Профессионал режиссура санъатининг вужудга келиши - San'at - Referatlar

Профессионал режиссура санъатининг вужудга келиши

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Профессионал режиссура санъатининг вужудга келиши Режа: 1. Драматургия 2. Рус театри тарихи 3. Буюк француз режиссёрлари

Ҳозирги замон режиссурасининг асосий элементлари илк театрчилик ҳаракати билан бир вақтда вужудга келган. Қадимларданоқ театр ташкилотчилари, томошани бошқарувчилар, спектакль муаллифлари- драматургларнинг ўзлари бўлган. Кейинчалик драматургия ва актёрлик саньати хамда режиссура билан Шекспир, Мольер, Вольтер, Бернард Шоу каби буюк алломалар шуғулланганлар. Жумладан улуғ немис шоири ва драматург И.В.Гёте театр санъати назариясири ривожига катта хиссақўшган. Дени Дидронинг "Актёр касби парадокси", Ж. Б. Мольернинг "Версаль экспроми", Вольтер ва Риккобннинг "Хатлари”, И.В. Гётенинг "Вильгельм Мейстср", Лессингнинг "Гамбург драматургияси" каби қатор — қатор асарлар бунга ёрқин мисол бўла олади. Бу мутафаккирлар ўз асарларида театр санъатини қандай йўллар билан ривожлантириш муаммосини назарий ва амалий жиҳатдан ҳар томонлама муҳокама этиш билан бир қаторда, режиссура санъати ахамияти ҳам атрофлича баён этиб кетганлар. XIX асрнинг охирларигача режиссёр вазифасини кўпинча драматургларнинг ўзлари, ёки тажрибали актёрлар саҳна қонунларини унча- мунча билган баьзи кишилар бажариб келган. Улар репетицияни ташкил этиш, ижодий интизоми кузатиш билан бир қаторда, ўз тажрибаларидан келиб чиқиб саҳна тизими, мантиқий ечими ва манзараларини, профессионал таъбир билан айтганда, мизансаҳналарни ҳам ҳал қилишган. Бу даврларда драма — махсус саҳна истилоҳи сифатида, “акт” - ҳаракат, яъни персонажлар интилишининг бошланиши ривожи, авж ва перипетия орқали ечимга келиши жараёнидаги хатти-ҳаракатлари мажмуини, бадиий яхлитликни англатган. Драматургияни бадиий яхлит томошага айлантириш борасида мустаҳкам билимга эга бўлган мутахассислар кам бўлган. Ниҳоят, ХХ аср бошларига келиб саҳнага Европада - Кронеқ Рейнxардт, Антуан, Русияда - Ленский, Станиславский, Немирович — Данченқо каби режиссёрлар кириб келиши театрчилик ҳаракати ва сахна санъатида катта бурилиш ясади. Булардан сўнг Москва шахрида ижод қилган Вахтангов, Мейерхольд, Таиров каби улуғ алломалар режиссура касбини юксак саньат даражасига кўтардилар.

Германиядаги Герцог Мейнинген труппасига раҳбарлик қилган Людвиг Кронек театр санъатида янги бир йўл яратди. У режиссёр сифатида фақат ташкилотчи бўлиб қолмай, спектаклнинг таркибий қисми бўлган сахна безаги, декорация, либос ва бутафориялардан кенг ва ўринли фойдаланди, Саҳнавий ансанбл масаласига катта эътибор берди. Театр тарихида "Мейнингенчилар" деб ном олган бу машҳур театр жамоаси, ўз труппасида атоқли актёрлари бўлмаса ҳам, бадиий баркамол спектакллари билан томошабинларни лол қолдира олди. Бунинг асосий боиси — спектаклларнинг мустаҳкам актёрлар ансамбли ижро қилгани ва персонажларнинг томоша жараёнида якдил бўлиб жипслашганлигида эди. Улар яратган "Мария Стюарт", "Шейлок", "Орлеан қизи", "Вильгельм Телль", "Қароқчилар", "Гамлет", "Қийиқ қизнинг қуйилиши", "Ромео ва Жулъетта", "Қонли тўй" каби бир қатор машҳур спектаклларда тарихий ва бадиий хақиқатлар юксак маҳорат билан акс эттирилган бўлиб, айниқса, саҳна безаклари, либослар, бутафориялар, тарихий жойлар ифодаси, миллий урф-одатлар шу қадар бадиий тасвирланганлиги хайратга соларди. Людвиг Кронек (1837—1891) — машҳур немис актёри ва режиссёри, Мейнинген театрининг директори, бошқарувчиси эди. Унинг интилишида театр санъатида – ансамбл истилоҳи ўзига хос мустасно мазмунга эга бўлди. Ансамбл - спектакль ижрочиларининг бир-бирини чуқур тушуниб, бир- бирининг фикру - мулоҳазаларини самимийлик билан қабул қилиб, ишнинг умумий манфаати йўлида бир ёқадан бош чиқариб, ижод қилишини англатади. Бундай ижодий жамоа “бош қахрамон”, “машхур актёр” тушунчаларидан воз кечиб – спектакл учун хамма бирдай жавобгар деган ақидага амал қилади. Шунинг учун мустаҳкам ансамбль ижодий манфатларнинг асосий калитларидан бири ҳисобланади. Шунингдек труппа— тушунчаси хам театр санъатида жамоа бирлигини англатди "театр жамоаси", "театр труппаси" каби истилоҳлар билан ёнма-ён ишлатилади. Профессионал режиссура бу давр учун улкан янгиликлардан бири эди. Саҳнадаги ҳақиқий қулф-калитлар, улкан дарвозаларнинг очилиб-

