиятини тарбилашдан иборатдир. Худди курси каби талаба шкафдан, ойнадан, деразадан ҳам турли кайфият ва ички ҳолатларни акс этдиришликдан фойдаланиши мумкин. Шунингдек. бош кийим, хасса, чойнак-пиёла, қошиқ, кетмон, ўроқ, теша, болта, арра каби буюмлардан ҳам фойдаланиш тавсия этилади. Саҳнага чиқариладиган бундай буюмлар- реквизит дейилади. Бир тимсол учун зарур бўлган хасса, кўз ойнак, тасбеҳ, қамчин, гувоҳнома каби буюмлар шаҳсий реквизит деб аталади ва ундай реквизитлар актёрнинг костюми билан бирга актёр кийимҳонасида бўлади.

Умумий фойдаланиш учун мўлжалланган реквизитлар саҳнага чиқариб қўйилади. бундай реквизитларни саҳна аксессуари ҳам дейилади. Саҳна аксессуарларидан ҳам саҳнада ўрнида унумли фойдаланилса таъсирчан восита ҳисобланади. Улар ёрдамида томошабинга кўп нарсаларни сўзсиз гапириб бериш мумкин. Мисол учун: сўзлашиб туриб бирон-бир буюм, қурол ёрдамида маълум жисмоний ҳаракат қилаётган актёр, қўлидаги буюм, қурол ёрдамида ажойиб ҳаракатлар, таъсир воситалари топиши мумкин. Мисол учун уй супираётган қиз, онасининг ўзи севмаган йигитга турмушга бермоқчи бўлганига шу супирги ёрдамида ўз норозилигини тушинтиришга, онасининг таклифини қабул қилаолмаслиги, мутлақо қаршилигини билдириши мумкин. Бунда шу оддий супурги унга ҳамфикр сифатида таъсирли ифода воситаси бўлиб ҳизмат қилади. Ёки бошқа бир мисол. ”Бой ила хизматчи” асаридаги Солиҳ бой билан Ғофир ўртасидаги мунозарада оддий чўт қандай ўрин эгаллашини синаб кўриш мумкин. Бундай мисолларни театр санъати тарихидан жуда кўплаб келтириш мумкин. Вс. Мейерхольд А. Островскийнинг “Ўрмон” спектаклини саҳналаштириш жараёнида Аксюшанинг характерини унинг қатъийлиги, мардлиги, иродаси мустаҳкамлиги, жасурлигини ёрқинроқ намоён этиш учун Буланов билан гаплашиш саҳнасида унга кирларни дорга ёйиб туриб гаплашиш вазифасини юклайди. Натижада Аксюша кир ёяр экан Булановга нисбатан муносабатини уни менсимаслигини, қўрқмаслигини ҳўл кирларни силкитиб, жаҳл билан қоқиб, бепарво дорга илган ҳолда акс этдиради. Шу спектаклнинг бошқа бир саҳнасида Аксюша Гурмижская билан кирларни ёғоч тўқмоқда текислаш билан биргаликда гаплашади. Натижада ёғоч тўқмоқни гурсиллаши, уни жаҳл билан ишқалаш орқали Аксюшанинг меҳнатсеварлиги, бу хонадонда ҳечкимга боқиманда эмаслигини акс этдиради. Бундай усулни Мейерхольд “буюмлар билан ўйнаш” деб атайди.

Бундай усулдан К. С. Станиславский, Е. Б. Вахтанговлар, М. Уйғур, Я. Бобожонов, Т. Хўжаевлар ҳам унумли фойдаланганлар. Саҳнадаги буюмлар билан муомила қилиш маҳоратини ошириш учун қуйидаги машқларни тавсия этамиз. Аксессуарлар билан муомила қилиш. Ўқитувчи талабанинг қўлига биронта буюмни бериб, ундан қандай ўринларда фойдаланиш мумкинлигини яхшилаб ўрганиб чиқишликни, сўнгра шу буюм билан боғланган бирон-бир этюд тайёрлаб намойиш этишликни тавсия этади. Мисол учун оддийгина аёллар ўрайдиган рўмолни олиб кўрайлик. Икки севишган, илк учрашувга чиққан ойдин кечада, шу рўмол орқали қанчадан қанча дил изҳори, изтиробларни, шарм-ҳаё, уят ва андишани, нафрат ва муҳаббатни акс этдириш мумкин. Қиз юзини рўмол билан ним тўсиш орқали шарм-ҳаёсини кўрсатади... рўмолининг учини ўйнаб бошини эгган ҳолда ер чизиши иккиланаётганлигини билдиради... рўмолини варрак қилиб учирмоқчи бўлиб боши узра ҳилпиратиши бахтиёрлигини билдиради. Рўмолини жаҳл билан бошига ўраб пешонасидан ёки томоғидан тез боғлаши аччиқланганлигини билдиради ва х. к. з. л. Ўқитувчи шунингдек талабага гугурт, сигарета, пол латта, қошиқ, чойнак пиёла каби аксессуарларни ҳам бериб улар билан муносабатга киришишликни вазифа қилиб юклаши ҳам мумкин. Бундай машқларни дарсхонада шунингдек уйда мустақил равишда мунтазам равишда бажариб бориш керак. Дарсхонада ўтқазиладиган машқларни, бир неча иштирокчи билан кичик воқеага боғланган ҳолда диққат марказида саҳна аксессури иштирокида этюд ўйлаб топиш орқали бажариш мумкин. Лекин буюм билан ўйнаш фақат буюмни ўйнатиш маҳоратини намойиш этишга ўтиб кетмаслигини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчимиз. Саҳнадаги аксессуар актёрнинг ички хис-туйғусини, кечинмаларини қувонч-изтиробини

ёрқинроқ, таъсирлироқ акс этдиришга кўмаклашиши асосий мақсад бўлиши шарт. Жанр билан боғлиқ машқлар Ўқитувчи талабалга икки-тўрт жумладан иборат сўз тавсия этади. Бу жумлалардан икки киши фойдаланган ҳолда кичик этюд ўйлаб топиши керак бўлади. Этюдда таклиф этилган жумлалардан турли жанрларда, турлича фойдаланиш керак бўлади. Яъни: 1. маиший драма 2. комедия жанри 3. водевил-мусиқий комедия 4. трагедия-фожеа жанри. Талабага шундай жумлалар таклиф этилади: Йигит- Мен сизни севаман Қиз -Ёлғон, сиз мени севмайсиз... Талаба ўзи танлаган қиз билан шундай бир этюдни ўйлаб топиши керакки мазкур шарт-шароитда , жанрдан келиб чиқиб берилган жумлаларни гапирсин. Жанрдан келиб чиқиб шароит ўзгармаслиги ҳам мумкин. Шекспирнинг “Ромео ва Джульетта” асарида икки севишганларнинг қовушишларига тўсқинлик қилган нарса икки оила ўртасидаги ўз аро душмаликдир. Шекспир ўз фожеавий асарини шу асосга қуради. Айни худди шундай вазият комедия учун ҳам асос бўлиши мумкин. Бу ерда масала шароитдан ҳам кўра театр ва режиссёр актёрларнинг берилган мавзуга қандай муносабатда бўлишига боғлиқ. Агар пъсанинг жанрига нисбатан унда акс этдирилган ҳаётга театрнинг муносабати ўзгача бўлса спектакль билан пъеса ўртасида жанр ўзгариши рўй бериши мумкин. Ўзбек милиий театри тарихида бундай ҳолатлар кам учраса-да, лекин рус театри тарихида бундай ҳолатлар тез-тез учраб туради.

Мисол учун таниқли режиссёр Н. П. Акимов ижодининг дастлабки йилларида Евг. Б. Вахтангов театрида Шекспирнинг “Гамлет” фожеасини комедия жанрида талқин этган эди. Гап бу ерда пъесанинг тўқимаси, шарт-шароитида эмас экан. Энг муҳими пъесада акс этдирилаётган воқеа ва ходисаларга театр ва ижодий жамоанинг ёндошуви муносабатидир. Мисол тариқасида Хамзанинг “Майсаранинг иши” комедиясини драматик жанрда талқин қилиш ёки Ш. Бошбековнинг “Темир хотин” комедиясини драма жанрида талқин этиш мумкин. Одатда “актёр” деганимизда кўпчилик рол ижро этувчи дея тушунади. Аслида бу жуда ҳам тўғри эмас. Актёр саҳнада икки кўринишда ҳаракат қилади. Яъни: Актёр-яратувчи Актёр-тимсол (образ) Актёр –яратувчи, ўз юртининг фуқароси сифатида, ижодкор шахс сифатида, фикрловчи инсон сифатида хаётда рўй бераётган воқеаларни кузатар экан унга муносабат билдиради, ҳамдард бўлади. Актёр-тимсол сифатида образ қиёфасида қаҳрамоннинг муносабатлари билан яшайди унинг фикри ва мақсади билан ҳаракат қилади. Масалан К. Яшиннинг “Нурхон” спектаклида Нурхоннинг отаси ролини ижро этган Анвар Юсупов, Хожининг хатти-харакатларидан ғазабланаман Нурхоннинг онасига раҳмим келади “деган эдилар. Актёр-яратувчи сифатида раҳм шафқатли бўлиши, оддий инсонларга хос ҳамдардлик муносабатида бўлиши, беозор кулги ёки захарханда кулги билан қараши, ғазабнак бўлиши, ёки бутунлай ундан ҳазар қилиши, фаҳрланиши ёки нафратланиши, қахри келиши ёки мазаҳ қилиши, қўйингчи, бу ерда турли-туман муносабатлар билдириши мумкин. Аммо иккала муносабат ҳам ижодкор актёр ва яратувчи актёр бир-биридан ажралмаган ҳолда ёнма-ён ҳаракатда бўлади. Иккала муносабат бир-бирини тўлдирган

