Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши - San'at - Referatlar

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши Режа: 1.Қадимги ганчкорлик санъатининг Шарқ мамлакатлари меъморчилигида тутган ўрни. 2. VII - VIII асрлардаги Варохмадаги топилмалар. 3. Ўзбекистонда ганч ўймакорлик санъати. 4. Ганч ўймакор усталар.

Ганчкорлик қадимий санъат турларидан бири бўлиб, ўз акси хусн – жамолини дунё меъморчилигида номоён этиб келмоқда. Айниқса Ўрта Осиёда яратилган асарлар ўзига хос бадиийлиги композицияси ва ишланиш услуби билан фарқ қилади. Ҳозирги кунда ганч серқуёш Ўзбекистонимизда ардоқланиб, авайлаб мухофаза қилинаётган кўпгина ёдгорлик обидаларига кўркамлик, гўзаллик бахш этиб турибди. Ганч ўймакорлик санъати асирлар давомида ўзига хос услуб билан ривожланиб келди. Бу санъатнинг энг қадимги ўрта асрлардаги ва XX асрда ривожланишни кўздан кечириб, ўрганиб чиқсак бу даврлардаги ганч ўймакорлиги бир-биридан мутлақо фарқ қилади. Қадимги ганч ўймакорлиги ҳам бўлиб, реалистик тасвирлар асосида ишланган. Варахмадаги топилмалардан VII - VIII асрлардаги Бухоро саройи қолдиқларидан наъмуналар топилган. Бу топилмаларда қушлар, ҳайвонлар, балиқларни, ўсимликсимон ва геометирик шаклларининг ўйма намуналарини кўриш мумкин. Ўрта Осиёни араблар босиб олгандан кейин ислом дини хукмрон бўлиб қолди,у тирик мавжудотни тасвирлашни тақиқлади. Буни Ўрта Осиёдаги архитектура ёдгорликларидан кўриш мумкин. Хусусан VII - VIII асрлардаги хукмронликларнинг Варахмадаги саройларда бу санъатнинг хилма-хил намуналари сақланган. Ўзбекистонда ганч ўймакорлик санъати ҳам жуда қадимдан ривожланган бўлиб хозирги кунда ҳам ўзига хос хусусиятларини йўқотмаган. Ўзбкистонда хунармандлар бўлими 1918 йилда ташкил этилган бўлиб унинг асосий мақсади хунармандчилик бўйича изланишлар олиб бориш, иқтисодий статистик малумотларини қайта ишлаб чиқиш, ишлаб чиқаришга тарқатиш, мактабларда ташкил қилиш ўқув устахоналарини тиклаш, музейлар хунармандлар бирлашмасини ташкил этиш ва бошқалар эди. 1918-1920 йилларда хунармандлар уюшмаси Тошкентда ўлкашунослик хунармандларига ўқув намунавий устахоналар ва хунармандлар бўйича музей ташкил этилди ва ганч ўймакорлар наққошлар, ёғоч ўймакор усталар ажойиб ишлари билан қатнашиб кўпчиликка манзур бўлдилар. Ўзбекистон хунармандлари ўз ишлари билан 1925 йилда

Париждан кейин Лейпцигда, 1927 йилда жахон бўйича, 1937 йилда Парижда «Санъат ва техника хозирги кунда» деган кўргазмаларда «Гран при», иккита кумуш медаль ва битта олтин медаль билан мукофотландилар. Ўзбекистонлик ганчкор усталар архитектура ёдгорликларини; мураккаб муқарносларни,нозик ганч ўйма ишларини қайта тикладилар. Улар Минораи Калон ( XII аср), Магоки Аттор масчидини, ( XII аср), XVII асрда қурилган Шердор, XVII асрда қурилган Абдулазизхон мадрасасини ва шунга ўхшаш архитектура ёдгорликларига қайта хаёт бахшида этдилар. Бу мураккаб ишларда жумхуриятимиздаги ганчкор усталар ўз кучи, қуввати ва билимини аямадилар. Улар Бухоролик ганч ўймакорлар - уста Ширин Муродов, Шоир Ибодов, Абдураҳим Хаётов, Самарқандлик Рашид Жалилов, Шамсиддин /офуров, Абдурашид Жалилов, Акрам Умаров ва бўшқа кўпгина камтарин ганч ўймакорлар ўз куч ва ғайратларини аямадилар. Тошкентда 1947 йилда меъмор А.Мухамадамин бошчилигида Курант биноси қурилди бу қурилмани безашда уста Ширин Муродов қатнашди. У нақш композицияларини юқори бадиийлик билан ўйиб бажарди.Ганч ўймакорлик ишлари бутун бино архитектураларига жуда мос танланган. Курант биносининг шарафа, устунлари,панжаралари ўйма ганч билан безалди. Шарафанинг «Муқарнас» ва «Ироқи» турлари бажарилди. Ҳар бир панжарага алохида композиция чизилиб атрофларига мослаб занжир ҳолкия берилди. Ҳозирги кунда ҳам Тошкент куронти шахарга алохида чирой бағишлаб турибди.1940 йилда театр биносининг қурилиши бошланиб 7- йилда битказилди. Ўзбек мутафакир шоири Алишер Навоий таваллудининг 500 йиллиги атаб худди шу куни мутафаккирнинг номи берилди. Театр биносини замонавий эстетик талабларига асосланиб ўзбек миллий анъаналарини сақлаган ҳолда халқ ҳунарманд-усталари бунёд этдилар. Театрнинг безак ишларига барча шаҳарлардан усталар, наққошлар, рассомлар, ганчкорлар, тоштрошлар ва бошқалар келишди. Безак ишларида Академик Жусаев эскизи билан театнинг фасоди, (ташқи кўриниш) эшикдан