ёпилгандаги шовқин, харакатларнинг мусиқа ҳамоҳанглиги томошбинларда налоҳида бир хаяжонли рух бахш этса, жанговар жисмлар, қилич, қалқон ва найзалар томошабин қалбини ҳаяжонга солиб, жанговарлик ва қахрамонлик туйғуларини берарди. Спектаклдаги тарихий аниқлик ҳаётий хомашёларнинг бўрттириб кўрсатлиши, тарихий-этнографик ҳақиқатни саҳнавий бадиий хақиқатга айлантира олиши режиссура қудратини намоён қиларди. Кронек ва унинг театри кашф этган инқилобий воситалар ёрдамида сахнада жонли ҳарактерлар яратилди. Давр руҳини бунёд этган пьеса муҳити атмосфераси топилди, спектаклнинг ҳиссий нафаси ва нафосати кашф қилинди. Бу — театр саньати тарихида чикакам интеллектуал бурилиш– бадииёй кашфиёт эди. Шунинг учун Кронекнинг профессионал режиссёраси чуқур ўрганиш зарур бўлган ва ўз ахамиятини ҳеч қачон йўқотмайдиган муҳим манбаъ бўлиб қолади. Мененгенчилар, театр тарихида биринчилардан бўлиб оммавий саҳналарни яратиш асоси ва йўналишини кашф этди. Бугина эмас, Людвиг Кронек саҳналарни воқеалар силсиласига ажратиш, уларнинг бир-бирига хос мазмуний ва талқиний изчиллигини топиш, хатто ҳар бир воқеага хос ҳусисий пластика, грим, ритм ва шовқин излаш, талқиний ифодаларни яратиш каби масалаларга ҳам катта эътибор бериб, режиссурани профессионал юксаклик даражасига кўтарди. Кронек режиссурасини буюклигини реформатор ҚС.Станиславский алоҳида эътироф этган. Унинг таъбири билан айтганда, - Кронек машхур артистларнинг ёрдамисиз, фақат режиссёрлик воситалари ёрдами билан буюк драматургларнинг ниятларини бадиий ифодалашга қодир эди."Орлен қизи"даги қуйидаги режиссёрлик талқинига ахамият беринг- нимжон, ожиз, довдираган қирол катта тахтда ўтирибди. Озғин оёқлари осилиб ерга тегмаяпти. Тахт теварагида хижолат тортган ва бор кучи билан қирол обрўсини сақламоқчи бўлган сарой аҳллари туришибди. Қирол давлати емирилаётган шундай вазиятга хушбичим, довюрак ва ҳаддан ташқари сурбет ингилиз элчилари кириб келишади. Ғолибларнинг тахқирлашини ва баланд парвоз сўзларини совуққонлик билан

тинглаш мумкин эмас. Элчилар бояқиш қирол, шаьнига номуносиб, камситадиган фармон берганда, фармонини бажаришга шайланган мулозим одоб, қоидаларга риоя қилиб, таъзим бажо келгирмоқчи бўлади. Лекин таъзим қилаётиб, тўхтаб қолади, ерга қараб кўзига ёш оладида, одоб қоидасини унутиб, ҳамманинг олдида йиғлаб юбормаслик учун, югуриб чиқиб кетади. У билан бирга томоша зали ҳам йиғлайди, режиссёр ўйлаб топган воқеа- содир бўлган даврнинг моҳиятини очиб, томошабинда катта таасурот қолдиради. Модомики шундоқ экан, бўлажак режиссёрнинг энг муҳим вазифаларидан бири буюк кашфиётчи режиссёр Людвиг Кронек ижодини мукаммал ўзлаштириб, унинг оқу-қорасини ажратиб олишликдан иборатдир. Чунки Кронек режиссураси К.С. Станиславский ижоди шаклланишида янги, муҳим бир давр бўлиб ҳизмат қилган эди. Людвиг Кронек театрда ижрочилар ансамблини вужудга келтирилиши, труппанинг ҳамма аъзолари спектакл яратиш жараёнида фаол қатнашишлари зарур эканлигининг исботи эди. Режиссёр барча актёрларни пьеса билан чуқур танишиб чиқишга, уни идрок этишга, пьесада кўтарилган муаммолар талқинига ўз муносабатларини аниқлаб ва таъкидлаб олишга мажбур этарди. У труппа актёрларини барча репетицияларда ўтиришга мажбур қилар ва шу йўл билан жамаовий ижод жараёнида хамфикрлилик нечоғли муҳим эканлигини таъкидларди. Бундан ташҳари у репетицияларда спектакль учун зарур бўлган мавзуларда лекциялар ўқир, машхур олимлар лекцияларини ташкил этар ва ҳар бир актёрнинг ақлий, хиссий ва психологик жиҳатдан ролни чуқур идрок этишига катта аҳамият берарди. Кронек асосан жаҳон классик драматургиясига мурожаат этар ва Шекспир, Шиллер, Гёте асарларини ҳар бир драматургнинг ўзига хос бўлган спектаклининг ритмини топишда хамда режиссуранинг бошқа барча элементлари билан боғлиқлигини таъмишлашда хам намуна эди. Аниқроғи, спектакль темпо-ритмига махсус эътибор бериб, уни онгли равишда томошанинг жабҳаси сифатида эътироф этилиши ҳам Кронекнинг

кашфиётларидандир. Ана шундай қатор-қатор кашфиётлар эгаси ва истеьдодли режиссёр эканлиги туфайли, у труппанинг якка хоқимига айланди, Режиссёр театрнинг бадиий хукмрони бўлиши зарур эканини исбот этди. Мейниигенчиларнинг Европа ва Россияга қилган гастроллари эса театр оламида мутлақо янги оқим, профессионал режиссура пайдо этилтанлигини намойиш қилди ва театр саньати оламида ўзига хос ўзгариш ясади. Ғарбий Европадаги мейнингенчилар тасирда Германияда яна бир режиссёр — Макс Рейнxардт, Англияда — Гордон Крег Францияда – Андре Антуанлар санъатини янада юқори босқичларга кўтарди. Бу режиссёрлар театр санъатида ўз пайт унинг кашфиётчилари эдилар. Улар Кронекнинг натурализмга берилиб кетган талкин услубига қаpши чиқдилар. Маълумки, мейнингенчилар театри ва Кронек режисурасида маиший, натуралистик ҳақиқатларга катта ўрин берилган бўлиб, актёрларнинг ижодий мустақиллиги поймол этилар, улар режиссёр чизиб берган чизиқдан чиқишга ҳаққи йўқ эди. К.С.Станиславский таъкидлаганидек "режиссёр кўп нарсанинг уддасидан чиқса ҳам, якка хоким эмас, асосий иш актёрлар қўлида, режиссёрлар уларга ёрдам бериши, йўл- йўриқ кўрсатиши керак", Кронек эса актёрларга дахшат солиб турар, унинг актёрлари ўз имкониятини кўрсата олмас эди, дейди. Макс Рейнxардт (1873—1943) — ўзининг режессурасида энг аввало, актёр устидан режиссёрларнинг ҳукмронлигига, якка хоким зулмига қарши ўт очди. У кўп театрларда актёр ва режиссёр сифатида фаолият кўрсатиб келган. Театрчилик сохасида катта билим ва тажрибага эга бўлган бу немис театр саньати арбоби ва режиссёри ўз ижодида актёрлик мхорати ва сахна нутқи маданиятини юксалтиришга жуда катта аҳамият берди. Унинг ўз тадбирича, актёр — бу шоир, бунёдкор шахс бўлиб, у театрдаги асосий ижодкор сиймодир. Шунинг учун ҳам у маишнй натурализм, сохта декламация, ёлгондакам актёрлик ўйинларига қарши чиқиб, театрда актёрлик санъати ҳукмронлигига эришди. У театрга - театрни, сахнанинг, хақиқий