ҳолда бир-бирига таъсир ўтказиш орқали бир бутун яхлит, жанрга муносабатни ҳамда ижро усулини вужудга келтиради. Албатта комедия билан фожеа жанрини бир ҳил шаклда ижро этиб бўлмайди. Ҳар бир жанр учун актёрнинг алоҳида ижрочилик усули, ички ва ташқи аъзолари шу жанрга мос равишда созланган бўлиши зарур. Ҳаммага маълумки берилган шарт-шароит ва ролга саҳнадагидек эмас ҳаётда қандай тўқнаш келса худди шундай муносабат билдирмоғи лозим. Худди мана шу жараёнда актёрнинг “ агарда” (К. С. Станиславский) деган вазиятни тасаввур қилаолиши яъни тўқиб чиқарилган шарт-шароитга қанчалик ишониш ва ишонмаслиги намоён бўлади. Актёрнинг хақиқий ижодкор эканлиги, лаёқати қобилияти ва маҳорати аён бўлади. Бироқ актёрнинг бу лаёқати, қобилияти турли жанрларда турлича бўёқларда акс этади. Комедия жанридаги жиддийлик , трагедия жанридаги жиддийликдан фарқ қилади. Яратувчи актёрнинг ҳам саҳнада рўй бераётган воқеаларга, шунингдек ўзи яратаётган образга муносабати ўзини саҳнада қандай тутиши берилган спектаклнинг жанридан келиб чиқиб турлича бўёқларда акс этиши мумкин. Ҳар бир жанрнинг ўзга хос ички ҳиссиёти бўлади. Ана шу ички ҳиссиётсиз комедияни ҳам фожеани ҳам ўйнаш мумкин эмас. Тўғри комедия жанрига актёр ўта жиддий ёндошмоғи зарур аммо шу ижро этилаётган ролга актёрнинг шахс сифатида ўз муносабати, ички кулгиси ҳам бўлиши керак. Буни баланд дор устидаги дорбознинг ўйинига муқояса қилиш мумкин. У. баланд дор устидан туриб пастдаги томошабинларни ҳар турли ўйинлар билан ҳаяжонга солиши, ваҳима қўзғатиши, ўзини гўё ҳозир қулаб тушадигандай қилиб кўрсатиши, шу билан бирга бир вақтнинг ўзида томошабинларни кузатиши ҳар бир босаётган қадамини ўйлаши, ҳаракатларини ҳисобга олиб дор устидаги мувозанатини ушлаб туриши керак бўлади. Шунингдек драма ва трагедия-фожеавий спектаклда ўйнаётган актёр ўзини мутлақо бошқача ҳис этиши лозим. Ўзи акс этдираётган қаҳрамоннинг ички изтироблари, ҳис-хаяжонига ҳамдард бўлиши, раҳми келиши мумкин. У

саҳнада кўз ёши тўкар экан, қаҳрамоннинг кўз ёши билан ижрочи актёрнинг кўз ёшини бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Ижрочининг ҳам яратувчининг ҳам ҳисхаяжони, армон ва қувончлари бир-бири билан қоришиб, бир бутун яхлит қаҳрамон қиёфасида намоён бўлади, кўз ўнгимизда гавдаланади. Тажрибали актёрлар ҳар бир спектаклда саҳнага чиқишдан олдин ўзларини шу ролга тайёрлайдилар. Масалан, машҳур трагик актёр Аброр Ҳидоятов “Отелло” спектакли ўйналадиган кун театрга, гарчанд спектакль кеч соат саккизда бошланишига қарамай, соат уч-тўртданоқ театрга келар ва ўз роли тўғрисида ўйлар шу билан бирга асар қаҳрамони қиёфасига кириш, ролнинг руҳий кайфиятини ҳис этиш учун ҳаракат қилар эди. Театр ҳодимлари, асар иштирокчилари билан спектакль бошланишидан олдин Отелло қиёфасида суҳбатлашар, ҳазил-мутойиба қилар эди. Худди шундай Шукур Бурҳонов ҳам ҳар спектаклга асар бошланишидан камида уч соат олдин келар ва таёргарлик кўрар театр ходимлари билан бугун ўзи ижро этиши керак бўлган қаҳрамон қиёфасига кириб суҳбатлашар эди. Актёрни ҳар жанрнинг ўзидан келиб чиқиб руҳий ва ҳиссий таёргарлик кўришда режиссёрдан кўра бошқа ҳечким тўғри ва самарали ёрдам бераолмайди. Шу мақсадда актёрга керакли бўёқларни топишда. ҳис-туйғуларни жанрга мос тарзда қўзғатишда, актёр қаҳрамоннинг дунёсига кириб боришига, берилган шарт-шароитда қандай ҳатти-ҳаракатлардан фойдаланиш, жанр қонунлари асосида мақсад сари интилишда режиссёрдан кўра бошқа одам актёрни тўғри йўл сари етаклаб бораолмайди. Актёрни ролга тайёрлашда режиссёр икки томонлама ҳаракат қилади. Ички ва ташқи таъсир воситаларини топишда актёрга ёрдам бериши мумкин. Мазкур жанрга тегишли ранглар ва бўёқларни актёрга уқдириш орқали унинг ҳис-туйғусига таъсир ўтқазади. Ўз навбатида ҳис-туйғусига таъсир ўтқазиш орқали, актёрнинг саҳнавий ҳатти-харакати учун турли мосламаларни топишига кўмаклашади.

Тавсия этилган машқлар ўқувчиларни турли жанрларнинг ўзига ҳос қонунлари ва ижрочилик йўлларини амалда синаб кўриш, ҳар бир ўқувчида жанрни ҳис этиш туйғуларини тарбиялаш, ҳар бир жанрда ижро этиладиган рол учун актёрга тўғри хиссиётларни топишликда кўмаклашиш, мазкур жанрга хос бўлган хусусият ва сифатларни ўз вақтида актёрга айтиб туриш, жанрга мос сифат ва хусусиятларни танлаш, танланган жанр бадиийлигини ошириш, янада таъсирли бўлишига ёрдамлашишдан иборатдир. Сўзсиз хатти-ҳаракат учун машқлар Кундалик турмушимизда гоҳо кўриб қотиб қолди, эшитиб қотиб қолди деган сўзларни эшитиб қоламиз. Яъни бирон ходиса ёки сўз таъсирида ҳаяжоннинг энг юқори ҳолати назарда тутилади. Бунда мийя қобиғида қабул қилиш рўй беради, мушоҳада юритиб бирон қарор қабул қилиш учун бир муддат тўхтаб қолади. Мазкур машғулотдан кўзланган мақсад, бўлғувси режиссёрларда баъзи спектаклларнинг айрим кўринишларида рўй бердиган ходисаларга нисбатан қаҳрамонларнинг муносабатини англатувчи мизансаҳлар яратишлик салоҳиятини ўстиришдан иборатдир. Режиссёр ҳар бир пъесани таҳлил этиш жараёнида катта -кичик воқеа, воқеачалар мавжудлигини кўради. Одатда катта воқеалар пъесадаги узлуксиз ҳаракатнинг бурилиш нуқтаси ҳисобланади. Шундай катта воқелар асар иштироқичиси учун кутилмаган ходиса бўлса, қаҳрамоннинг ҳиссиётига сўзсиз кучли таъсир ўтказади. Гоҳо бундай ходисалар қотиб қолишга ёки асаблар таранглашувига сабабчи бўлади. Бундай ходисаларни қабул қилгандан сўнг то қаҳрамон ўзига келгунча маълум муддат ўтиши табиийдир. Сўзсиз саҳна (пауза)ёки ҳаракат, шу сифатда тўхтаб қолади. Лол қолиб, қўл оёқ бўшашиши жонсиз бўлиб қолиши шундандир. Ходиса қанчалик кучли таъсир этишига қараб қотиб қолиш ёки ҳаракатдан тўхтаб қолиш шунчалик чўзилиши мумкин.

Мисол тариқасида Н. В. Гоголнинг “Ревизор” пъесасидаги сўзсиз саҳна (немая сцена) муаллиф томонидан маҳорат билан ишлаб чиқилганлигининг ёрқин исботидир. Деярлик ҳар бир пъесада ана шундай сўзсиз тўхтам жойларини исталганча топиш мумкин. Бундай вазиятларда режиссёр, керакли тўхтамларни топиб улар устида ишлашни бир неча босқичда олиб бориши керак. Саҳнада ана шундай қотиб, анграйиб, ташқи ҳаракатдан тўхтаб қолиш каби мизансаҳналарни яратаолишлик режиссёр салоҳияти ва иқтидорининг бир белгиси эканглигини эътироф этган ҳолда, машғулотларни этюд шаклида ўтказишлик мақсадга мувофиқдир. А). Кутилмаган ходиса рўй бериши мумкин бўлган мизансаҳнани олдиндан тайёрлаш; Б). Иштирокчиларни ана шундай кутилмаган ходисаларга руҳий жисмоний, овозли муносабатини топиш ва ташкиллаштириш (ҳаракат, бақириқ, қичқириш, хайқириш, қотиб қолиш, кўп нуқтали пауза) В). Бўлиб ўтган ҳодисани қабул қилиб, тафаккурдан ўтқазиб, муносабат билдириш учун қотиб, қимир этмай туриб қолишнинг муддати (паузатўхтам) Г). Қотиб тўхтаб қолишдан кейинги, хатти-ҳаракат қандай давом этдирилиши (кейинги ҳаркатга ўтишни топиш) Машғулотдан кўзланган мақсад, талаба пъеса танлаб ундан иштирокчиларнинг ҳаётида муҳим ўрин эгаллайдиган ахборот ёки ходисани қандай қабул қилиши ва унга муносабат билдириши керак бўлган кўриниш- воқеача аниқлади. Режиссёр-талаба кескин вазият га этюд топганидан сўнгр курсдошлари орасидан ижрочилар танланайди. Ўзи тасаввур қилган кўринишни ижрочилар билан амалга оширишга ҳаракат қилиш зарур.

Мазкур машқ-этюдни бажариш жараёнида режиссёр-талаба ҳар бир иштирокчи билан талқин этмоқчи бўлган тимсол тақдирида мазкур ходиса- ахборот қандай ўрин эгаллаши ва унинг таъсир кучи алоҳида-алоҳида ҳолда ишланади. Шундан кейин барча ижрочилар биргаликда сўзсиз саҳнани акс этдиришлари лозим бўлади. Бу ерда энг муҳим масала, сўзсиз саҳнани шунчалик механик тарзда акс этдирибгина қолмай, табиий тарзда қахрамоннинг ички дунёсига қанчалик таъсир ўтказганлини намойиш этаолишликдан иборат бўлмоғи лозим. Режиссёр-талабалар олдига қўйилган вазифа айни шу мақсадни кўзлайди. Талабалар юқорида келтирилган машқларни қанчалик кўп ишласалар, ундан тўғри хулоса чиқаришга одатлансалар шунчалик тажрибалари ортади, бу эса кейинги ижодий ҳаётларида ўз самарасини кўрсатади. Қуйидаги машқлар режиссёрларда “актёрлик маҳорати” ни ўстириш учун тақдим этилмоқда. Саҳнавий диққат учун машқлар “Актёрлик маҳорати” ўқитувчисининг асосий вазифаларидан бири ҳар бир талаба ўз диққатини саҳнада изчил тўплашликни, бора-бора бу изчиллик кундалик табиий эхтиёжига айланиб қолишини ўз ўқувчиларига сингдира билишдан иборатдир. Талаба саҳнага чиқиб ўз диққатини тўплашга ҳаракат қилар экан, вазифаси диққатни жамлаш эканлигини ҳар лаҳза ёдда тутиб турмоғи, ўқитувчи томонидан берилган вазифани уддалашга интилмоғи зарур. Қачонки талабада саҳнавий диққат, кундалик беихтиёрий заруриятга айланмас экан, бу борадаги иш давом этиши керак. Саҳнага чиқиб келган актёр диққат манбасини танлаб, фикрни ўша манбаъда тўплашга тайёр бўлиши шарт. Актёр саҳнага чиқиб келишиданоқ диққат манбаи бўладиган объектни кўз остига ола билиши ва шу манба билан ўзини қизиқтира олиши лозим. Агар талаба саҳнада туриб ўзига берилган манбани дарҳол илғаб, ўзини ўша манеба билан қизиқтираолса мақсадга эришилган дейиш мумкин.