киравериш жойи (фоэси)ва томоша қилиш зали (мехмохонаси)ни Т.Арлонқулов бажарди. Ўзбекистондаги ганчкорлар усталарини бир жойга йиғиб хар бир вилоятни ўзига хос миллий услуби асосида безаш, безалган хона театрнинг архитектура бадиий образига мос тушиши кераклигидаги ҳақидаги масалани қўйди. Бу Хива, Термиз, Самарқанд, Бухоро, Фарғона ва Тошкент залларидир. Булардан Хива ва Термиз заллари қадимда ишлатиладиган ганчкорлик услубида безатилган. Бухоро, Тошкент, Фарғона ва Самарқанд заллари эса замонавий халқ анъанасига мос бўлган ганч ўймакорлиги билан безатилган. Хива зали. Ганч ўймакорлик ишларини Хивалик усталар С.Худайберганов, К.Полвонов, Б.Бобожонов, Р.Машарипов ва унинг шогирдлари бажарган бўлиб қадимий услубда безатилган. Безаклар асосан медальёон шаклида қилиб ўйилиб Хивадаги кошинга ўхшаб кетади. Бу ўйма унча чуқур бўлмай жуда майда ўйилган худди ёғочдан ўйилганга ўхшайди. Термиз зали. Бу залнинг нақш композитсияларни Уста Ширин Муродов Термиз усулида мўнжаллаб чизган. Ўйма ишларини Уста Ширин Муродов, /. Неъматов ва бошқалар бажарган. XII аср Термиз саройидаги ганч ўймакорлигини эслатади. Фарғона зали. Ганч ўймакорлиги ва нақш композицияларни Қуқонлик Саит Махмуд Норқўзи бажарган. Ўйма ишларига Жалил Марасулов ва кўпинча Фарғона усталари қатнашган. Фарғона залининг шифти қовурғали қилиб ганч ўймакорлиги кампазициялари билан безатилган. Бу Фарғона водисидаги анъанавий бадиий услубни англатади. Самарқанд зали. Ганч ўймакорлиги ишларикомпазицияларини давлат мукофоти лауриети Қ.Жалилов ва бошқалар бажарган. Б зал шарафа композицияларини, геометрик орнаментларини, намоён, рута занжира композицияларининг ажойиб намуналари ишланган.Шифтга геометрик нақш гриф ўйилиб ораларига ўйма исмли нақш компазициялари бажарилган. Бухоро зали. Бу залнинг нақш композицияларини ва ўймаларини Уста Ширин Мурод бажарган.У Бухороча милий ва замонавий усулни қўллаган.