эгаси бўлган актёрни унинг, маҳоратини, фантастикасини, пластикасини олнб кирди. Реёнхардт саҳна воқеалари талқини хусусида катта изланиш ва экпериментлар йўлидан бориб, турли услуб ва ритмларни қўллаши, айниқса оммавий саҳналарнинг ритмик ранг-баранглиги ва уларнинг ўзаро мустаҳкам алоқадорлиги, спектаклда мусиқа, шовқин, нур жилоларига катта мавқеъ ажратди. У спектакль безакларида саҳнанинг тўрт девори — рамкаси қонуниятини бузиб, табиат манзаралари, халқ сайиллари ва карнавалларининг кенг камровли, ифодали намуналарини яратди. Макс Рейнxардт театрида - актёрлик маҳоратига, унинг тинимсиз ривожланишига, узлуксиз, тарбияланиб боришига жуда кенг йўл очилди. Натижада унинг тарбиясида жахон театри тарихида ёрқин ижодий излар қолдирган - Г. Эйзолдт, А. Моисеи, А. Вассерман, В. Краус, Э. Яннинг каби машҳур немис актёрлари етишиб чиқди. Режиссёр-педагог Рейнxардт бу актёрлардан виртуоз - олий даражали маҳорат, пластика, жесть - қўлларнинг ифодали ҳаракати, пантомима, ракс, акробатика талаб қиларди ва сахна ижодкорлари ана шундай юксак профессионал маҳорат эгаси бўлишига интиларди. Саҳнада актёрларнинг бемалол ҳаракат қилишлари учун Рейнxардт бадиий безак — декорацияларга ҳам талай янгиликлар киритди: бахайбат тахта, темир кокструкцияли декорациялар ўрнига юмшоқ матога чизилган гўзал ва ифодавий манзаралар; турли рангдаги прожекторлар орқали нурли ифодалар бунёд этишга асосий эьтиборини қаратди. Буларнинг барчаси, ифодали ва ғоят ўринли қўлланиладиган музика ва поэзиялар билан биргаликда ғоят таъсирчан, бадиий баркамол атмосферани пайдо қилар, актёрларнинг сўзлари, ҳаракатлари, мизансаҳналари учун қулай шароит яратарди. Шунинг учун ҳам унинг режиссураси жаҳондаги илғор театрлар ҳаракати орасида намунавий даражага кўтарилди. Рейнxардт режиссурасининг назарий-амалий аҳамияти, ўз даврига хос ибратли ҳусусиятларидан яна бири, унинг репертуар сиёсати билан боғлиқ.

Гап шундаки, у жахон драматургияси хазинасидаги энг сара дурдоналарни топа олди ва уларни профессионал даражада саҳналаштирди. Жумладан, у катта зафарлар билан саҳналаштирган асарлар орасида буюк Вильям Шекспирнинг бир қатор пьесалари, Гёте, Эсхилъ, Софокль, Еврипид, Аристофан асарлари, шунингдек Л. Толстой, М. Горький, А. Чехов драмалари мавжуд эди. Бироқ, эффектли режиссёрлик топилмаларига берилиб - кетган Макс Рейҳардт, ўзининг кейинги изланишларида музика ва шовқинга, нур хамда рангларга ўралишиб қолиб, воқеаларни келтириб чиқарувчи туб масалаларни унутиб қўйди. Натижада, унинг спектаклларида шаклга эътибор кучайиб, асар мазмунидаги хатолар яққол кўзга ташланиб қолди. Шунинг учун ҳам улуғ рус режиссёри Н. Горчаков - Рейнxардтдаги ана шу адашиш босқичини, "режиссурадаги формалистик бир давр", деб атади. Шунга қарамай, Макс Рейнxардт изланишлари профессионал режиссура санъатининг энг ёрқин, ибратли ва кашфиётларга бой, муҳим бир даврини ташкил этади. Англиялик режиссёр, рассом, актёр ва театр назариётчиси Гордон Крег (1872 - 1954) режиссура оламида ўзига хос ёрқин из қолдирган ибратли воқеликлардан бири ҳисобланади. Гап шундаки, катта тажриба мактабини ўтаб, баркамол режиссёр даражасига эришган Гордон Крег саҳнада реалистик талқин услубига қарши ўт очди ва "соф санъат" назариясини олға сурди. Унинг ижодий тажрибалари хақида, жумладан К.С.Станиславский қуйидагиларни ёзади - "Крег билан танишиб, илиқ суҳбат қилар эканмиз, гўё ўзимнн у билан анчадан бери танишдек хис этдим. У ўзинннг севган асосий принциплари, ҳаракат санъатидаги изланишлари хақида ҳаяжон билан гапирарди. Крег янги спектаклнинг эскизларини менга кўрсатди: улар аллақандай чизиқлар; олдинга интилган булутлар; учаётган тошлар бир- бирига қўшилиб, шиддат билан баландга интилишни вужудга келтирар эди, Булар келажакда, ҳали бизга маълум бўлмаган аллақандай янги санъатнинг руёбга келишига ишонч ҳосил қиларди". Унинг фикрича, ҳар қандай санъат асари жонсиз материаллардан — тошдан, мармардан, бронзадан, полотнодан,