Яна ҳам аниқроқ қилиб тушинтирадиган бўлсак, талаба диққат манбасиз саҳнада туришга хаққи бўлмаслиги керак. Бироқ театр мактабида диққат учун ажаратилган қисқа вақт ичида талаба барча машқларни тўла тўқис ўзлаштириб олиши керак деб ўйлаш мутлақо нотўғридир. Одатда бундай машқлар билан ўқув жарёнининг биринчи йилида бир ойга яқин вақт ажартилган бўлади. Табиийки бу қадар қисқа вақт ичида талабалар “диққат” учун қўйиладиган барча талабларни ўзлаштриб олишлари мумкин эмас Қачонки актёрлик санъатининг ички техникаси тўғрисидаги машғулотлар тўлалигича ўзлаштирилмагунча бундай талабларни ўзлаштириб бўлмайди. Ўқув йилининг биринчи йилида талабалар олдига қўйиладиган талаблар “ саҳнавий диққат” нинг дастлабки босқичи бўлиб, бу диққат тушунчасининг асоси ҳисобланади. Шунинг учун ўқитувчининг бу босқичдаги асосий вазифаси саҳнага чиққан талаба олдиндан белгиланган манбага хақиқий диққатини тўплашни ўзлаштириши лозим. Ҳали олдинда саҳнага чиққан қаҳрамон берилган шарт-шароитда тимсол мақсадидан келиб чиққан ҳолда унга зарур бўлган манбани қандай қидириб топиши кераклиги тўғрисидаги тушунчалар бор. (чунки тимсол тўғрисидаги машғулотлар ҳали олдинда. Лекин диққат тўғрисидаги дастлабки тушунчалар ва уларни ўзлаштиришнинг аҳамияти жуда каттадир. Бу тушунчалар театр санъатининг асосий таг- заминини ташкил этади. Бу машқларни қанчалик ўзлаштирилганига қараб кейинги машғулотлар натижали бўлиши мумкин. Талабалар берилган машғулотларнинг мақсад ва моҳиятини ўқув жараёнининг дастлабки кунлариданоқ яхши тушиниб олишлари учун кичик бир тажриба ўтқазиб кўриш фойдадан ҳоли бўлмайди. Бунинг учун ўқитувчи гуруҳ талабаларини навбати билан саҳнага таклиф этади. Талабани икки-уч дақиқа курсдошлари кўз ўнгида ўз ихтиёрига ташлаб қўйиш керак бўлади. Яъни кўнгли нимани хоҳласа шуни қилсин.

Ҳеч бир муболағасиз айтиш мумкинки, талаба саҳнага чиқиши билан ўзини йўқотиб, нима қилишини билмай қолади. Бирлари қўлини қаерга қўйишни билмай, у ёқдан, бу ёққа юрабошлайди, бошқалари эса гўё ўзини эркин ҳис этаётган қилиб кўрсатиш мақсадида турли қилиқлар қила бошлашади. Ҳар икки гуруҳдаги талабалар ҳам саҳнадан тушиш вақтида терлаб-пишиб, бу азобдан қутилганларидан енгил нафас олгандай бўлишади. Бу синовдан барча талабалар ўтиб бўлишганидан сўнг улар орасидан ўзини саҳнада энг эркин тутмоқчи бўлган талабани яна саҳнага таклиф этиш керак бўлади. Саҳнага чиққан талаба яна бир неча дақиқа давомида жуда оддий бўлган вазифани бажариши керак бўлади. Мисол учун ўзининг кафтидаги чизиқларни санаб чиқсин, ёки саҳнага тўшалган тахталар сони нечта эканлигини ҳисоблаб чиқсин. Ўқитувчи талаба токим ўз диққатини бир жойга жамлаб ўта жиддий равишда топширилган вазифани бажаришга киришмагунча, кўплаб турлича вазифалар бериб бориши керак бўлади. Хўш талабани ўзини босиб олганлигини қандай билиш мумкин? Ўзини босиб олган талабанинг нафас олиши равонлашади, мушаклар бўшашиб, қўл ва оёқлари, қарашлари табиий ҳолга келади. Ҳеч бир соҳталик ва носамиймийликка ўрин қолмаслиги керак. Мазкур машқни, токим курснинг ҳар бир талабаси саҳнага чиқиб ўзини синаб кўрмагунча давом этдириш керак. Бу амалий машғулот тугаганидан сўнг, ўқитувчи актёр учун саҳнавий диққатни бир жойга тўплаш қанчалик аҳамиятга эга эканлигини тушинтириб бериши зарур бўлади. Чунки ҳар бир ўқувчи саҳнада туриб диққатни тўплаб, маълум бир вазифани, борингки бу вазифа жуда оддий ва содда бўлсин, бажарса ўзига нисбатан ишончи ортади. Бу ҳақиқатнинг исботи ўлароқ саҳнада ҳаракат қилаётган курсдошининг хаттиҳаракатидаги ўзгаришларни кўзатган талабалар ўқитувчининг гапи хақ эканига яна бир бор иқрор бўладилар. Тавсия этиладиган машқларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. А) кундалик ҳаётда диққатни бир жойга тўплаш.

Б) саҳнавий диққатини бир жойга тўплаш. Машқларни шундай ажратишликдан мақсад, талабада саҳнавий диққатни бир ерга тўплашликка кўникма ҳосил қилишдан аввал, кундалик турмушда диққатни бир жойга тўплашни ўрганиши керак. Биринчидан, талаба диққатини ўзи танлаган манбада ушлаб туриши, Иккинчидан , диққатни узоқ ушлаб турган ҳолда , аста- секинлик билан фикр юритишга ўтиши ва ниҳоят уни изчиллаштириши, Учинчидан, иҳтиёрий фаол диққатни энг юқори поғонасига кўтариш орқали иҳтиёрий диққатни беихтиёрий диққат даражасига олиб чиқиш талаб қилинади, Тўртинчидан , диққатни осонлик билан бир манбадан иккинчи манбага ўказиши, иҳтиёрий диққатни беиҳтиёрий диққатга айлантира олиши, диққат доирасини кенгайтириш ва торайтира олиши зарур. Юқорида санаб ўтилган вазифалар амалда қўлланилиб, талаблар томонидан қониқарли даражада ўзлаштирилганидан сўнг, саҳнада этюд кўринишида амалиётда қўллашга ўтиш тавсия этилади. Биринчи босқичдаги машқларни бутун гуруҳ бирлан биргаликда ўтқазиш ҳам мумкин. Бу машқларни уч гуруҳгу ажратса ҳам бўлади. 1. Ўқитувчи дарсхонада мавжуд бўлган бирон-бир буюмни биргаликда кўздан кечиришликни таклиф этади: курси, эшик, стол, ширма ва шунга ўхшаш буюмлар. Ҳар бир талаба то “етар” деган кўрсатма берилмагунча ўз диққатини таклиф этилган буюмда ушлаб туриши зарур. Орадан бир-икки дақиқа ўтиб, ўқитувчи машқни тўхтатиб. талабаларнинг ҳар бири топшириқни қанчалик бажаролганлигини синаб кўриши керак. Одатда талабалар таклиф этилган манба кўп ҳам қизиқ эмаслигини, шунинг учун диққатни узоқ ушлаб туриш мумкин бўлмай, ўз-ўзидан диққат бошқа томонга кетиб қолаётганлиги тўғрисида шикоят ҳам қилишлари мумкин. Бундай жавобга нисбатан ўқитувчи ўқувчилардан бирини таклиф

этилган манба хақида кўрганларини батафсил гапириб беришликни таклиф этади. Натижа дарҳол ўзини кўрсатади. Таклиф этилган манбадаги жуда кўп жихат ва сифатлар талабанинг диққатидан четда қолганлиги маълум бўлади. 2. Сўнгра ўқитувчи талабаларга яна ўша буюмни кузатишни, ундан иккинчи, учинчи манбаларга ўтишни ва кузатиш учун белгиланган вақт оралиғини ошириб боради. Машғулот бир карра қайтарилганидан кейин ўқитувчи талабалардан нималарни кўрганини сўрайди. Талабалар кузатиши лозим бўлган манбани қанчалик узоқ кузатсалар. аввал кўрмаган нарсалар сони шунчалик кўпайиши керак бўлади. Кузатганлари аниқ ва яққол кўз ўнгида гавдаланиши керак бўлади. Демак ўқувчилар ўз диққатларини таклиф этилган манбада ўзоқ ушлаб туришга ўрганабошлайдилар. 3 . Навбатдаги машқдан кўзланган мақсадни аввал ўқитувчи талабаларга тушинтириб беради. Яъни диққат билан кузатув жараёнини фикрлаш билан ёнма-ён олиб бориш керак бўлади. Мисол учун диққат билан кузатиш учун танланган манбни кузатиш жараёнида, шу буюмнинг ташқи кўриниши қандай, у қайси хомашёдан тайёрланган, ундан қандай мақсадларда фойдаланиш мумкин, унинг ранги қандай рангда, уни тайёрлаш жараёни қандай кечган, у нечта бўлакдан иборат, шу буюмни таёрлашда яна қандай хомашёлардан фойдаланилган, мазкур буюмнинг фойдали ва зарарли томонларни нималарда акс этган? Диққат билан кузатиш учун белгиланган вақт тугаши билан ўқитувчи юқоридаги саволларга ҳар бир ўқувчидан жавоб талаб қилади. 4 . Навбатдаги машқ учун ўқувчилар манбани ихтиёрий танлаб ўзлари режа тузадилар. Шу тариқа талабаларнинг бир манбада ушлаб туришлари керак бўлган диққатлари машқдан -машққа ўтган сари мустаҳкамланиб бориши ҳамда кўзланган мақсад аниқ ва самарали бажарилишига эришилди. Ўқувчи ўзи ўрганиши керак бўлган манбадаги диққатини ўз иҳтиёри билан бошқаришга, ундан ўзига керакли маълумотларни тўлиқ олмагунча диққат бошқа манбаъга ўтиб кетмаслиги керак. Бу машқлар кўпроқ кўриш орқали