Унинг ойна заминли ганч ўймакорлиги хонани янада кенг қилиб кўрсатади. Унда ажойиб ва мураккаб шарафалар,қандиллар намоёнлар киши диққатини ўзига тортади. Кекса Уста Ширин Мурод Бухороликларга хос «табақа пардоз» деб аталадиган мураккаб услубни бизгача етказиб келиб Бухоро залида ойнаи жахон кўрди.У ажойиб қандил ишлаб уйнинг шифтига қуббали қилиб муқарнас ишлади. Тошкент зали. Тошкент залига Тошпўлат Арслонқулов компазиция чизди. Гулдаста, марафа,намоён,руталар юқори рельефли қилиб бажарилди. Тошпўлат Арслонқулов ўйма нақш солиш техникаси, «муқарнас», «мажнунтол», «чока пардоз», «занжири», «шохбарс» каби услубларини амалда қўллаб,тараққий эттирилиши билан бирга «чор бурчак», «қувача ислими», «палак ислими» каби композициялар билан безади. 1961 йил Алишер Навоий номидаги катта Академик опера ва балет театрнинг ганч ўймакорлиги безаклари қайта тикланди. Хоразм ўзининг қадимий ёдгорликлари билан жаҳонга машҳурдир. Хоразмдаги Исломхўжа минораси,Фахриддин Рози мақбараси, Жума масчити ва бошқа тарихий обидалар Ўрта аср Шарқ меъморчилик санъатининг гўзал намуналаридан биридир. Улар ўзининг содалиги ва нақиш мотивларининг улуғворлиги билан дунёга дон таратган. Хивадаги тарихий обидаларнинг ҳар бир шахар меъморчилик ансамблининг таркибий қисми бўлса-да, аммо уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос такрорланмас санъат асаридир. Жума масжидининг нақишлари ранг-баранглиги билан кишини қойил қолдиради, ўйма мармар плиталар, сирланган ғиштлардан терилган нақшин деворлар, теракота мозамкадан ишланган шакллар токчалар, деворларга солинган тасвирлар ўзоро уйғунлашиб яхлит бадиийлик ҳосил қилади. Хоразмнинг бадиий архитектура ёдгорликлари XIX - XX аср бошларида Хива шахрида бир жойда яхлит ҳолда тўпланиб қолганини кўрамиз.

Хоразмнинг бадиий ёдгорликлари XIX - XX аср бошларида Хива шаҳридаги пишириб ишланган нақшларни кўрсак ўзига хос шакларидан иборатлиги, нақшларнинг ўзига хос айланма спиралсимон компазисион тузилишига эгалиги ҳамда новдаларнинг жуда нозик чизилишини, ўйилиши, чизиқларнинг бир-бири билан кесиб ўтганлиги жим-жимадорлиги билан ажралиб туради. Хоразм санъатида гулларни спиралсимон тузилиши жуда қадимда қўлланиб келганлигини кўриш мумкин. Эрамиздан олдинги III асрларда қурилган Тупроққалъа саройи хоналаридаги безакларда кўриш мумкин. XIX асрда Хоразм спиралсимон тузилишдаги нақшлар билан ёдгорликлар безатилган. Хоразм меъморчиликнинг манзарали безакларида геометрик нақш кенг ўрин олган бўлиб, Ўзбекистоннинг бошқа вилоятларига қараганда ўзига хослигига эга. Лекин улар жуда кам фарқ қилади. Айниқса, ўсимликсимон нақшлар спирал шаклида айланма ҳаракатчанлиги, динамиклиги билан фарқ қилади. Хоразмда «мадохил», «турунж», «қалампир» шаклидаги нақш композициялари ва бошқалар кенг ўрин олган. Хоразм ганч ўймакорлигининг нақш компазицияси сўзанани эслатади. Сирли кошин нақшларига қараганда ганч ўймакорлик, ёғоч ўймакорлик Хоразмда унча ривож топмаган бўлсада лекин ўзига хос хусусиятлари билан бошқа шахарларда ўйилган нақишлардан фарқ қилади.Ганч ўймакор усталар кўп бўлса-да, лекин баъзилари ўймага мослаб нақш компазицияси чиза олмас эдилар. Шунинг учун улар махсус нақш чизиб берувчиларга мурожат қилар эдилар. Гирих композицияси чизиб берувчи устани гирихкор уста деб юритар эдилар. Бундай Хоразм усталаридан Худайберган Полвонов, Эшмухамад Х удайбердиев, ака-ука Вафо ва Болта Мирзаевлар, Хожиниёз Саидниёзов, Матёқуб Жошебеков, Худайберган Матчанов ва бошқалар бор эди. Хивалик қадимий ганч ўймакор усталар фақат ганч ўйиш, нақш чизишни билибгина қолмай, балки улар мусиқа, шериятни, тарихни яхши билганлар ва