қоғоз ва бошқалардан ишланиб, абадий равишда бадиий формага солинган бўлиши керак У шу фикрига таяниб, жонли актёрларнинг доим ўзгариб турувчи танаси (гавдаси) сахна учун ярамайди, дерди. Айниқса чиройли актрисалардаги ноз-қарашмаларни жуда ёмон кўрарди. "Аёллар театрни ҳалок қилади", дерди у. Рассомдан чиққан режиссёр бўлгани учун актёрларсиз, кўғирчоқлар ва маскалар ўйнайдиган театрни орзу қиларди. Шунга қарамай, у Сальвини, Дузе, Ермолова, Шаляпин, Москвин, Качалов каби талантлари барқ ураётган актёрлар ижросини кўрганида бутунлай ўзини йўқотиб қўяр, болалардек сакраб, ўрнидан туриб, югуриб саҳна олдига бориб уларни самимий табриклар эди. Унинг ижодий табиатидаги ана шу зиддият амалий ишлари жараёнида кўпинча халақит берарди. Тасаввуридаги барча қарама-қаршиликлардан қатъий назар, у актёр театри учун эмас, балки режиссёр театри учун курашувчи ижодкор эди. К.С.Станиславскийнинг эслашича, Гордон Крег баланд қоматли, оппоқ сочлари патила-патила бўлиб силкиниб турувчи, гўзал бир шахс эди. Шу билан бирга, у ҳарқандай актёрга ўз ҳукмини қатъий ўтказувчи, уларни худди жонсиз қўғирчоқдек истаган жойидан олиб, истаган жойга қўювчи диктатор режиссёр эди. Маълумки, Крег Москвада саҳналаштирган "Гамлет" спектаклида К.С.Станиславский, Л.А.Сулержирский ва Қ.А.Маржанов (Маржанашвили)лар унга ёрдамчи бўлиб ҳизмат қилганлар. Шунинг учун, Крегнинг “Гамлет” спектакл талқини устидаги изланишлари хақидаги К.С.Станиславскийнинг эсдаликлари қимматлидир. Жумладан, ўша жараёни тасвирлаб айтадики, "Крег ихтиёрига берилган репетиция хоналаридан бирида, саҳнанинг — макети қурилди. Инглиз режиссёрининг кўрсатмаларига биноан бу макет - саҳнага электр чироқлари ва постановка учун зарур бўлган мосламалар ўрнатилди. Крег саҳнага чиққанда театрчилик аньаларидан воз кечиб, турли тузилишда ишлатилиши қулай бўлган кўчма пардаларга - ширмаларга мурожаат қилди. Улар - архитектура формаларига бурчаклар, токчалар, кўча ва жин кўчалар, заллар, кафеларга айланиб, бўлғуси спектакл кўринишларига ишора киларди.

Кўчма пардалар билан нималар қилинишини Крег хали белгилаб чикмаган чиқди. Рассом - режиссёр тош, металл, ишловсиз ёғоч, пўкак материаллар металлар, билан ишлашга, жуда бўлмаганда, дағал бўз ишлатишга ҳам рози эди, аммо картон ишлатишга мутлақо қарши эди. Крег фабрикада ва қўлда ишланган ясама буюмларни ёқтирмасди. Биз учун кўчма пардалардан яхшиси йўқ эди. Улар табиий, кўзни қамаштирмайди, у ёқдан, бу ёққа кўчиришга қулай, бундан ташқари, бу усул архитектура жиҳатдан тасвирий имкониятларга эга бўлганлигидан уни ҳар хил ёритганда ранг- баранг шуълаларнинг ўйини вужудга келарди... Нихоят, пардалар янгича шакл олгач, қаердандир шуълалар тушиб, улардаги нақшларни жонлантириб юборди, томошабин эса рассом томонидан ишораларда ифода этилган узоқ бир маконга тушиб қолгандек бўлди. Гордон Крегнинг режиссёр-рассом ва режиссёр-саҳналаштирувчи сифатида амалга оширган антиқа ижодий кашфиётлари ҳамма давр ва ҳамма замон режиссёрлари учун улуғ бир мактаб бўла олади. Айниқса унинг оддий йилтироқ қоғозларни матога ёпиштириб, уни турли рангдаги прожектор нурлари орқали жилолантириши ва сеҳрли ранглар оламини ташкил этиши ёки рангларнинг актёрлар либоси, мизансаҳнаси, холатига мутаносиблиги орқали чуқур рамзий маъноларни ифода эта олиш санъати чинакам ибрат мактабдир. Бошқача айтганда, К.С.Станиславский каби жаҳон театри тарихида катта бурилиш ясаган реформатор хамда ёш режиссёрлар учун ҳам катта сабоқ мактаби бўлган. Крег ижодини чуқур ўрганмасдан туриб профессионал режиссёрлик даъвосини қилиш делетантликдан бошқа нарса эмас. Рейнxардт ва Крег XX асрнинг бошларида режиссура - профессионал театр санъатининг асосларидан бири ва энг муҳим ижодий кучи эканлигини исботлаб, спектакль яратиш борасида, саҳна асарининг ғоявий мазмунини очишда бу куч ҳиссаси ғоят улкан эканлигини ўз ижодлари асосида намойиш этдилар. К.С.Станиславский ўша даврлардаёқ иқрор бўлганидек, режиссура- театр санъатини чуқур фикр ва мазмун манбаига айлантирган, театрнинг