қабул қилинадиган машқлар сирасига киради. Худди шундай машқларни бошқа сезги аъзолар учун ҳам яъни эшитиш, таъм билиш, ҳид билиш учун ҳам бажарилиши керак. 5. Эшитиш аъзолари учун бир неча машқларни кўриб чиқиш мумкин. Яъни ўқувчилар эътиборини машғулот ўтқазилаётган синфдан ташқарида бўлган товушларни, йўлакда, ҳовлида юқори қаватда, пастки қаватда, қўшни синфдан эшитилаётган товушларга диққат қилиш орқали уларни тавсифлаб бериш. Мазкур машқни бажариш жараёнида талабалар кўплаб товушлар орасидан айнан ўзига керакли товушни ажратиб олабилиши, уни бошқалардан фарқ қилувчи жиҳатларини аниқлаши лозим бўлади. Бу машқ ҳам худди кўриш орқали бажарилиши лозим бўлган машққа ўхшаш бўлиб, аввалига фақат эшитиш аъзолари ишга тушади сўнгра аста -секин эшитилган товуш хақида фикр юритилиб, товушни тавсифлаб бериш талаб этилади. Машқ бажаришнинг дастлабки босқичида ташқаридан эшитилаётган барча товушлар аниқланади, сўнгра уларнинг ҳар бири алоҳида –алоҳида ажратилиб тингланади. Бу ташқи қабул бўлиб, кейинчалик ички қабул яъни товушни ички эшитиш аъзолар орқали қабул қилиниб, шу товуш тўғрисида фикр юритилиб тавсифланади. Яъни бу жараёнда ташқи эшитиш ва тасаввур орқали фикр юритилади. Юқорида келтириб ўтилган барча машқларда диққат қаратилиши, кўрилиши ва эшитилиши лозим бўлган манбаъ биздан ташқарида эди. Уни ташқаридан кузатилиб ички фикрлаш орқали унга тавсиф берилган. Демак бу жараёнда ҳам ташқи, ҳам ички диққат иштироқ этган. Навбатдаги босқич машқларини фақат ички диққатни ишга солиш орқали бажарилади. 6 . Ўқитувчи айни чоғда синфда мавжуд бўлмаган нарсанинг номини айтади. Мисол учун “ мажнун тол”, ”қизил мармар тош”, ”пахса девор”. Ўқувчилар ҳаёлан ўз диққатларини номлари келтирилган буюм ва ўсимликларга жамлаши керак бўлади. Машқ бажаришнинг дастлабки

босқичида ўқувчилар номлари зикр этилган буюмларда ўз диққатларини узоқ ушлаб тураолмасликлари мумкин. Бир нарса тўғрисида ўйлаб туриб ҳаёл бошқа томонга кетиб қолганини киши гоҳо сезмай қолади. Яъни мажнун тол тўғрисида ўйлар экансан, беихтиёр ариқ ёки анҳор ҳаёлга келади. Сўнгра унда шилдираб оқаётган сув тўғрисида ундан анҳорга қуйиладиган жилғалар, жилғалар ҳосил бўладиган тоғдаги қорлар бирин-кетин ҳаёлни олиб қочиб, охир-оқибат бошлаб нима тўғрисида ўйлаётганимиз ҳам эсдан чиқиб кетиши мумкин. Шунинг учун ўқитувчи ўқувчилар билан зикр этилган машқ устида ишлар экан, энг аввало ўқувчилардан ички диққатни бутунлай бир жойга тўплашликни талаб қилиши ва шунга эришиши керак. Бунинг учун машқларнинг дастлабки босқичида ўқувчиларнинг эркин фикрлашига йўл қўйиб бериш лозим. Шу тариқа астасекин ўқувчилар ўз диққатларини маълум бир тартибга солабилишни ўрганишлари ва уни назорат қилишга ўтишлари лозим бўлади. Демак ўқувчи номи зикр этилган нарсани ички диққат билан назорат қилиб турар экан, ўзини фақат ўша нарса тўғрисида ўйлашга ўргатиши, гарчанд фикр бошқа томонга чалғиб кетган тақдирда ҳам уни яна ўша нарсага қайтара билишликни ўзлаштириши зарур. Бу машқни узлуксиз такрорланиши натижасида талаба ўз фикрини маълум бир манбаъ, нарса, муаммо устида тўхтамай бош қотириб ўйлашга, фикрлашга ўрганиши керак. Бора-бора талабада берилган мавзу, буюм, манбага қизиқиш уйғониши, сўнгра ўқувчининг ўзи танлаган белгилаган манбага қизиқишини уйғотиш йўли ўзлаштирилади. Демак диққатнинг даражаси. қизиқиш даражасига боғлиқ бўлса, ўз навбатида қизиқиш даражаси ҳам диққат қилиш даражасига боғлиқ бўлиб қолади. 7 . Навбатдаги машқ изчил қизиқишни сусайтирмаган ҳолда бир манбадан иккинчи манбага диққатни енгиллик билан изчил ва фаол кўчиришлик. Ана шу фаоллик бу ерда асосий мақсад ҳисобланади. Диққатнинг сустлиги, фикр тарқоқлиги, актёр учун энг катта тўсиқлардан

бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам актёрнинг асосий қуролларидан бири, диққатнинг ҳамиша фаоллигини оширишдан иборат бўлиши лозим. Яъни актёр томонидан ихтиёрий танланган манбада бўлган диққатни тезлик билан бошқа манбага ихтиёрий равишда кўчира билишдан иборат бўлиши зарур Агар юқорида келтириб ўтган машқларимизда актёрнинг диққатини бир манбада узоқ ушлаб туришга ҳаракат қилган бўлсак, эндиликда ўша манбада маҳкам ушлаб турилган диққатни ажратиб бошқа манбага енгил ўтқазишга одатланиш керак бўлади. Актёр диққатини ўзгарувчанлиги, унинг фаолияти билан боғлиқ бўлган иккинчи хусусияти яъни ҳаракатчанлик шиддати билан узвий боғлиқдир. 8. Бу машғулот тахминан қуйидагича бўлиши мумкин: Ўқитувчи талабаларга ўзларидан узоқроқда бўлган манбага, (эшик дераза, девордаги расм) диққат қаратишликни тавсия этади. Талабалар мазкур вазифани бажарганларидан сўнг, ўқитувчи бошқа манбани, яъни яқин масофада бўлган қўлнинг кафтлари, эгнидаги кийимнинг тугмачаси, оёқ кийимнинг ипи, қўл соатга диққатини кўчириш кераклигини тавсия этади. Бу вазифа бажарилганидан сўнг орадан маълум вақт ўтиши билан, ўқитувчи ўқувчилар диқатини яна эшикка, ундан тугмачага, яна эшикка ва яна тугмачага кўчиришликни тавсия этди. Бу машқ бажарилиши давомида диққатни кўчириш учун берилган вақт борган сари қисқариб бориши керак бўлади. Токим талабалар, ўз диққатини бир манбадан иккинчисига енгиллик билан кўчиришга одатлансинлар. На фақат кўчириш, шу билан бирга ҳар сафар ўзлари диққат қаратган манбаларида, янги-янги жиҳатларни, унсурларни топишга ўрганишлари зарур. Худди шундай машқни эшитиш учун ҳам бажариш керак. Бунда ўқитувчи аввал кўчадан эшитилаётган овозга диққат қаратишни, сўнгра диққатни хона қўшни хонадан эшитилаётган товушга кўчириши лозим бўлади. Сўнгра ўқитувчи машқни такрорлаш жараёнида оралиқдаги вақтни қисқартира бориб “Кўча”. ”Хона”дея буйруқ берабошлайди. Ушбу машқларни яна ҳам мураккаблаштириш мумкин.

Масалан: -кўриш учун :-манба ўзоқда . (эшик, дераза) -эшитиш учун:- манба яқинроқда (хона ичи, тугма, туфли) -кўриш учун:- манба ( олисда кўчада, деразадан ташқарида .. ) -ҳид билиш учун:- манба ( яқинда, костюм ёки кўйнакнинг ҳиди.. ) -эшитиш учун:- манба( кўчада ... ) -кўриш учун:- манба яқинда ( қалам, ручка ... ) -ҳид билиш учун:- манба ( хона ичи ... ) -кўриш учун:- манба яқинда( стол усти, китоб... ) -сезиш учун:- манба ( ердаги полнинг тахталари.... ) Табиий бундай машқларни исталганича бажариш мумкин. Биз юқорида актёрнинг умумий диққати тўғрисида, уни тарбиялаш учун машқлар тавсия қилдик. Эндиги босқичда актёрнинг саҳнавий диққатини тарбиялаш учун машқлар тавсия этилади. Бу машғулот жараёнида юқорида тавсия этилган вазифалар ўзгармайди. Агар олдинги машқларни гуруҳ бўлиб бажаришга ҳаракат қилинган бўлса, эндиги машқларни ҳар бир талаба якка тартибда ўзи бажариши зарур бўлади. Фақат машқлар саҳнада ўтқазилиши талаб қилинади. Агар машқлар аудитория шароитида ўтказилса “актёр” олдинга чиқади қолганлар эса бир тарафга ўтиб машқ бажарувчини томошабин бўлиб кузатадилар. Кўпинча талабалар машқларни гуруҳ бўлиб бажарганда ўзларини эркин ҳис этадилар. Қачонки якка тартибда саҳнага чиқсалар-у, бошқалар томошабин бўлиб уни кузатишга ўтсалар дарҳол эркинлик йўқолиб, диққатнинг кучи сусаяди. Эндиги вазифа ана шу йўқолган диққатни қайта тиклашдан иборат бўлади. Бунинг учун юқорида такрорланган машқларни яна бошидан бошлаш зарур. Фақат энди уларни якка тартибда, саҳна шароитида бажариш керак. Албатта саҳна билан кундалик ҳаёт шароити ўртасида катта фарқ бор. Талаба ана шу саҳнавий шартлилик шароитида ҳам ўз диққатини

белгиланган манбада ушлаб тураолиши учун яна бир қатор машқлар бажаришга тўғри келади. Бунинг учун бутун гуруҳ талабаларига соддароқ математик масала ечишлик тавсия этилади. Талабалар орасидан масалани ким биринчи бўлиб ечса, дарҳол бу ҳақда ўқитувчини огоҳлантириши керак бўлади. Ўқитувчи эса масалани ечишга сарфланган вақтни дарҳол белгилаб қўйиши зарур. Сўнгра ўша талаба саҳнага таклиф этилади ва мураккаблиги аввалгиси даражасида бўлган бошқа масалани тавсия этилади. Қолган талабалар саҳнадаги талабанинг хатти- ҳаракатини диққат билан кузатишлари керак. Натижа қуйидагича бўлиши мумкин. Саҳнада турган талаба масала ечишга сарфлаган вақти ёки чўзилиб кетади, ёки масала нотўғри ечилади. Худди шундай тажрибани яна бошқача усулда синовдан ўтказиш мумкин. Масалан: Гурухдаги талабаларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида китобдан бирикки саҳифани ўқиш тавсия этилади. Китобдаги саҳифани ким биринчи бўлиб ўқиб чиқса, сарфлаган вақт белгилаб қўйилади, ва ўқиганларини гапириб беришлик таклиф этилади. Сўнгра ўша талабани саҳнага таклиф этиб яна аввалги миқдордаги саҳифани ўқиб, гапириб беришликни таклиф этинг. Талабага, биринчи сафар ўқиган саҳифаларга сарфланган вақт тугаши билан уни тўхтатиб ўқиганларини гапириб беришликни таклиф этиб кўринг. Яна олдинги кўрганимиздек, саҳифани ўқишга сарфланган вақт кўпайиб кетиши ёки ўқиганларини тўлиқ гапириб бераолмаслик ҳолати такрорланади. Бу машқни синов машқи ҳам дейиш мумкин. Чунки мазкур тартибдаги машқ ёрдамида талаба диққат тўплашда қанчалик натижага эришганлигини аниқлаш мумкин. Шу тариқа талаба ҳаётий машқларда диққат тўплашни аста-секинлик билан ўзлаштирган бўлса, саҳнавий диққатни тўплашда ҳам шошилмасдан “диққат тўплаш” машқини ўзлаштириб олишига ишончимиз комил. Қачонки талаба топширилган топшириқни ҳаётий шароитда қай даражадаги тезликда ечган бўлса, саҳнавий шароитда ҳам ўша тезликда топшириқни ечишга