нихоят мадрасада ўқиганлар. Бундай усталарни хақийқий ганч ўймакор уста хисоблаганлар. Улар мусиқа асбобларида чалишни,талим олган ва кўп йиллаб амалий ишлар қилганлар. Хоразм ганч ўймакорлиги санъати тобора юксалиб бормоқда. Ҳозир Хоразмда қурилаётган кўп қаватлий салобатли бинрлар ганч нақишлари билан безалмоқда. Ганчкорлик санатини ажойиб намуналарини музейларда, кўргазмали хоналарда, маиший биноларда, кофе, ресторан, завод, фабрика, театр ҳаттоки турар жойларда ҳам учратиш мумкин. Ганчкорлик қадимий санъат турларидан бири бўлиб, ўз аксининг дунё меъморчилигида жумладан. Ўрта Осиё, Эрон, Туркия, Арабистон, Авғонистон ва бошқа шарқ меъморчилигида намоён этиб келмоқда. Акйниқса Ўрта Осиёда яратилган асарлар ўзига хос бадиийлиги, компазицияси ва ишланиш услуби билан фарқ қилади. Ҳозирги кунда ганч серқуёш Ўзбекистонимизда ардоқланиб авайлаб муҳофаза қилинаётган кўпгина ёдгорлик обидаларига кўркамлик, гўзаллик бахш этиб турибди. Ганч ўймакорлиги санъати асрлар давомида ўзига хос услуб билан ривожланиб келди. Бу санъатнинг энг қадимги, Ўрта асрлардаги ва XX асрдаги ривожланишни кўздан кечириб, ўрганиб чиқсак, бу даврдаги ганч ўймакорлиги бир-биридан анча фарқ қилади. Қадимги ганчкорлик ҳажмий бўлиб реалистик тасвирлар асосида ишланган. Уларда кўпинча одамлар, хайвонлар, қушлар тасвири ишланган. X - XI асрларда наққошлик, ёғоч, тош ва ганч ўймакорлиги янада ривожланди. Мураккаб абстракт тасвирини акс эттирадиган нақшлар пайдо бўлди. Ганч ўймакорлиги ишлари уйнинг ички ва намгарчилик тегмайдиган ташқи қисмига ҳам қўлланила бошлади. XIII асрда ганчкорлик санъати янада ривожланди. Бунга Африёсиёбда топилган ажойиб ганч ўймакорлиги ишлари мисол бўла олади.

Тошкентда ганч ўймакорлиги жуда қадимдан ривожланиб келаётган санъат турларидан биридир. Тошкент ганч ўймакорлиги мактабида Усмон Икромов, Уста Тошпўлат Арслонқулов, Махмуд Усмонов, Ҳаёт Абдуллаев, Зиёдулла Юсупов, Тохир Умаров каби қатор етук усталар етишиб чиққанлар. 1918-1920 йилларда ҳунармандлар уюшмаси Тошкентда Ўлкашунослик ҳунармандлар ташкилоти, ўқув наъмунавий устахоналар ва ҳунармандчилик ишлари бўйича музей ташкил этди. Ўзбекистон ҳунармандлари ўз ишлари билан 1937 йилда Парижда «Санъат ва техника ҳохирги кунда» деган кўргазмаларда иккита «Гран при» иккита кумуш медаль ва битта олтин медаль билан мукофотландилар. 1947 йили Тошкентда мемор А.Мухаммаджон бошчилигида Курант биноси қурилди. Бу бинони безашда Уста Ширин Муродов қатнашди. Ўзбекистон меъморчилигига катта ҳазина бўлиб қўшилган Ўзбекистон Давлат опера ва балет катта театри 1947 йили академик архитектор Алексей Шусевнинг лойихаси ва рахбарлиги остида қуриб битказилди. Тошкент ганчкорлик мактаби ўзига хос нақшлар нозиклиги, аниқ симметрик тақсимга эгалиги жозибадорлиги билан ажралиб туради. Ўзбек ганчкорлик санъатининг машҳур усталаридан бири Тошпўлат Арслонқулов 1882 йили Тошкент шаҳрида ганч ўймакор уста оиласида туғилди. Отаси Арслонқул Назаров ўша даврда машҳур усталардан бири эди. Арслонқул Назаров ўз ўғлини ўн икки яшарлигида хунар ўргатиш у чун ўзи билан олиб юрди. Унга ганчкорлик сирларини нақш компазицияларини ўзига хос пардоз бериш йўлларини ва бошқаларни яхшилаб ўргатиб борди. Айниқса чока пардозда кўп ишланди. Тошпўлат анча йил отаси билан юрди аввал у, отасига лой қориб берди кейин нақшлар заминини ўйди сўнгра оддий пардозларни ўйди. XIX асрлар охирида Тошкент Ўзбекистон кўчасидаги Юсуф Давидовнинг уйини ганч ўйма билан айвон ва меҳмонхонасини ота-бола безаганлар. Бироқ жуда баланд серхашам безатилган.

Тошпўлат Арслонқулов бирор хонага компазиция чизар экан нақш битганда қандай чиқиши, замини, ўймаси унинг ингичка ёки ёғонликларини, хона ёруғлигини хисобга оларди ва ўзига хос пардоз турларини танлар эди. Бу усталар ижодларининг муҳим томони шундаки замонавий биноларнинг баландлиги, кенглиги ва функциясига мос ҳолда замон талабига жавоб берадиган асарлар ижод қилишидир. Бу санъаткорларнинг кўплаб асарлари жахон миққиёсида ўзини гўзаллигини кўз-кўз қилмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил.

O'xshashlar

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Ёғоч ўймакорлик санъати

Халқ амалий безак санъати

Кулолчилик санъатининг усталари