жамият олдидаги вазифаларини аниқланган, спектаклнинг ғоявий мазмунини чуқурлаштирган саньат эди. Режиссурага актёрлар унинг бадиий савияси ва маданиятини профиссионаллик даражасига кўтаришбир қатор санъаткорлар кириб келдилар. Улар Францияда — Антуан, Россияда — Станкиславский, Немирович — Данченко ҳамда Вахтанговлардир. Бу улуғ санъаткорлар театр оламига турли йўллар, турли тақдир ва турли мактаб оқимлари орқали кириб келган бўлсалар ҳам, умумий бир муштарак ижодий ҳусусиятлари билан тизимли яхлит бир йўналишни ташкил этадилар. Улар саҳна асарининг ғоявий мазмунини талқин этишда, режиссёр топилмаларини намаён қилишда асосий қудрат эгаси - актёр хазрати олийлари эканлигини эътироф этишди. Театрнинг асосий мақсадини актёрлик санъати орқали рўёбга чиқариш тизимини чуқyp илдиз отишига режиссура сабаб бўлди. Режиссуранинг ижтимоий аҳамиятга эгалигини тан олиш билан ютуқларга эришиш мумкинлигини амалиёт исботлади. Рус театри тарихи ва режиссураси, хусусан ҳозирги кун тушунчамиздаги профессионал режиссура хусусида фикр юритиладиган бўлса, Станиславскийгача бўлган босқичларда Малий театрнинг актёр ва режиссёри А. П. Ленский (асли исми — Вервициотти 1847 —1908) номини зикр этишга тўғри келади. У узоқ йиллар давомида актёр бўлиб театрда фаолият кўрсатиб - Гамлет, Отелло, Бенедикт, Петруччо, Дон Жуан, Уриэль Акоста, Чатский, профессор Кругосветлов ва А. Н. Островский пъесаларидага деярли барча етакчи образларни яратиб, шухрат қозонида қайнаб чиққан эди. Бу санъаткор, ўз актёрлик фаолиятида ёлғондакам декламация ва натурализмга қарши бўлган саҳна ҳақиқати, яьни бадиий ҳақиқат учун курашди. Шу жиҳатдан унинг назарий, амалий ва педагогик илми К.С.Станиславский системасига муайян асос бўлди. А.П.Ленский режиссёрнинг вазифаси, фақатмуаллиф воқеаларини, тизими ва ремаркасини — у киради, чапга ўтади ёки стулга ўтириб йиғлай бошлайди каби актёрларга бажартиришгина эмас, балки ижодкорлар ансамблини ташкил этишдир дейди. Саҳнада берилган шарт шароитларда етарли тарзда, тўғри яшашга эришиш шарт эканлигини

таъкидлайди. Афсуски, жуда кўп объектив ва субъектив сабаблар, баьзан буйруқбозлиқ орқали план топшириш каби, делетантона ва аҳмоқона амру фармонлардан келиб чиқувчи зиддиятлар туфайли у ўзининг қатор-қатор фарматорлик ғояларини амалга ошира олмади. Шунга қарамай у режиссура ва умуман театрчилик ҳаракатида реалистик мактабининг асосчиларидан бири сифатида қолади. Буюк француз режиссёри, актёри ва театр реформатори Андре Антуан (1858—1943) фаолияти ҳам бўлажак профессионал режиссёр учун катта мактабдир. У театр катта тажриба мактабини ўтаб, саҳна сирларининг оқу қорасини актёр сифатида ўз вужудида синаб кўргач, режиссёр сифатида дадил реформаларни амалга ошира бошлади. Жумладан, ўша давр франсуз театр репертуарида "одат" бўлган мелодрамалар ва мешчан драматургиясига қарши ўт очиб, буюк файласуф Эмиль Золя ва унинг муҳитидаги драматургияини, аниқроғи, "натурализм"ни, хозирги давр тушунчасида - ҳаётий ҳақиқатни барча дарду аламлари билан таҳлил эта бошлаши жуда катта инқилоб эди. Унинг томошаларида одат тусига кириб қолган "қаҳрамон","ошиқ", "маъшуқ" каби спектакллардан-спектаклларга кўчиб юрувчи персонажлар эмас, балки оддий деҳқонлар, майда буржуа ва ишчилар синфи саҳнага чиқа бошлади. Спектаклларнинг актёрлик талқини масаласида Андре Антуан замонасида одат тусига кириб қолган шартли — декламация услубига қаpши сахнавий, ҳаётийликни олға сурди. У ролларни одатга айланган қолиплар талабида талқин этиш ўрнига персонажларнинг психологик дунёсини очиш, оддий мақсад учун курашиш руҳида тарбиялади. Оммавий саҳналар талқинида эса шунчаки саҳнани тўлдириш учун чиқариладиган "статистлар"дан бутунлай воз кечди ва саҳнада пайдо бўлувчи ҳар бир кишининг "автобиографияси", ўз вазифаси ва муайян мақсади очилиши масаласига катта эътибор берди. Шунингдек у, ҳар бир спектакль учун декорация тайёрланиши, махсус либослар тикилиши орқали саҳнада хақиқий ҳаётни акс эттирилишига эришди.

Андре Антуан ўз даврининг улуғ мутафаккирларидан бири тарзида театр репертуари жаҳоннинг илғор драматургиясига асосланишига, жумладан Ибсен, Тургенев, Гауптман, Бриё, Ансе, Гюго каби алломалар асарларига алоҳида эътибор берди. Бу ҳаракатларнинг аксариятида бош қаҳрамонлар ролини ўзи ижро этиб, саҳнада натуралистки образ яратишнинг юксак намуналарини, кўрсатади. Бу мисоллар бўлажак режиссёрнинг келажакда санъат оламида ўз йўлини, ўзининг "овози"ни топиб олиш учун даъватдир. Андре театр билетларининг нархини арзонлаштириш, сахна санъатидан камбағал мехнаткашлар оммаси ҳам баҳраманд бўлиши зарур эканлиги масаласини ўртага қўйиб, баҳоли қудрат буни ижобий ҳал этдики, бу тажриба ҳам ибратлидир. Епропа сахна саньатаи тажрибаларидан тасирланиб рус театрида улкан реформа ўтказган, илғорларидан борган санъаткор — актёр, режиссёр, педагог ва театр назариётчиси К.С.Станиславский ўз фаолиятини ҳаваскорлик саҳнасидан бошлади. У биринчи роллари ва спектаклларини уйида, 14 ёшида бошлади. Кейинчлик Москвадаги Адабиёт ва санъат иттифоқида давом эттирди. Бўлажак буюк санъаткорининг илк роли ва тажрибалари ўша замон театрчилик анъаналаридан, гастролга келгaн чет эл труппаларининг спектакллари таъсиридан келиб чиққан. Албатта К.С.Станиславскийнинг ижодий услуби шаклланиши жараёнида мейнингенчилар театрининг таъсири катта бўлди. Шy билан бирга театр санъатининг бунёдкорлик қудратига бўлган ишончи, актёрлар ва режиссёрлар учун аҳамиятга эга бўлган вазифаларни, таҳлилий хал қилиш масаласи етакчилик қилади. Ана шу масалалар кейинчалик унинг бутун ҳаётий ва ижодий йўлининг бош мезони бўлди. В.И.Немировичк -Данченка каби улуғ сафдоши билан тил топишишига ва оламга МХТ – Москва бадииё театри каби даргоҳ барпо этилишига олиб келди. Бу театр масалалари асосини икки муҳим омил ташкил этди. Биринчиси, театр санъатида халқ ва замон ҳаёти акс эттирилиши, иккинчиси, театр жамият тараққиётига ҳизмат +қилиши зарур. Булар икки ижодкорнинг принциплар эди. бу мураккаб