эришса, мазкур машқлардан кўзланган мақсад қўлга киритилган деб ҳисоблаш мумкин. Шуни ҳам эслатиб ўтиш жоизким, талаба бу машқарни қанчалик ўз курсдошлари орасида бажарса у шунчалик ўз аудиториясига кўникиб ўз дўстларини ҳис этмай қўйиши мумкин. Ўз дўстлари даврасида диққатни бир ерга тўплаш борган сари осонлашади, ҳаётий диққат билан саҳнавий диққат орасида тафовут сезилмай қолдади. Лекин ўқитувчи талаба, ушбу машқларни қанчалик пухта ўзлаштирганликларини синаб кўриш учун тажриба ўтқазиб кўриши мумкин. Яъни машғулот чоғида аудиторияга бошқа курс талабалари ёки ўқитувчиларини таклиф этиши ва улар кўз ўнгида мазкур машқларни такрорлаб кўриши мумкин. Ёки бошқача йўл тутиш мумкин. Аудиторияга ташқаридан одам таклиф этмай талабага саҳнага чиқиб газета ўқишликни топширинг. У газетани ўқиб бўлганидан кейин сарфланган вақт ва ўқиганидан хотирада қолганларини белгилаб туриб, шу машқ яна такрорланади. Энди аудиторияда ўтирган бошқа талабалар саҳнадаги газета ўқиётган талабага халақит бериш учун, бор овозлари билан гапирадилар, ўз аро бахслашадилар, унга саволлар берадилар, бир сўз билан айтганда уни чалғитишга уринадилар. Натижа текшириб кўрилади. Агар талаба саҳнада ўзини йўқотмай белгиланган муддатда газетани ўқиб, хотирада қолганларини гапириб берса ва машқни сарфланган вақт ҳаётий вақт ўртасидаги тафовут камайган бўлса, натижадан қониқиш мумкин. Акси бўлса, машқларни кўпроқ такрорлашга тўғри келади. Машқларнинг навбатдаги босқичида саҳнавий диққатни тўплаш жараёнига тасаввурни ҳам қўшиш керак бўлади. Шу вақтга қадар биз талабадан ички диққатни айни дамда мавжуд бўлган манбада тўплашликни талаб қилган эдик. Эндиликда диққат тўпланиши керак бўлган манбага ҳаёлан бошқа сифатларни яъни хозирда унда бўлмаган сифатиларни ҳам менгазабошлаймиз. Шу тариқа биз диққат тўпланиши керак бўлган манбага талабанинг қизиқишини, уни атрофлича ва чуқурроқ ўрганишга уринишини бир неча карра орттиришга ҳаракат қиламиз.

Яна энг муҳим нарсалардан бири, бу талабларни мустақил ишлашга одатлантиришдан иборатдир. Агар машғулотлар фақат аудиторияда ўқитувчи раҳбарлигида ўтқазилиш билан чегараланса, кутилган натижага эришиш жуда мушкул бўлади. Ҳар бир талаба асосий дарслардан ташқари, ҳар куни камида 20-30 минут мустақил равишда ўз диққатини тўплаш устида ишлаши керак бўлади. Мустақил машғулотнинг афзаллик томони шундаки, машқ ўтқазиш жараёнида бегона одамлар бўлмайди. Диққат тўплаш керак бўлган манбани ўқитувчи эмас талабанинг ўзи танлайди. Талаба ўзига ўзи вазифа юклайди ва ўзини-ўзи назорат қилади. Бундай машқларни ўтказиш учун махсус жой бўлиши шарт эмас. Талаба йўлда, автобус, метрода, ёлғиз қолганида ҳам юқорида келтирилган машқларни такрорлаши мумкин. Тасодифий учратиб қолган чиройлик қизнинг чеҳрасини эслаб қолишлик, нотаниш кўчани қаерда жойлашганини, автобус ёки трамвай номерини, бировнинг ёмғирпўши, ранги бошқасининг костюм рангини, бозорда кўрган мевалар ранги ва ҳидини эслаб қолиш ҳам юқорида тавсия этилган машқлардан ҳисобланади. Талаба шу йўл билан беихтиёрий диққатни тарбиялаш билан бир қаторда, кузатувчанлик салоҳиятини ўстириш ва тарбиялаш имкониятига эга бўлади. Талабалар билан бўладиган ҳар сафарги машғулот чоғида, актёр узлуксиз ўз маҳоратини техникасини ошираборишлигини уқдириб туриш зарур. Агар тинимсиз машғулот ва машқлар бўлмаса. унинг ижоди бир жойда тўхтаб қотиб қолиши ҳеч гап эмас. Созанда, ашулачи, рассом тинимсиз равишда машқ қилиб турмаса ўз маҳорати ва қобилиятидан ажралиб қолиши мумкинлигини яхши билади. Худди шундай актёр ҳам тинимсиз машқ қилиб туриши талаб қилинади. Бу машғулот ва машқлар орасида диққат биринчи ўринда туради. Талабада диққатни тарбиялашга қаратилган машқлар тўғрисидаги сўзимизни мухтасар қилишдан аввал, ўқитувчи этиборини яна бир нарсага қаратмоқчимиз. Яъни ҳар бир талаба ўзи бажарган машқлар тўғрисида ўқитувчининг ҳолисона фикрини билиши керак бўлади.

Ўқитувчининг баҳоси, талаба диқатини тўғри тўплайолдими йўқми , вазифа тўғри бажарилдими ёки бажарилмадими? Агар талаба ўқитувчининг баҳосидан қониқмаса, уни саҳнага таклиф этиб янги вазифа бериш керак. Вазифа бажарилганидан кейин томошабин бўлиб ўтирган талабаларга сўз бериш ва бажарилган вазифа юзасидан ўз фикрларини очиқ-ойдин билдиришликни таклиф этиш керак. Саҳнавий эркинликни тарбиялаш машқлар Юқорида кўриб ўтганлармиздан маълум бўладики, берилган манбага диққатни тўплаш ва уни берилиб ўрганишга киришиш ички эркинликни пайдо қилади, ички эркинлик эса ўз навбатида ташқи жисмоний эркинликни туғдиради. Лекин актёрда мушаклар эркинлиги бўлмай қотиб қолса, ҳеч бир куч, диққатни берилган манбага тўплашга ёрдам бераолмайди. Шунинг учун кўпинча саҳнадаги актёр диққатини тўплаш ўрнига, қотиб қолган мушакларни бўшатиш билан овора бўлиб қолади. Айрим ҳолларда актёр ички эркинликни пайдо қилаолган бўлса ҳам мушаклар қотиб қолишидан сира халос бўлаолмайди. Агар бадан аъзоларидаги тарангликни бир оз бўлса ҳам бўшатишга эришилса, қолган аъзолар ҳам ўз-ўзидан бушашади, ички эркинлик диққатни бир жойга жамлашга ёрдам берабошлайди. Лекин ички ижодий эркинликни тарбиялаш кўп вақт талаб қиладиган мураккаб жараёндир. Буни у ёки бу курсда олиб бориладиган машғулотларнинг ўзи билангина тарбиялаб бўлмайди. Актёр амалий машғулотлар натижасида ички ва ташқи техник унсурларнинг барчасини мукаммал эгаллаб олганидан сўнгина ички эркинликни қўлга киритиш мумкин. Бироқ талабаларда ортиқча тарангликдан холос бўлишнинг оддий йўлларини кўрсатиб бериш унча кўп бўлмаган вақт талаб қилади. Навбатдаги машғулотларимиз айнан шу мақсадни ўз олдига қўйган.

Мазкур мушакларни бўшатиш машқларини саҳнавий диққатни тўплашда қийинчилик туғдирадиган манбалардан бошлашни мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Одатда кўпчилик ўртасида ўзини йўқотиб қўядиган, диққатини сира бир жойга тўплайолмайдиган бир неча ўқувчи бўлади. Бундай талабаларда ижодий ва жисмоний таранглик даражаси шу қадар кучли бўладики, диққатни тўплаш учун берилган машқлар ҳам уларга фойда бермайди. Бундай кезларда ўқитувчи аввало уларнинг мушаклар таранглигидан ҳалос бўлишига ёрдам бериши керак. Бунинг учун ўқитувчи ўша талаба танасининг қайси аъзоларида таранглик ўта кучли бўлса, талабага ўша ерни бўшатишликни тавсия этиши лозим бўлади. Шу йўл билан шошилмасдан бирин-кетин таранг мушаклар бўшатилиши зарур. Бу машқлар давомида ижобий натижа қўлга киритилганидан сўнг, саҳнавий диққат машқларини бериш мумкин. Агар бу сафар ҳам яна мушаклар таранглашадиган бўлса тарангликни бўшатиш машқларини яна бошидан бошлаш керак. Бу машғулот, талаба берилган манбага ўз диққатини тўплашга одатлангунга қадар давом этиши керак. Агар берилган машқлар изчиллик билан олиб борилса албаттта ижобий натижага эришилади. Шундан сўнггина талабалар мушакларни бўшатиш машқларини бажаришга ўтишлари мумкин. 1Машқ. Навбат билан тана аъзоларини: қўл, оёқ, бўйин, бел умуртқаларини, гоҳ таранг тортиб, гоҳ бўшатиш машқларини бажаришга ўтилади. Мазкур машқлар давомида талабаларнинг таранглашуви ва ундан ҳалос бўлиши, мумкин қадар тўкис бўлиши зарур. Ушбу машқлар ёрдамида талабалар ўз тана аъзоларининг қайси қисмида таранглик борлиги ва қайси қисми бўшатилганлигини назорат қилишни ўрганадилар. 2Машқ. Ўқитувчи талабларни курсида қулай ўтириб олишга таклиф этади. Сўнгра сира шошилмай юқоридан пастга ёки пастдан юқорига қараб навбатма-навбат тана аъзоларини бўташни буюради. Яъни, оёқ бармоқларидан бошлаб то бош қисмининг қулоқ учларигача навбати билан