муаммоларни амалга ошириш учун янгича театр, янгича актёрлар ва уларнинг бошини қовуштириб турадиган янгича дунёқарашли раҳбар, ғоявий йўлбошчи — режиссёр ҳазрати олийлари талаб қилинарди. Мана шу принципларга асосланган МХАТ — Москва Бадиий Академик театри улуғ ижодкорлар К.С.Станиславский ва В.И.Немирович — Данченко раҳнамолигида 40 йил изланишда фаолият юритади ва бир неча муҳим босқичларни бошидан кечирди. Изланишлар натижада янги услуб - актёрлик мактаби, режиссёрлик ва бадиий талқин талаблари каби кашфиётлар дунёга келди хамда профессионал театрчилик ҳаракатида "Станиславский системаси" номи билам машхур бўлган тизим яратилди. К.С.Станиславский ўз изланишларида барча илғор фикрли санъат арбоблари — актёрлар, режиссёрлар, рассомлар, композиторлар, директорлар, труппа рахбарлари, продюссерлар, саҳна хамда нур усталари каби махсус малакали мутахассисларнинг ютуқларидан кенг фойдаланди ва уларнинг ижодий тамойиллари ва инқирозларидан зарурий хулосалар чиқарди. У театр санъатида жаҳон маданияти учун муштарак аҳамиятга эга бўлган муҳим муаммоларни хал этиб берди, ҳал этилмай қолганларини эса кейинги авлод вакилларига вазифа қилиб қолдирди. Д.И.Менделеевнинг кимёвий элементлар жадвали кейинги олимлар томонидан тўлдирилиб боргани, Мирзо Улуғбекнинг “Зижи кўрагоний” тизим бутун дунё олимлари томонида» тан олиниб, янги кашфиётлар билан бойитилиб борилаётгани каби, К.С.Станиславский системасида ишора қилинган, аммо ҳал этилмай қолган кўпгина саҳнавий талқин муаммолари кейинги давр мутафаккир актёрлари, режиссёрлари, драматург ва рассом каби санъат арбоблари томонидан боитилиб ижобий ҳал этилди ва ҳал этилмокда. Таъкидланганидек Станиславский профессионал санъаткор сифатида ҳаётнинг барча жабҳаларини чуқур билгани туфайлигина ўз системасининг қонунийлигини исбот эта олди ва унга ўзга санъат арбобларини ишонтириб изланишларини амалга оширишда атрофига маслакдошлари ва шогирдларини жамлаб, уларни илҳомлантирди. Унинг шогирдлари

режиссёрлар Вахтангов, В. Мейерхольд, драматург А.Чехов ва бошқалар, ўзларининг ранг-баранг фикрлари билан Станиславский системаси мазмунини оширдилар ва ривожлантирдилар, янги қирраларни очдилар. МХАТ студиясида таълим олаётган ёшлар тарбиясиига раҳбарлик қилиш топширилгандан сўнг Е.Б. Вахтангов, "система" бўйича машғулотлар олиб борган. У система талабларидан чиқмаган ҳолда, уни ривожлантириб, янги саҳна шаклларини ахтара бошлади. Натижада муаллифнинг услубидан, пьесанинг жанридан келиб чиқиб, буларга мос актёрнинг ижро услубини, спектаклнинг янги шаклини, ифода воситасини топиш ва бу билан спектаклнинг бадиий қимматини ошириш, муаллиф фикрини ва режиссёр топилмасини бугунги кун талаблари билан боғлай олтш орқали бадиий яхлит, таъсирли томошалар яратишга эришди. Вахтангов театр санъатининг моҳиятини улуглаб, спектаклнинг ғоявийлигига, образларнинг тиниклигига, сахнавий ҳақикатга интилиб, маишийликка, штампларга, қарши курашди. Вахтанговнинг шогирди Б.Е.Захава, устоз сахнавий хақикатга интилиб, саҳнада жонли ҳаёт барпо қиларди, — деб ёзади. Бунинг учун театрдан ҳар қандай шартлиликни хайдаш, актёрлардан фақат ҳаётий ҳақиқатни ва театр ифода воситалари билан бадиий хақиқатни барпо қилиш талаб этиларди. Вахтанговнинг саҳнавий реализм хақидаги фикрларини ўқувчилари бундай эслайдилар "Реализм —ҳаётдан ҳамма нарсани ола бермай, фақат кераклигини танлаб олади, керакли воқеани яратиш учун ундан фойда- ланади ва шартли ифода воситалар ёрдамида, ҳаётий белгилар кўрганлари асосида хақиқий ҳис-туйғу яратади. Театр ҳақиқатини Вахтангов қуйидагича тушунади - театрда ҳаётнинг айнан ўзи акс эттирилмайди, уни биз учун мухим бўлган бирор ғояни очиб берадиган томони, худди хаётдагидек таъсирли, ишончли намаён қилинади. Театр ифода воситалари билан яратилган таъсирли буёқлар, бадиий шакл, ёрдамида иккинчи реаллик - бадиий хақиқат яратилади. Ана бу санъатдир. Бундай бадий хақиқат томошабин онги ва калбида чуқур из қолдиради.

Театр, аввалам бор, бу томоша, у қизиқарли, чиройли ва сирли бўлмоғи керак. Театр томошаси — томошабин кўз олдида яратилган янги ҳаёт, янги хақиқат, театр ҳақикати, образлар дунёси. Ҳарактерлар дунёси ва спектакл шуниси билан ҳаётдагидан фарқ қилади. Шундай қилиб, хаёт хакикати ва саҳна ҳақиқати алоҳида тушунча, бадиий хақиқат бу — театр, драматург актёрлар, ва режиссёр ғояси ифодасидир. В.И.Немирович-Данченко саҳна реализмининг актёр ижросидаги асосий манбаларини, туб асосларини амалда ва назарияда кўп тадқиқ қилган режиссёр эди. У театр саньатига анча барвақт қадам қўйган ва драматургияда, адабиётшунсликда, педагогикада фаолият юритиб, танилиб улгурган эди. Унинг пьесалари Россиянииг кўп театрларида саҳналаштирилган бўлиб, баъзи бирларини муаллифнииг ўзи саҳнага қўйган эди. Кейинчалик эса Немирович-Данченко фақат педагогика билан шуғулланиб Москвадаги филармония билим юртида актёрларни ўқитган. Икки ижодкорнинг учрашувидан кейин ташкил топган МХТ театрида Немирович— Данченко бадиий рахбарлик килди ва у тарбиялаган қатор актёрлар ушбу театрнинг асосини ташкил этди. Немирович-Данченко режиссурага адабий ва эмоционал, социал - ғоявийлик бунёд қилишда уч асос, уч хақикат бор, деган тушунчаси олиб кирди. улар – социал, ҳаётий ва театр хақикатидир. Фақат шу уч хақикат орқали саҳнанинг бадиий санъати юксалди, деган эди назарётчи. Немирович-Данченко театр санъатига машхур режиссёр сифатида А.П.Чеховнинг 'Чайка" спектакли билан кириб келди ва театр реформатори сифатида танилди. "Чайка" спектакли рус театри тарихида янги оқим, янги драматург, янги актёрлик ижросини, янги режиссурани барпо этди. Бу спектаклни ижро усули, саҳна атмосфераси, ифодавий саҳна безаги ва режиссура томошабинлар ва сахна билим донларини лол қолдирди. Спектаклдаги агмосфера актёрларнинг руҳияти, бадиий шакл ва ҳаётийлик кутилмаган ходиса эди. Чехов дунёсини тўғри тушуниш ва унга мос саҳна ифодасини ва актёрлик ижросини топиш — бу гениал режиссёрликдан

нишона эди. У режиссурада барча театр шартлиликларидан ўз ўрнида фойдаланиб, асар рухини, инсон психологиясини, замон кайфиятини ва драматург фикрини ёрқин ифода эта олди. Саҳна асарига асосланган томошада “ғоявийсизлик илгари сурашишини бўлишини Немирович Данченко кўз олдига ҳам келтира олмаган. Спектаклнинг яхлитлигини, унинг бадиий қимматини фақат ғоявийликгина вужудга келтиради. Бу фикрларни у Россия учун энг оғир йилларда ҳам театр санъат унинг асоси деб билди ва шунинг учун курашди. 1905 йилдаги тўнтариш мағлубиятидан кейин тайзик кучайишн ва рус зиёлилари орасидаги тушкунликни сезган Немирович-Данченко, МХАТ театри артистларига қарата: - "Бизнинг театр дунёдаги энг ажойиб театр. Бизнинг ишимиз янада юксалиши учун ғоямизнинг мустаҳкамлиги, чуқурлиги барча майда-чуйдаларни бартараф этади, руҳимизни тетик қилади ва артистларимиз ижодини юксакликка олиб чиқади", — деган эди. Ижтимоий ҳаётдагикескин ўзгаришлар, ва унинг таьсирида ижтимоий онгнинг тез ўсиши театрда ҳозиржавобликни тақазо этарди. Буни жуда яхши сезган Немирович-Данченко - халқнинг ташвишларидан, илғор фикрдаги томошабин талабидан, ҳаётдан орқада қолмаслик учун курашди. Театрнинг баъзи репертуарлари, унинг эстетик принциплари талабига жавоб беролмас эди. "Революция бизнинг санъатга бўлган муносабатларимизни ўзгартирди, уни кучли ва мардонавор қилди, — деб ёзади. Данченко, — МХАТ ҳар доим ўз фикрлари билан томошабин онгини суғориб келган эди ва шундай бўлиб қолиши керак. Энди театр репертуарини йирик ижтимоий - сиёсий муаммолар ва ғоялар ташкил этиши керак. Янги бадиий шаклларга илғор фикр керак. Демак ғоя бадиий асарнинг қон-қонига унинг баданига табиий равишда сингиб кетган бўлиши керак, деган эди. Актёрларга эса ўз каҳрамонининг табиий ҳис-туйғуларини қандай ўзлаштиришни, унинг ўзига хос ҳусусиятларини топишни ва мантиқий хатти-ҳаракат асослариии боғлай билишни тушунтирар эди. Шу билан бирга актёрлар фақат пьесада берилган шарт-шароитдан келиб чиқиб роль мантиғидаги органик хатти-ҳаракат

билангина олға боришдан ташқари, актёр-инсон, шахс сифатида шу образга, ўз муносабатини, муаллиф ва режиссёр муносабатларини хам мужассамлаштиришни талаб қилган. Шундагина давр нафаси, муаллиф ғояси, режиссёр режаси, актёрнинг эмоциональ муносабати орқали образнинг негизи намаён бўлади. “Талқин” ролининг мағзи "уруғ", иккинчи ( план", деган атамалар Немирович -Данченко томонидан театр истилохларига киритилди. Унинг режиссураси асосини чуқур аналитик реализм, ўз принципларига содиқлик, ҳар хил оқимларга эргашавермаслик ташкил этади. У ўзи топган, амалётда исботланган далиллардан четга чиқмай, шу йўлни чуқурлаштирди, янги ифода воситаларни ва методларни ахтарди. Шунинг учун унинг ишлари ҳар доим асосланган, чуқур текширилган ва меёрига етказилган бўларди. Айниқса актёрлар билан шошмай ишлар, эринмай ўргатар ва уларнинг янги-янги қирраларини очар эди. Муаллиф ғоясига жуда содиқ бўлган холда, асарни чуқур тахлил қилар, унинг янги қирраларини очар ва синчковлик билан репертуар танлар эди. Театр санъатига А. Чехов, Л. Толстой, М Горький, М. Достоевский каби драматургларнинг олиб кириб, улар ёрдамида Москвин, Качалов, Книппер — Чехов, Тарханов, Леонидов каби буюк актёрларни рўёбга чиқарди. Пушкин, Грибоедов, Гоголь, Шекспир, Ибсен каби муалифлар хам забардаст драматург эканликларини исботлади. Немирович-Данченко ўзининг сахнавий реализими, бадиийлиги, ғоявийлиги саҳнавий кайфияти', подтекст, актёр темпераменти, уч хақиқат, режиссёр бурчининг уч қирраси хақидаги фикрлари, асосида актёрларнинг янги авлодини тарбиялади. Театрнинг инсон онгини тарбиялаш хақидаги фикрлари билан актёр махоратини оширди. Профессионал режиссура санъати ривожланишига муҳим хисса қўшганлардан яна бири Э. Мейерхольддир. Бу буюк режиссёр томонидан кашф қилингаи янги принциплари қуйидагича. У шу дамгача томошабиндан парда билан яшириб келинган саҳна ичкарисини дадиллик билан очиб ташлади. Унинг театрида парда йўқ, саҳна билан томоша зали бир-бирига