бўшатиб чиқиш керак бўлади. Тана аъзолари шу даражада бўшашлиги керакки, фақат танани ушлаб турадиган умуртқадан бошқа аъзолар бўшлигидан гавда йиқилиб тушиш даражасигача келиши лозим. Айниқа юз мушакларига алоҳида эътибор бериш керак бўлади. Агар талаб қилинган даражадаги бўшликка эришилса, бош кўкракка осилиб тушиши, оғиз очилиб, пастки жағ осилиб қолади, пешона мутлақо бўш бўлиши керак. Қошлар умуман чимирилмаслиги керак. Машқни нечоғлик тўғри-нотўғри бажарилаётганлигини текшириб кўриш учун ўқитувчи талабанинг қўлини кўтариб ташлаши, бошини чайқатиб кўриши мумкин. Агар тана аъзолари тўғри бўшатилган бўлса кўтарилган қўл ўз-ўзидан аввалги жойига тушиши, бош эса чайқалиши муқаррар. Агар ўқитувчи талабални туртиб юборса у худди қум тўлдирилган қопдек енгил ва эркин ағдарилиб тушади. Талабаланинг шу ҳолатдаги танаси ухлаётган ёш боланинг танасига ўхшайдиҲечким ухлаётган боладек эркин бўлмайди. К. С. Станиславский бола уйқусини қуйидагича таърифлайди. ” Агар бола қум устига ётқизилиб уни тинчлантирилса. ёки ухлатилса, сўнгра уйғотиб юбормасдан аста қумдан кўтарса, қум устида тўлалигича бола танасининг изини кўриш мумкин. Шу машқни катта одам билан бажариб кўрилса қум устида уч-тўрт ботиб қолган изларни кўриш мумкин. Бу унинг елка ва бел суякларининг изи бўлади. Қўм устида ётган боланинг қолдирган изига ўхшаш из қолдириш учун тана аъзоларини бутунлай эркинлиги ва бўшлигига эришиш зарур. Мана шундай ҳолатда инсон беш-ўн дақиқа ухласа ёки дам олса бир кеча-кундуз ухлагандек ором олиши мумкин. ” Юқорида келтирилган машқнинг биринчи босқичи ўзлаштирилгандан сўнг машқнинг иккинчи босқичини бажаришга киришилади. Бунда тана аъзоларини юқорида келтирилган тартибда бўшатиб яна ўша тартибда таранглашувига ҳаракат қилиш керак. Учинчи босқичда мушаклар мумкин қадар таранглашади сўнгра кундалик ҳаёт талаб қиладиган нормал даражада бўшатилади.

Нормал ҳолатда мушакларнинг қувват даражаси инсон аъзоларининг ҳаётий фаолият кўрсатиши учун етарли миқдорда таъминланган бўлиши зарур. Бу аъзолар зарур бўлиб қолган замоноқ, ҳотиржамлик ҳолатидан изчил ишчанлик ҳолатига ўтишга тайёр бўлади. Ишчанлик ҳолати деганимизда икки нарсани назарда тутиш керак: сафарбарли к ва ҳотиржамлик. Бир томондан сиқиқликни йўқлиги, Иккинчи томондан лоқайдлик ва бўшанглик ҳолати. Тани –жони соғ одамнинг ҳамиша тийрак ва тетик бўлиб, ҳар қандай вазифани бажаришга доимо шай бўлиб турган вазияти назарда тутилади. Бундай вазиятда унинг биронта ҳаракати ортиқча, ёки зое кетмайди. Таклиф этилган машқларнинг моҳиятини ўзлаштириб олинганидан сўнг машқлар ўқитувчининг саноғи остида бажарилади. Мисол учун : 1-10 гача мушакларни мутлақо бўшатиш, 10-20 гача мушақларни мумкин даражада таранглаштириш, 20-30 гача мушакларни нормал ҳолатга келтириш. 3Машқ. Ўқитувчининг буйруғи билан барча талабалар ўз тана аъзолари ҳолатини ўзгартирадилар. Шундан сўнг тананинг бирон ерида таранглик ушланиб қолган-қолмаганлиги текшириб кўрилади. 4Машқ. Юриб туриб, мушаклар таранглигини сезиш орқали аниқлаш. 5Машқ . Вазмин бир буюмни бир жойдан иккинчи жойга олиб қўйиш, сўнгра танадаги мушаклар таранглигини олиб ташлаш. 6 Машқ . Қўл ёки оёқ билан кескин ва кучли ҳаракат қилиш (столга муштлаш, ер депсиниш) шундан сўнг дарҳол танадаги тарангликни олиб ташлаш. 7Машқ . Ўқитувчининг буйруғи билан тўсатдан танадаги барча тарангликлардан холос бўлиш. Натижада енгил ва эркин ерга йиқилиш рўй бериши керак. Мазкур машқни тик турган ёки юриб туриб бажариш тавсия этилади.

8Машқ. Тана аъзоларидан бир қисмини ишчи ҳолатга келтириш айни шу дамда тананинг бошқа аъзолари мутлақо бўш бўлиши керак. 9 Машқ Бирон бир жисмоний ҳаракат бажариш ва айни чоғда бу вазифани бажаришда қатнашмаган мушаклар бўшлиги сақланиб қолиниши керак бўлади. Юқорида келтирилган машқларни такрорлаш жараёнида талабалар ўз тана аъзоларида жойлашган мушакларни, уларнинг фаолияти ва вазифаларини тўлиқ ўрганиб олишлари лозим. Кундалик иш жараёни ёки саҳнавий фаолият даврида тананинг қайси аъзосида сиқиқлик пайдо бўлса, дарҳол ўша қисмни бўшатиб, эркин ҳаракат ҳолатига келтиришни ўрганадилар. Бир сўз билан айтганда ўз тана аъзоларини мунтазам назорат қилиб туришга одатланадилар. Аввал бундай назорат ихтиёрий равишда рўй бериши табиийдир. Айрим ҳолларда доимий назоратдан айрим мушакларда сиқиқлик пайдо бўлиши ҳам мумкин. Лекин бундан қўрқмаслик керак. Аста- секин бундай сиқиқлик йўқолади. Аввал бошда ихтиёрий равишда олиб бориладиган назорат, бора-бора беихтийрий назоратга айланиши зарур. Саҳнавий диққат каби, мушакларни бўшатиш ҳам ўз-ўзидан рўй бериши керак. Талаба саҳнага чиқиб ўз танасидаги мушакларни бўшатииш тўғрисида мунтазам ўйлар экан, олдинга қўйилган мақсадга тўлиқ эришилди деб бўлмайди. Қачонки талаба мушаклар сиқиқлигини ўйлашдан ўзини халос этса, фикри чалғимаса мақсадга эришилган дейиш мумкин. Булардан ташқари талаба саҳнага чиқиши билан унинг мушаклари ўз-ўзидан бўшаб, ишчан ҳолати пайдо бўлиши зарур. Тананинг қайси қисмида таранглик пайдо бўлса, ўз-ўзидан автоматик тарзда ўша жой бўшатилиши керак. Бундай фаолият, кундалик беихтиёрий одатга айланиб кетиши учун талаба, дарслардан ташқари мустақил машқ қилиши мақсадга мувофиқдир. Кўчада, уйда, жамоат жойларида, транспортда, танаффусда, борингки талаба қерда бўлмасин, доимо ўз мушакларини назорат қилиб туришга одатланмоғи лозим. Бундай машқларни кечқурун уйқуга кетишдан олдин ёки эртлаб уйқудан уйғонганда бажаришлик ўта фойдали ва самарали бўлади. Агар уйқудан олдин мушакларни бир қатор назоратдан ўтказиб, уларни тамоман

бўшатишга эришилса, тунги уйқу тинч ва чуқур бўлиб, киши танаси ва мийяси яхши дам олади. Булардан ташқари талабалар бошқа ёндош фанлардан ( ритмика, пластика, рақс, саҳна ҳаракати ) ўтказиладиган машғулотлар вақтида ҳам ўз тана аъзолари, мушакларини доимо назорат қилиб туришлари керак. Саҳнавий ишончни тарбиялаш машқлари Актёрда саҳнадаги тўқима ҳаётга бўлган ишончини тарбиялаш учун саҳнада рўй бериши эҳтимоли бўлган воқеа ва ҳодисаларга нисбатан ишончни туғдириш унинг тасаввурини ўстириш борасида тинимсиз олиб бориладиган машқ ва машғулотларга боғлиқдир. Бирон-бир нарсани, буюмни, ходисани оқлаш, (оправдать) актёр тасаввурини машқ қилдириш ҳамда саҳнавий ишончини ўстириш демакдир. Саҳнада нимаики рўй берадиган бўлса унга ишониш актёрнинг табиий онгига сингиб кетиши керак. Агар талаба саҳнада ниманидир оқлашим керак деб, ўзлуксиз ўйлайдиган бўлса ҳали мақсадга эришилмаган бўлади. Саҳнада рўй берадиган барча воқеа ва ходисаларга ҳамиша ишонишга одатланиш унинг табиатига сингиб кетиши керак. Лекин бу ҳали ҳамма нарсага эришилди деган гап эмас. Бунга эришишлик учун қатор машқлар, машғулотлар ўтказиш керак. Машқлар эса оддийликдан муракабликка, енгилдан қийин машқлар томон, аста - секинлик билан талабанинг ўзига сездирмаган ҳолда олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Аввал бошда талабалар хона ичида бўлган буюмларни оқлаши керак. Оқлаш деганимизда ҳар бир талаба ўзи танлаган буюм, нарсани нима учун томоша қиляпман, мусиқани нима учун тинглаяпман, нега шу буюм ёки мусиқа тўғрисида ўйлаяпман , деган саволларга ўзи жавоб топишга ҳаракат қилиши назарда тутилади. Юқорида келтирилган машқ шунчаки бир диққатни ва ишончни оқлаш учун бажарилиши зарурий бўлиб, унда хақиқий

мавжуд нарса, буюм, товушдан ташқарига чиқилмайди. Талабаларнинг нима деб жавоб бериши ҳам таҳминий маълум. Мен бу нарсани ўқитувчи топширгани учун оқлаяпман ҳамда ўз диққатимни т арбиялаяапман , деб айтиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Навбатдаги машғулотда нега , нима учун деган саволларга жавоб топиш учун хақиқатдан узоқлашиб, тасаввур ва фантазия босқичига ўтишлик талаб қилинади. Талаба юқоридаги саволга жавоб топиш учун ўзи бирон нарса тўқиши, тўқиганда ҳам ўзи ва бошқалар учун қизиқроқ вазиятни тўқиб чиқариши керак бўлади. Тўқиб чиқарилган ходиса ёки воқеа қанчалик қизиқарли бўлса. диққат жараёнига ижобий таъсир ўтказмай қўймайди. Агар хикоя қизиқарли бўлса ўқитувчининг нима учун деган саволиига ҳам ҳожат қолмайди. Мазкур машқни барча талабалар ўтиб бўлганидан кейин ўқитувчи талабадан нима учун воқеа ходисани, шу тарзда оқлаганлиги сабабини сўраши мумкин. Бундай усул ёрдамида қайси талаба вазифани яхши бажарди-ю, қайсиниси бажараолмаганлигини аниқлаб олади. Иккинчидан мазкур машқни бажаришга эътиборсизлик қилган талаба аниқланади. Икки талабаланинг ҳикоясини бир-бирига солиштириш орқали ҳам кутилган натижага эришиш мумкин. Иккала талабанинг ҳикоясини бир-бириги қиёслаш орқали: а.) саҳнадаги изчил диққат билан саҳнавий оқлаш ўртасида ўзвий боғлиқлик мавжудлиги, б) саҳнавий диққат билан саҳнавий фантазияни ўзвий боғлиқлигини; в) актёрнинг тасаввури қанчалик яхши ишласа унинг диққати ҳам шу даржада бўлиши, г) актёрнинг диқати қанчалик изчил ва чуқур бўлса унинг тасаввури шунчалик кучли бўлишини исботлаш керак бўлади. Саҳнавий оқлаш учун навбатдаги машқлар қуйидагича бўлиши мумкин: Ўқитувчининг кўрсатмасига биноан ўқувчилар хона бўйлаб юра бошлайдилар. Кутилмаганда ўқитувчи уларни тўхтатади. Ким қайси ҳолатда тўхтаган бўлса ўз шаклини ўзгартирмай бир неча сония шундай турадилар.

Сўнгра ҳар ким ўзи турган ҳолатни оқлайди. Бу албатта ташқи жисмоний ҳаракат билан боғлиқ бўлади. Кейинги машқ. Ўқувчи курсида ўтирган ҳолда бирон бир жисмоний иш бажаради. Тўсатдан ўқитувчи уни тўхтатади ва ўз ҳолатини оқлашликка ундайди. Яна бир машқ. Ўқитувчи бир-бири билан боғлиқ бўлмаган турли вазиятларни гапирабошлайди. Масалан: Уйга кириб кўрпачага чўзилади. Ўрнидан туриб китоб жовонини кавлайди. Эски китобни олиб бир бетини очиб кўздан кечиради. Дераза олдига бориб ташқарига қарайди, хонтахтага ўтиради. Чой ичади, қўлига қалам олиб қоғозга нимадир ёзабошлайди. Мана шу бир-бири билан боғлиқ бўлмаган ҳаракатлардан яхлит бир воқеа тўқиб чиқариш керак бўлади. Биз келтириб ўтган машқлар талабаларнинг ижодий тасаввурини тарбиялашдан ташқари яна бир муҳим аҳамияти бордир. Агар талаба ўз тасаввури ёрдамида берилган шарт-шароит яратишни у ёки бу вазиятни оқлашни ўрганса, кейинчалик пиесада, берилган шарт- шароитда ўз ролининг ички ва ташқи ҳаракат чизиғини яратиши ўзи яратаётган тимсол тушиб қолган шарт – шароитда қандай руҳий ва жисмоний хатти-ҳаракат топишликни яхши биладиган бўлади. Актёрни рол устида ишлаш жараёнида пиесада берилган шарт- шароитдан ҳамда ўзи яратаётган қаҳрамоннинг хислат ва хусусиятларидан келиб чиқиб жисмоний хатти-ҳаракат чизиғини яратаолишлик салоҳияти жуда ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Навбатдаги машқ номаълум одамнинг расмига қараб унинг кимлиги, ёши нечада, нима иш билан машғул бўлганлиги, ҳаётда нималарга қизиқиши, оилавий шароити қандай деган турли саволларга жавоб қидириш орқали, талабанинг тасаввурини ва фантазиясини ривожлантириб ўстиришга катта ёрдам бериши мумкин.

Худди шундай машқни кўчада, трамвай, троллейбус, автобус, метрода, ҳиёбондаги тўғри келган одамни кузатиб ҳам ўтказиш мумкин. Саволлар эса ўша-ўша ёки бир оз ўзгарган шалкда бўлиши мумкин. Бундай машқлар талабанинг кузатувчанлик қобилиятини, хотирасини, хусусият ва ҳислатларни фарқлашини, берилган шарт-шароитни аниқлашда талабага катта ёрдам беради. Муносабатлар ва рўй берган воқийликни баҳолаш Актёрнинг саҳнавий вазифасини уддалашида, саҳнада рўй берган ёки берадиган ходиса ва воқеани баҳолашга муносабатини билдиришга ўрганиши, унинг келажакдаги фаолиятида катта аҳамиятга моликдир. Муносабат ва рўй берган ходисани баҳолаш билан боғлиқ навбатдаги машқлар ана шу мақсадни кўзлаб тавсия этилмоқда. Мазкур машқларни бажаришга диққат билан боғлиқ машқлар орқали ўтишлик мақсадга мувофиқдир. Диққатга бағишланган машқларга тасаввурни ҳам қўшадиган бўлсак, ижрочи на фақат тавсия этилган манбани диққат билан ўргана бошлайди, балким ўз тасаввури ёрдамида ўрганилаётган манбага, аслида бўлмаган сифатларни менгазишни ўрганади. Шу тариқа диққат учун бажарилиши керак бўлган машқ, ўз-ўзидан муносабатга бағишланган этюдга айланиб қолади. Лекин шу билан бирга диққатга бағишлнган вазифасидан озод бўлиб қолмайди. Аксинча диққат билан ўрганилган манбага тасаввур ҳам қўшилиши орқали шу манбага бўлган қизиқиш бир неча карра ортади. Натижада тасаввур шунчаки бир тасаввур бўлибгина қолмай у ижодий тасаввурга айланади. Мисол учун талабалнинг қўлига дўппи. ёки қалпоқни бериб, уни диққат билан ўрганиб чиқишликни тавсия этамиз. Талаба манбани диққат билан ўрганиб чиққанидан сўнг, унга бу дўппи эмас , кучук, мушук, қуённинг боласи деймиз. Агар талаба топшириқни эшитган замони, манбанинг ташқи

кўринишини акс этдира бошласа, машғулот нотўғри йўлдан кетган бўлади. деган савол ҳам туғилиш даражасида бўлиши керак. Моҳиятан қараганда талаба “бу кучук, мушукча” деган топшириқни эшитиши билан ундаги ижодий тасаввури ишга тушиши ҳамда фикран ижодий фаолиятини бошлаб юбориши керак бўлади. Ички иш фаолияти дейилганда нима назарда тутилади? Бу шундан иборатки, талаба ўз диққатини берилган манбада тутиб турган ҳолда ўз тасаввури ёрдамида, шу манбаъага унда бўлмаган сифатларни менгаза бошлайди. Яъни қўлидаги гўё дўппи эмас, кучукча эканига бизни ишонтириши лозим бўлади. Шу тариқа ички фаолият ёрдамида талабада берилган тўқима шарт- шароитга ишониш ҳиссиёти уйғонади ва ишонч ҳосил бўлиши орқали, муносабат ҳам ўзгаради. Яъни хатти-ҳаракатнинг дастлабки босқичи- муносабат туғилади. Бу эса ўз навбатида ҳаракатга туртки беради. Машқ давомида талаба ўзи бажараётган ҳаракатларга берилиб кетиши, хатто тасаввурдаги кучукча билан ўйнаши, эркалатиши, ухлатиши, силаши мумкин. Бироқ ўқитувчи машқнинг энг қизиқ жойида талабани тўхтатиб қолиши керак бўлади. Сабаби актёр ана шу харакатнинг дастлабки босқичи ички техникани яхши ўзлаштириб олиши керак. Яъни ҳаракатнинг туғилиши жараёни рўй бериши зарур. Актёр ана шу датслабки ҳаракатга чорловчи дақиқаларни табиий даражада туғилишини англаб етиши, уни ўзи ҳам ёқтириб қолиши, тасаввури ёрдамида ана шундай ички руҳий ҳолатни ҳаракатга ундовчи даъватни ҳис этишга одатланиши зарур. Дўппи билан боғлиқ машқарни бошқа буюмлар билан ҳам давом этдириш мумкин. Масалан арқон эмас-илон, гугурт қутиси эмас-граната, стол эмас- тикув машинси, эски туфли эмас-биринчи бор кийилаётган туфли ва. х. к.

Шуни ҳам назардан қочирмаслик керакким, таклиф этилаётган буюмларнинг ташқи кўриниши тасаввур қилиниши керак бўладиган буюмларникидан тубдан фарқ қилмаслиги лозим. Навбатдаги машқлар қароргоҳ, манзил, жой билан боғлиқдир. Яъни аудитория эмас-касалхона, параход, вагон ичи, сув ости кемаси, кутубхона музей, ҳаммом, масчит, қабристон ва. х. к. Мазкур машқлар билан ишлашда ҳам олдинма-кейинлик аввалги машқларга ўхшаш бўлиши керак. Талаба бундай машқларни бажаришга киришишидан аввал яхшилаб ўйлаб олиши, ўзи ҳаракат қилиши керак бўлган жой қандай даргоҳ эканлигини ички кўз билан тасаввур ойнасида пайдо қилиши керак бўлади. Сўнгра бир неча саволларга жавоб ҳам топиши зарур. Яъни: -бу ерга қачон келдим? -бу ерга келишдан аввал қаерда нима иш билан шуғулланган эдим? -бу ерга нима мақсадда келдим ва ҳозир нима қилмоқчиман? -бу ердан чиққанимдан кейин нима иш қиламан? Талабада ўз тасаввури ёрдамида юқоридаги саволларга жавоб топиши орқали айни дамда ўзини қуршаб турган маконий борлиққа муносабат пайдо бўлади ва хатти-ҳаракат бошлашга ички даъват туғилади. Ўқитувчи талабанинг ҳаракатларида ҳаққонийлик ва ишонч пайдо бўлганини сезса, машқни тўхтатиш мумкин. Агар талаба сезмаган нарсасини сезяпман, кўрмаган нарсасини кўряпман дея мўғомбирлик йўлига ўтса, хатти -ҳаракатларда соҳталик устивор бўлса, машқни тўхтатмаслик керак. Токим талаба ўзининг соҳта ҳаракатларини маҳорат ўрнида ўтқазмоқчи бўлаётганини бошқа талабалар ҳам кўрсин. Чунки машғулотлар сўнгида ўқитувчи бундай хатти-ҳаракатни таҳлил қилиб қоралаши ва сабабаларини кўрсатиб бериши керак, бу бошқалар учун ҳам яхшигина сабоқ бўлади.

Ички техника борасидаги машқларни ўтказишликдан кўзланган масқад, талабаларда ҳаққонийлик сезгиларини тарбиялашдан иборатдир. Бунинг учун эса тўғрини нотўғридан, соҳталикни ҳаққонийликдан фарқлашга талабаларни ўргатиш керак. Кўпинча кўз ўнгимизда актёр саҳнада ёлғондакам ҳиссиётларни, соҳта ох -воҳларни намойиш қилабошлайди. Энг ёмони у ўз ишидан мамнун ҳам бўлиб қўяди. Демак бу актёр ёлғон билан ҳаққонийликни, соҳталик билан самиймийликнинг фарқига бормайди. Лекин ижродаги иккала сифатни фарқига бориш учун талабага иккала имкониятни ҳам яратиб бериш керак . Ёмон ижрони охиригача ижро этсин. Сохта ўйин кўрсатсин. Ёлғонни рост деб бизни ишонтирмоқчи бўлсин. Токим талабанинг ўзи соҳталик билан хаққонийликнинг фарқини тушиниб етсин. Навбатдаги машқларда жойг, макон ёки майдонга муносабат ҳамда шартшароитни ўзгартиш каби шартлар қўйилади. Мисол учун: одам ёзда тоққа чиқмоқда (ҳаво иссиқ). Ёки қишда тепаликка кўтарилмоқда (ҳаво совуқ.) Ошхона ёнида (хаддан ташқари очлик) Автобус бекатида (кечикяпти, автобус кўпдан бери йўқ.) Хонага киради. (оғир бемор ётипти). Ер қимирлаш натижасида войрон бўлган ўз уйи олдида. ва. х. к. Юқоридаги машқлардан кўриниб туриптики уларнинг кўпчилиги хиссий хотира билан боғлиқдир. Бундай вазиятда ёлғондакам ижро учун шароит мавжуд. Кўпчилик совуқ сўзини эшитишлари билан дарҳол бир жойда сакраб, кафтига пуфлаб, қулоқни ишқалашга тушадилар. Бундай хатти-ҳаракатлар ўта юзаки бўлиб тайёр усулларни қўллашдан нарига ўтмайди. Аслида талаба энг аввало ўз тана мушакларини обдон бўшатиши, сўнгра ўз диққатини аниқ бир манбага тўплаши, ундан кейин ҳаракат қилаётган майдомаконда ўзини эркин сезиши ва бу жой айни белгиланган макон эканига ўзи ва бизни ишонтириши, ана ундан кейин берилган шарт-шароитга муносабати акс этдириши лозим бўлади.

Масалан, йигит қиз билан учрашувга келган, ҳиёбондаги скамейка устида кўпдан бери уни кутиб ўтирипти. Келишилган вақтдан анча ўтиб кетган бўлишига қарамай қиздан ҳамон дарак йўқ. Кетишнинг иложи йўқ. Қизга муҳим гапни айтиш керак. Унинг устига совуқ авжига миняпти. Оёқдан совуқ ўтабошлади. Айниқса ўнг оёқнинг катта бармоғи совуқдан қотабошлади. Оёқни совуққа олдирмаслик учун уни қимирлатиб туриш керак. Мана учи йиртилган қўлқоп ичидаги кўрсаткич бармоқ ҳам совуқдан қотяпти. Яхшиси қўлни қўлқопдан чиқариб бир –бирига ишқалашган маъқул. Совуқдан бурундан сув келабошлайди. Аксига олиб дастрўмол қургур қайси чўнтакда қолдийкин? Ҳа, шошилганда дастрўмол эсдан чиқипти. Бошқа машқларни ҳам шундай йўл билан бажаришга киришилса ўзи сезмаган ҳолда вазият, ҳолат, шакл, сифат пайдо бўлабошлайди. Унда хиссий хотира ишга тушади. Қачонлардир совуқда қолгани, йиртиқ қўлқопи, совуқдан тинимсиз бурундан сув келиши ҳаёлий хотирада намоён бўлиб уни ҳаракат ҳолатига келтирабошлайди. Яъни ҳаётий хақиқат юзага чиқади. Навбатдаги машқлар. Бу машқда жонсиз буюмлар ўрнида жонли йўлдош-партнёр иштирок этади. Саҳнага иккита ижрочи таклиф этилади. Воқеа кечадиган жой аниқланади. Уйнинг ичи, автобус, ҳиёбон, ва. х. к. Ижрочилар ёнма-ён ўтирадилар. Ўқитувчи улар ўртасидаги муносабатни белгилайди а). Эр-хотин. б). Дўстлар. в). Ака-сингил. г). Бир-бирига ёқиб қолган нотаниш одамлар. Машқдан мақсад ташқаридан кўриб ўтирганлар уларнинг кўз қараши, бирбирини кузатиши орқали уларнинг бир-бирига қандай алоқаси борлиги улар кимлигини тушиниб олсинлар.

Икки кишининг ҳар бирини айтадиган гапи бор. Аммо биринчи бўлиб ҳеч бири сўз бошлашга ботинмайди. Мазкур машқни бажаришда аввалгиларига ўхшаш, олдин мушаклар бўшатилади, диққат тўпланади, вазиятни оқлаш керак бўлади, муносабат аниқланади. Шундан сўнггина ички даъват орқали ҳаракат бошланади. Буюк рассом Карл Брюлов санъатда “ сағал” деган иборага катта эътибор билан қараган эди . ”Сағал” ёруғроқ, ” сағал” қоронғироқ, ” сағал” юқорироқ, ” сағал” пастроқ, ” сағал” кичикроқ, ” сағал” каттароқ. Санъатда айниқса ана шу “ сағал”нин г аҳамияти беқиёсдир. Кичик бир харакат билан катта натижаларни қўлга киритиш барча санъатнинг, айниқса театр санъатининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Навбатда машқ: Саҳнавий ишонч, борлиқни баҳолаш . Мазкур машқлардан кўзланган мақсад талабаларда, олдиндан маълум бўлган нарсаларни, саҳнада худди хозир кўриб билиб тургандай қабул қилаолиш кўникмасини тарбиялашдан иборат. Бунинг учун талабани саҳнага таклиф этиб унинг қўлига газетами, китобми, дафтарми берилади. Сўнгра мақсад тушинтирилади. Яъни дейлик, қўлингизга берилган ашё ўта зерикарли, ёки қизиқарли, ёки кутилмаган янгиликларга бой. Ушбу машқни бажариш учун энг аввал уни қандай ёзилган бўлса шундай ўқиш керак бўлади. Сўнгра ўқиганларни берилган вазифадан келиб чиқиб, мақсадли ўзгартириш керак бўлади. Бунинг учун талаба ўзи учун керакли вазиятни ўзи яратиши, пайдо қилиши керак. (кулгили, таъсирли, хаяжонли ва. х. к.) Юқоридаги машқни бажариш учун тасаввур ривожланган бўлиши керак. Тасаввур актёрнинг бебаҳо ҳазинаси . Сабаби, тез хулоса чиқариш ва шу заҳоти ҳаракат қилишга тўғри келади. Бунинг учун эса талабада тасаввур қилиш қобилияти обдон машқ қилдирилган, ҳар қандай вазифани дарҳол бажараолиш даражасида тарбияланган бўлиши зарур.

Машқларни мавзуларга боғлаб, воқеа тўқиш ва этюдлар бажаришга ўтиш керак. А) Кўчадан уйига кирган талаба стол устида телеграмма турганини кўради. Телеграмма ҳурсандчилик, қайғу, хушхабар бўлиши мумкин. Б) Ишхонада тасодифий эшитиб қолган гапидан маълум бўлишича, жонажон дўсти, аслида унинг душмани экан. Ёки ўзи севган қизи, бошқа йигит билан ҳам учрашар экан. В) Магазиндан қимматбахо соатни олиб пулини тўламоқчи эди, лекин пули ғойиб бўлипти. Г) Яхши кўрган қизнинг расмини чизиб қизга совға қилиш учун қоғозга ўраётган эди, беихтиёр расмнинг устига сиёҳ тўқилиб кетди. Д) Газетани олиб шошиломай танишаётган эди, ногаҳон ўзига мукофот берилагнини кўриб қолади. Юқоридагига ўхшаш этюдларни исталганча топиш мумкин. Лекин уни барча талабалар бажаришлари шарт. Бир талаба этюд кўрсатаётган вақтида иккинчиси этюдга тайёргарлик кўриб турса вақтдан ютилади. Саҳнада рол ижро этилаётганда, актёр учун энг масъулиятли, энг мураккаб саҳна бу кутилмаган ходиса, воқеа, мавжудликни қабул қилиш онларидир. Айни ана шу қабул қилиш даражасига қараб, актёрнинг иқтидорли-иқтидорли эмаслиги тўғрисида хулоса чиқариш мумкин. Томошабин, актёрни аввалдан қабул қилишга тайёр турганлигини сезиб қолмаслиги учун, диққатни мутлақо бошқа нарсага тўплаш керак бўлади. Сиз диққат қаратган нарсага, томошабин ҳам диққат қаратади. Демак сиз томошабинни ўз ортингиздан эргаштиришга муваффақ бўлгансиз. Шу вазиятда тўсатдан сиз кўриб, билиб, сезиб қолган нарсани томошабин ҳам тўсатдан кўриб билиб сезиб қолган бўлади. Ана шу саҳнада “ тўсатдан” кутилмаган ходисага актёр қандай тайёргарлик кўриши керак ? ”Тўсатдан” р ўй берадиган ходисани актёр қандай кутиб олиши керак?Аслида олдиндан бўладиган, сизга маълум

ходисани қанчалик ўйламасликка ҳаракат қилсангиз, шунчалик ўша нарса тўғрисида кўпроқ ўйлай бошлайсиз. Буни хатто ўзингиз сезмай ҳам қоласиз. Ўша олдиндан бўладиган ходиса ва воқеани ўйламасликнинг йўли фақат битта. У ҳам бўлса ўз диққатингизни мутлақо бошқа нарсага тўплашингиз, фикрингизни бошқа нарса билан банд қилишингиз зарур бўлади. У қандай манба бўлишидан қатъий назар фикрингизни чалғитишга ёрдам берадиган, дуч келган нарса билан актёр ўзини чалғитиб туриши керак. Юқоридаги келтирган далилларимиздан яна шу нарса аён бўладики, актёрнинг ижодий фаолиятида диққатнинг ўрни ниҳоятда беқиёсдир. Биз актёрлик маҳорати машқларига қайта-қайта мурожаат қилишимизнинг боиси, токим режиссёр актёрлик маҳорати сирларини пухта эгаллаб олмас экан, у ҳечқачон яхши режиссёр, яхши мутахассис бўлаолмайди. Шунинг учун ҳам санъат олий ўқув юртларида режиссёрлик бўлими талабалари учун режиссурадан алоҳида, актёрлик маҳорати фанидан алоҳида ўқитувчи тайинланади. Ва бу ўқитувчининг асосий вазифаси ўз талабаларини “ актёрлик маҳорати” фани юзасидан пухта билим билан қуроллантира билсинлар. Бу уларнинг асосий вазифаси ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2. 2015 yil S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 3. 2017 yil F. Fayziyeva “Dublyaj san’ati asoslari” о ‘quv q о ‘llanma 4. 2017 yil SH. Xusanov “Montaj” о ‘quv q о ‘llanma (grant asosida) 5. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. о ‘quv q о ‘llanma 6. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. о ‘quv q о ‘llanma 7. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., о ‘quv q о ‘llanma. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

O'xshashlar

Режиссёрлик бурчининг уч қирраси

Мусиқий эшитиш қобилиятини машқ қилиш

Режиссура ва унинг театр санъатидаги ўрни

Профессионал режиссура санъатининг вужудга келиши

Режисёр режаси ва персонажлар мақсади