бирлашган, бутун бинони ташкил этади. Актёр бу бинонинг тўридаги кўчма сахнада ўйнайди. Қоронғуликдан шуъла нур фақат актёрга туширилади ва у доим томошабиннинг диққат марказида туради. Мейерхольд ўз постановкаларида актёр ва режиссёрга ҳамиша халақит бериб келган саҳна пештоқини ўзгартиришга муваффак бўлди. Бу услубга ўз диққатини жалб қилишга мажбур бўлди. Актёрлик техникаси сохасида қўлга киритган ютуқлари хам ҳайратда қолдиради. Унинг театрида серқира ижодкор актёрнинг майдонга келгани шубхасиз, лекин у ҳали том маъно билан улуғ актёр эмасди. Мейерхольд - актёр муаллакчн, ашулачи, ракқос, декламациячи, акрабат, конферансье, сиёсий ташкилотчи, серқира ижрочи эди халос. Бундай актёрнинг қўлидан ҳамма иш келади - у кўшиқ айтади, декламация қилади, фортепьяно ёки скрипка ҳам чалаверади, рол ўйнайди, фокстротга танца тушади, муаллақ ошади, оёғини тикка қилиб қўлларида юраради, трагедияда ҳам, водевильда ҳам ўйнай олади. Табиийки бу нарсаларни у мутахассисдек эмас, хаваскордек бажаради, чункн масхарабоз ундан яхшироқ муаллақ ошади, рақсларни ижро этувчи ҳам ундан яхшироқ бажаради, ёки профессионал пианиночи ёхуд скрипкачи актёрлардан кўра яхшироқ чалади. Натижада режиссёр актёрларнинг қадди-қоматини ҳар тарафлама созлашга, театрга жуда зарур бўлган гавда ва овозни талаб даражасида ушлаб туришга тасвирий воситаларни топишга, ижрони юксак даражага кўтариллишига эришди. Бу саҳнавий янгилик ва ихтироларни кашф этганларнинг изланишларига, таланти кўп қиррали эканлигига, жасорати, зийраклиги, эпчиллиги ва дидига, саҳна талабларини яхши билишларига тан бериш керак. Актёрнинг бадан тарбияси театр саньатининг асосий масаласи бўлган и учун тўғри тарбияланган бундай гавда инсон рухининг ҳаётини бадиий шаклда, харакатда ифода этишга хизмат этади. Аммо бадан тарбияси актёрнинг шунчаки мақсадига айланса персонажнинг руҳий интилишга ва

ички ифода шартлиликларига шикаст етказа бошлайди. Бадан зўриққан пайтидан бошлаб, рухий вазифани бажарадиган вужуднинг ашаддий душманга айлананади дейди Стниславский. Мейерхольд тасаввури, ғоят ёрқин сахнавий ҳақикатни яратиш учун фантастикага хам эрк берган эди. Бу жараёнда унинг ҳис туйғулари жуда ўткир ва сезувчан ишлар, шунинг учун ўйлаб топган хақиқатлари барча учун мажбурий деб хисобларди. У сахнада ҳеч кимни бошқача ўйлашга ва бошқача бажаришга йўл қўймасди ва барчани ўзи топганларига шакл шубҳасиз ишонтиришга эришарди. Мен топган ёки очган ҳақикат хакиқий бўлмаса ҳам ҳақикатига нисбатан нисбий дир", — дер эди ва деспот – қаттиқ кўл қайсар режиссёр сифатида чизган чизиғидан чиқишга изн бермасди. Шунга қарамай, у буюк ижодкор сифатида заковатли режиссёрлар хаёлига келмайдиган ажойб шаклларини кашф этарди. Улар нечоғлик ҳаётий ёки сунъий бўлса хам ўз саҳнавий-бадиий ифодавийлиги, мажозий сермазмунлиги ва оргиналлиги билан барчани хайратда қолдирарди. Бундай ғайриоддий тасаввур фақатгина Мейерхольдга хос фазилат бўлиб, у ана шу мутлақо хукмронлиги туфайли мўъжизалар яратарди. Шунинг учун топилмалари, "хақиқатлари", бадиий ва ғоявий ифодалари ҳаммага ҳам бирдай манзур бўлавермади ва катта бахсларга сабаб бўларди Бироқ ҳеч ким бахсли қарама-қаршиликларга қарамай кашфиётлар буюк ижодкор шахсига мансублигини инкор этмасди. Шунинг учун ҳам унинг талқинидаги "Дон Жуан", "Маскарад", "Тристан ва Изольда", "Мистерия — Буфф", "Клоп", "Ҳаммом", "Ақллилик балоси", "Кренский тўйи", "Айиқ" каби спектакллар театр саньати тарихида ёрқин из қолдирди. Хулоса қилиб айтганда профессионал режиссуранинг амалётчилари намаён бўлди. Улар ўз назарий қарашлари билан бу сохани ривожлантириб театр саньатининг етакчи бадиий бўғинига айланди. Драматург, актёр ва томошабинни бир-бирига узвий боғлайдиган бошқарувчига айланди.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари

O'xshashlar

Ўрта осиёга европа санъатининг кириб келиши

Режиссура ва унинг ижтимоий мавқеи

Кулолчилик санъатининг усталари

Режиссура ва унинг театр санъатидаги ўрни

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши