Халқ амалий безак санъати - San'at - Referatlar

Халқ амалий безак санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

205 KB

Ko'chirib olish

Халқ амалий безак санъати Ўзбек халқи аждодлари тасвирий санъат соҳасида ибтидоий жамият давридан бошлаб ажойиб асарлар яратганлигини археологик кашфиётлар тасдиқлайди. Республикамизнинг жуда кўп жойларида, айниқса Бойсун, Қурама тоғ тизмалари, Самарқанд теварагидаги тоғларидан топилган қоя тошларга битилган ибтидоий расмлар ўзининг реаллиги ва рангбаранглиги билан хозиргача кишиларни хайратда қолдиради. Моддий ва маънавий маданият билан бевосита боғлиқ бўлган санъат намуналари, ибтидоий чизма расмлар, антик давр ва ўрта асрларда яратилган монументал бадиий обидалар минтақада яшаган т урли элатлар ва томонидан ижод қилинган. Ўзбек этногенезида ташкил қилган элатларнинг кўп асрлар давомида шаклланиб келган маданий меросининг умумий ижодкорлари сифатида номоён бўлиши Ўрта Осиёликларнинг маънавий замини ҳам бир бўлганлигининг далилидир. Айниқса антик даврда яратилган турли хилдаги амалий безак санъати намуналари қадимий хоразмликлар, бақтрияликлар, суғдийлар, марғиёналикларнинг юксак маданиятга эга эканлигини намоён қилади. Марказий Осиёликларнинг мазкур аждодлари яратган ажойиб обидалар бизларгача етибгина қолмай, уларнинг ишлаб чиқариш анъаналари авлоддан-авлодга утиб мохир усталар томонидан ривожлантирилган. Хозиргача сақланиб келинган ўзбек, тожик, туркман, қирғиз, қозоқ усталарининг ганч, ёғоч ва мармардан яратилган чиройли ўймакорлар буюмлари, нақшли сопол идишлари, рангбаранг тўқимачилик ва каштачилик махсулотлари, мисканлар ва заргарлик буюмлари умумий характерга эга бўлиб, хар бир этноснинг ўзига хос хусусиятларини ҳам намоён қилади. Амалий безак санъати хар бир халқнинг маиший турмушининг таркибий қисми сифатида асрлар оша шаклланиб келган миллий хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган. Аммо бизгача етиб келган соҳалар ўзининг ишлаб чиқариш услубини ва зур санъатини сақлаб қолган бўлса-да,

мазмунан ва шакл жиҳатдан анча ўзгарган. Археологик кашфиётлар туфайли аниқланган исломгача бўлган обидаларда топилган ганчдан ва сополдан ясалган буюмларда, металл ва олтин безакларда, деворий санъат намуналарида тасвирланган жозибадор образларда бутун бир маиший турмуш сохаси (айрим одамлар ва турли жониворлар иштирокида ўтказилган маросимлар ва хаёт тасвири берилган панноларда) намоён қилинган бўлса, ислом тарқалгандан кейин барча бинокорлик амалий безак санъатида мазмун ва шакл деярли ўзгариб кетган. Зўр махорат билан бунёд этилган одамлар, турли хайвонлар ва бутун бир воқеалар тасвири берилган обидалар ўрнига геометрик ва ўсимликлар шаклидаги безаклар асосий ўринни эгаллаган. Оддий маиший буюмлар ва безакларда хашаматли меъморчилик иншоотларида жонли образлар тасвири деярли йўқолиб кетган. Хозирги сақланган келган амалий санъат соҳаларидан ганч ў ймакорлиги кенг тарқалган. Тарихий обидаларда топилган қадимги ганч ўймакорлиги асосан хажмий бўлиб, реалистик тасвирлар билан ажралиб туради. Масалан, 1II-IV аср обидаси бўлмиш Тупроқ-қ алъанинг серхашам Сарой мехмонхоналаридаги ўйма ганчли расмлар, ўша даврга оид Варахша харобаларида кашф этилган ганчга битилган ўсимликсимон нақшлар, пальметта, бўрттириб ишланланган балиқ тасвирли ганч, геометрик шакллар, қушлар, хайвонлар ва балиқларнинг тасвирлари ажойиб санъат намуналаридан дарак беради. Қадимий усталар мураккаб нақшларни ўсимлик ва хайвонларнинг тасвирларидан олиб, стиллаштириб ишлаганлар. Ганч деворга, устун ва пештоқларга қалин қилиб сувалиб, нақш тасвири ганчнинг ўзига ахта (улги) сиз тўпа-тўғри чизиб қўйилган. Илк ўрта асрлардан бошлаб ганчкорлик санъати яна ҳам ривожланади. Моварауннаҳрда ганчкорлик меъморчиликнинг асосий безаги даражасига кўтарилиб, уларда афсонавий хайвонларнинг тасвирини ҳам учратамиз. Айниқса, Жанубий Ўзбекистонда ўрганилган мақбараларнинг интерьери, девор пештоқлари равоклари нихоятда нафис уйма нақшлар билан

безатилган. Масалан, XII асрда Термиз мақбараларида янгича услуб ишлатила бошланганлиги, яъни мукарнаслар (стилактитлар)нинг пайдо бўлиши ва кўпгина биноларда қўлланилиши ганчкорликнинг ўсганлигидан гувохлик беради. Кейинги асрларда Афросиёбда топилган ажойиб ганч намуналари бу сохада янги-янги нақшлар яратилганлигини, бинолардан ганч ўймакорлиги билан узвий боғланган кошинлар ва тошдан ясалган безаклар, ганч ишлатила бошлаганлигини кўрсатади. Ганчкорликнинг гуллаб- яшнаши XVIII-XIX аср бошларига тўғри келади. Бу сохада ўзбек уеталарида айрим минтақага (вилоятга) хос бадиий услуб ва белгилар сақланиб қолган. Улар ўзига хос ўймакорлик мактабларини яратибгина қолмай, ўзаро тарихий давр жиҳатидан ҳам фарқланадилар. Агар қадимги ганч ўймакорлигида деярли хажмлик реалистик мазмунли ва орнаментал мотивли расмлар характерли бўлса, ўрта асрларда асосан ўсимлик ва геометрик шаклдаги чуқур ўйиб ясалган хашаматли безаклар пайдо бўлади. Бизнинг асримизга келиб ганчкорлик санъатида майда рельфли, нозик ва рангли текис фонда ясалган меъморчилик намуналари кенг таркала бошлаган. Хозирги даврда бинокорликда кўпроқ безакли рангли гуллар ва расмлар билан ганч ўймакорлигини уйғунликда ишланишга харакат қилинмоқда. Шунинг учун усталарнинг кўпчилиги нафақат ўймакор, балки шу билан бирга рассомчиликни ҳам эгаллагин. Улар ганчдан ташқари бинокорликда ишлатиладиган хар хил карнизлар, устун ва кронштейнлар, панжара ва бошқа деталлларни ясаш ва буяшни ҳам биладилар. Усталарнинг мохирлиги туфайли кичик хоналарга майда, текис ўймакор ва унга мос пордоз тури, катта хоналарга эса йирик ёйма, ўзига хос нақшлар берилади. Ганч ўймакорлигида йирик уйма, чуқур уйма, ясси уйма, замини кузгули уйма, замини рангли уйма, чизма пордоз, занжира, хажмли уйма каби услублар ишлатилмокда. Бинокорлик (меъморчилик)да ишлатиладиган анъанавий орнамент геометрик ва ўсимлик шаклида. Ўзбек халқи санъатининг барча сохаларида

ўсимлик орнамента устун туради, аммо у доимо геометрик на қ шлар билан бирга ишлатилади. Ганчкор усталар хар хал турдаги ўйма ишлатадилар: замин-кори, чока-пардоз, лўли-пардоз ва табака-пардоз . Кейинги тури энг охирги ва янги ҳисобланади. Улар ўзаро орнаментларининг ўйилиш услуби, чу қ урлиги ва катта- кичиклиги билан фарқланадилар, аммо бир-бири билан узвий боғлиқдир. Ганчкор нақшлар катта корхоналар, маъмурий иморатлар, маданий ва санъат саройларини безабгина қ олмай, кейинги йилларда жуда кўп фу қ ороларнинг уйларига ҳам хусн ба ғ ишламо қ да. Йирик иншоотлар, монументал обидалар, кенг савдога мўлжалланган ўймакор ганч нақшлар муайян мотивдаги миллий орнаментлар тасвирланган колипларда қ уйилиб ишланади. Бундай ажойиб миллий безаклар Тошкентдаги Навоий номидаги опера ва балет театрида, Му қи мий номли театрда, катта санъат ва маданий саройларида, жуда кўп маъмурий ва жамоатчилик биноларида, ошхоналар ва дўконларда кенг ишлатилган бўлиб, улар шаҳар хуснига-хусн ба ғ ишламо қ да. Эркин майин бўё қ лар билан анъанавий ўймакорлик нақшларининг биргаликда ишлатилиши айниқса чирой кашф этади. Машхур бадиий ганчкор усталардан Ўзбекистон Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси, Республикада хизмат кўрсатган санъат арбоби Ширин Муродов, Халқаро мукофотлар совриндори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Абдулла Болтаев , элда катта хурматга сазовор бўлган мохир усталар Тошпулат Арслонкулов, Усмон Икромов, Анвар Кулиев, Шамсиддин Ғ офуров, Кули Жалилов, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси Юсуф али Мусаев ва бошқалар яратган ўймакорлик ва меъморлик санъати халқимизнинг бадиий бойлигидир. Ёғоч ўймакорлиги ҳам Ўзбекистоннинг барча вилоятларида қадимдан кенг тарқалган. Мазкур ўймакорликка оид буртик (горельеф) нақшлар уй- рўзғор буюмларида ва меъморчилигида, айниқса эшик дарвоза, устунлар, хар хил тўсин, хонтахта, қутича, қ аламдон, эгар қабиларда ишлатилган. Моҳир усталар яратган бизгача етиб келган айрим буюмлар хозиргача ўзининг нафислиги, табиийлиги ва мураккаблиги билан кишини хайратда

қолдиради. Ёғоч ўймакорлиги илк ўрта асрларга оид Сурнхандарё воҳасидаги Юмалоктепадан, Бухоро, Хива, Самарқанд, Шахрисабз ва бошқа жойлардаги казилмалардан топилган. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, араблар келишидан олдин ёғочдан ясалган маъбуда (худо) ни хар бир хонадонда учратиш мумкин экан. Одатда бундай маъбуда эшик тепасига қўйилган ва у эскирса хонадон соҳиби янги маъбуда харид қилиб, алмаштириб тўрган. Араб истилосидан кейин ислом ақидаларга биноан тасвирий санъатнинг бундай турлари, айниқса хайкалтарошлик бутунлай барҳам топади. Эндиликда уста наққошлар ёғоч буюмларга геометрик шаклда оддий чизиқлардан мураккаб шакллар ясашга, табиат манзараси ва ўсимликлар аксини ифодалашга ўтдилар. IX-X асрларда Ўрта Осиёда, шу жумладан Ўзбекистонда ёғоч ўймакорлиги яна ҳам ривож топади. Бу даврга хослик шундан иборат эдики, ўймакор усталар яратган нақш заминида қандайдир рамзий маъно, эзгу тилак орзу ва гўзал ниятлар ифодаланган. Уларнинг нақшларида хатто тимсол, дуо-афсунлар, тасбех ва таносиблар анча кўп бўлган. Кейинги даврда (XI-XIII асрлар) халқ амалий санъатида мураккаб геометрик нақш, яъни гирих нақши асосий ўринни эгаллаб, уй-рўзғор буюмлари, меъморчилик нақшлари янада бадиийроқ ва нафисроқ бўлиб ишланган. Бунга мисол қилиб XI-XII асрларга оид Самарқанддаги Шохи- Зинда деворининг орасидан топилган ёғоч ўймакорлик намунасини, Кўхна Ўрганч обидаларидаги нақшли эшик ва устун намуналарини келтириш мумкин. Темурийлар даврида яратилган ёғоч буюмларда хаттоки тирик мавжудодлар уйиб тасвирланганлигини кўриш мумкин. Самарқанддаги Рухобод мақбарасининг эшигидаги балиқ тасвири, айрим буюмлардаги қуш, илон каби жонзотларнинг тасвири бунга далилдир. Ўзбек хонликларида ҳам ажойиб халқ амалий санъати номояндалари, чунончи, ёғоч ўймакор усталар етишиб чиққан. Ўтган аср охирларига келиб хар бир хонликда ўзига хос турли услубдаги ўймакорлик мактаблари пайдо бўлган. Масалан, Бухоро ёғоч ўймакорпиги нақшнинг жозибадорлиги,

жимжима безакларнинг олтин, кумуш суви билан безатилиши, нақш заминида ранглардан фойдаланиш билан ажралиб туради. Хива усталари ёғоч уймасининг монументаллиги, табиий рангиншг мустахкамлиги билан бошқалардан фарқланади. Кува ўймакорлари эса калта буртмали, ясси ўйма нақшлар яратганлар. Пештокда ҳам нақш билан қопланган ясси бўртмали, заминсиз чизма ёғоч ўймакорлиги кенг тарқалган. Марғилон усталари чуқур заминли ўймани қўллаб келганлар. Қўқондаги Худоёрхон саройи, Бухородаги Ситораи Мохи-Хоса, Хивадаги Тошховли, Марғилондаги Саидахмадхўжа мадрасаси, Тошкентдаги Н.Қ.Романовлар саройи ва А.А.Поповцев уйи, Кувадаги Зайниддинбойнинг уйи ва бошқаларда ўзбек ёғоч ўймакорлиги санъатининг бебаҳо намуналари яхши сақланиб қолган. Ўзбек халқи амалий безак санъатиниг ганч ва ёғоч ўймакорлиги намуналари халқаро миқёсдаги хар хил кўргазмаларда мувоффақият билан кўп марта номойиш қилинган. Масалан, Ўзбекистон моҳир усталари ўз ишлари билан 1925 йилда Парижда, кейин Лейпцигда, 1927 йилда жаҳон бўйича, 1937 йилда Парижда «Санъат ва техника хозирги кунда» деган кўргазмаларда қатнашиб иккита «Гран при», иккита кумуш медаль билан мукофотланганлар. 1939 йилда Нью- Йоркда бўлган «Келажак олам» кўргазмасига ҳам қатнашиб ўзбек усталари диплом олганлар. 1938 йили январда Бутун иттифок халқ хўжалиги ютуқлари кўргазмасидаги Ўзбекистон павильонлари Тошкент, Бухоро, Хива, Фарғона ганч ва ёғоч ўймакорлари ажойиб санъати намуналари билан безатилган . Республика пойтахтида қад кўтарган барча маъмурий, жамоат ташкилотлари, театр, ресторан, дўкон ва бошқа йирик иморатларнинг ўймакорлик санъати билан безатилган ганч ва ёғоч қисмларини яратишда ўзбек усталари ўзларининг маҳоратларини номойиш қилганлар. Республикада танилган ўймакорлардан Сулаймон Хўжаев, Олимжои Қосимжонов, Мақсуд Қосимов, Ортиқ Файзуллаев ва бошқалар ўзига хос ўймакорлик мактабини яратганлар ва жуда кўп истеъдодли шогирдлар

етиштирганлар. Уста Сулаймон Хўжаевга 1932 йилда Ўзбекистон халқ усталари ичида биринчи бўлиб Социалистик Меҳнат Қахрамони унвони берилган эди. Хива мактаби усталаридан Ота Полвонов, Сапо Бокбеков ва бошқалар ўзига хос ўймакорлик санъатини яратганлар. Уларнинг нақшлари майдалиги, гўзаллиги, заминининг камлиги, нақшларнинг зичлиги ва бадиий тузилиши билан ажралиб туради. Хива ўймакор усталари асосан қайрағоч (гужум), терак, чинор дарахт ёғочларини кўпроқ ишлатадилар ва улар ёғочнинг табиий кўринишини сақлашга харакат қилиб, янги ўйма юзасини силлиқлаш, бўёқ суришни қўллаганлар. Самарқанд ёғоч ўймакор усталари ҳам ўзига хос мактаб яратиб, бошқа мактабларга қараганда жуда майда ўйма нақшлар, мураккаб компазициялар, яъни геометрик ўсимликсимон ва гули гирих услубига лак берилган буюмлари билан ажралиб туради. Бу мактабнинг намоёндаларидан Уста Асатилла, М. Жумабой, Уста Насрулло, Нурали Назруллаев қабилар жуда танилган. Қўқон ўймакор усталари яратган турли буюмларида (курси, ром, қ утича ва хаказо) ясси, калта буртмали уймали, яъни паргари услубини ишлатиб келганлар, улар меъморликда эшик ва устунларга йирик чуқур нақшлар уйиб ясаганлар. Марғилон ўймакорлари ҳам шу услубда ишлаганлар. Улар кўпинча терак, ёғоч ва бўё қ ёғочдан фойдаланиб, ўйилган нақш юзига тў қ ро қ ранг бериб, кейин лаклаганлар. Хозир хеч бир шаҳар ёки қишлоқ йўқки, ажойиб ёғоч ўймакорлик санъати намуналари булмаса. Бу сохада, айниқса Хоразм усталари ном чиқарган. Барча ўймакорлик санъати намуналари меъморчиликда, чунончи, йирик ижтимоий, маданий ва маъмурий иморатларда, ресторан ва кафеларда, шахсий уйларда кўплаб ишлатилмо қ да. Айниқса, устун, карниз ва панжараларда чиройли ўсимлик услуби , хар хил уй-рўзғор буюмлари ва жихозларда кўриниши ҳам ишлатилади. Амалий безак санъати турларидан Ўзбекистонда кенг тарқалган сохаси бўё қ ли расмлар чизишдир. Одатда бу соха икки хилда: ганч суво қл и деворга расм солши ва ёғоч буюмларга рангли нақш беришдан иборат. Мазкур

каебни на ққ ошлик санъати деб ҳам атайдилар. Ўтмишда юксак дид билан бунёд этилган нақшли мухташам бинолар хозиргача кишини ўзига мафтун қилиб келмо қ да. Нихоятда бой, мазмунли миллий нақшларимиз турар жой ва йирик иморатларнинг девор ҳамда шифтларида, оддий идиш- тово қ лар, санди қ ва кўрпачалар, беланчак , чол ғ у асбоблари ва бошқа буюмларда жилваланиб инсонни хайратга солади. Илгари бадавлат ўзбек оилалари турар жойларининг хар бир меъморий қисми ўзига хос нақшлар билан безатилган. Унинг интерьери, яъни хона девори узунасига уч қисмга бўлинган - пастки изора (панел), ўрта қ исми вп тепа қисми фриз. Д еворнинг ўрта қисми манзаралар, катта-кичик нақшлар, унвонли ёзувлар ва бош қ а орнаментлар билан безатилган. T е na фриз қ и смига хар хил геометрик ва ўсимлиҳ, шаклидаги нақшлар ишланган. Д еворнинг тепа қ исми билан шифт ўртасида одатда ганчдан ясалган ажойиб к арнизлар ўрнатилган (унга шарафа деб ном берилган), шифтнинг ўртаси эса ўйиб ишланган ганчли қ уббалар билан безатилган ва унга ховузак деб ном берилган. Бу ховузвакларга исломий ёки геометрик нақшлар ёки турунжлар ишлатилган. Бундай безаклар ўзбек хонадонинг анъанавий зийнати ҳ исобланади. Д еворлардаги токчалар, тахмонларнинг чети, китоблар ажойиб нақш намуналари билан безатилган. Токчалар хар хил идиш- тово қ лар билан, чиройли тахмонлар , кўрпа-ёсти қ лар билан жи ҳ озланган. Ўзбек хо надонларидаги сергул гиламлар, рангбаранг кўрпа ва чойшаблар, нақшинкор хонтахталар, қ аламдонлар, қ утичалар, рангин безакли деворийи , нақшлар, хашамдор шифтлар миллатнииг нозик дид ва олий хис-туйғуларга эга эканлигини исботлайди. Бунинг яна бир тасди ғ и мазкур деворлар ва шифтларга берилган нақшлартинг мутоносиблиги, пухталиги, рангларнинг уйгунлиги, нафислиги ва юксак бадиийлигидир. Миллий на ққ ошлик санъатининг ривожланиши Фарғона, Хоразм, Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва бошқа туман ва вилоятларда ўзига хос наққошлик мактабларини юзага келтирган.

Анъанавий наққошлик ноёб бадиий санъат турларидан бири тош ва суяк ўймакорлиги ҳисобланади. Бу санъатни халқ орасида тоштарошлик ва сангтарошлик деб атайдилар. Ни ҳ оятда катта истеъдод, зўр сабр-то қ ат ва о ғ ир ме ҳ нат талаб қиладиган бу касб қадимдан ривожланиб келган. Маълумки, дастабки ишлаб чиқариш қ уроллари тошдан ясалган. Ибтидоий аждодларимиз тошнинг турли навларидан ва суяклардан хар хил қурол- асбоблар, уй-рўзғор буюмлари, безаклар тайёрлаганлар. Эрамизнинг биринчи асрларига оид обидалар (Фаёзтепа, Айритом, Қоратепа, Тупро ққ алъа)да харсангтош ва мармардан безак ишларида кенг фойдаланилган. Айниқса, ўрта асрларда тоштарошлик юксак даражада ривожланиб такомиллашган. Бунга мисол Амир Темур ва Ахмад Яссавий ма қ барилари, Бибихоним масжиди, Хива, Шахрисабз, Бухоро, Самарқанддаги хашаматли масжид ва мадрасаларнинг жозибадор ўймакорлик тошлар билан безатилганлигини келтириш мумкин. Бинокорликда ишлатиладиган ранг — баранг қ оши қ лар ва турли хилдаги бадиий аҳамиятга эга уй — рўзғор буюмларини асрлар давомида яратиб келган кулолчилик ҳам ало ҳ ида ўрин эгаллайди. Ўзбекларнинг бу қадимий амалий санъати ўзининг бой анъаналари, нозик ва майин нақшлари, маиший турмушда ишлатиладиган кундалик идиш-тово қ ларнинг турли хиллиги ва ўзига хос миллийлиги билан узоқ даврлардан бери узоқ-я қ ин халқларни ҳам ўзига мафтун қилиб келган. Хозирча бинокорликда майолика ва мозаика тарзида ишлатиладиган, Бухоро, Самарқанд, Хива, Қўқон каби шаҳарлардаги масжид-мадрасалар, карвонсаройлар ва кабрларни безатиб тўрган рангбаранг кошинлар бу санъатнинг ажойиб намуналари ҳисобланади. XIX аср охирларига келиб бир оз ин қ ирозга учраган кошинчилик кейинги йилларда таъмирчилик ишлари туфайли қ айта тикланиб , яна жонланди. Ўзбек кулолчиликдаги бадиий услуб узоқ давр давомида шаклланиб, айрим туманларда идиш - тово қ лар турлари ва нақшларининг ўзига

хослиги сақланиб келмо қ да. Идишларга бериладиган нақшлар асосан калами, чизма ёки харрожи услубида амалга оширилган, баъзан улар биргаликда ишлатилган. Кулолчилик Ўзбекистоннинг хамма жойида учрайди. Аммо бадиий буюмлар яратишда энг йирик марказлардан Риштон, Гиждувон, Шахрисабз, Хива, Хонка, Самарқанд, Тошкент қадимдан маш ҳ ур бўлган. Масалан, Риштон қулоллари яратган сирли идиш ва сопол буюмлар ўзининг нозик ва мураккаб на қ шлари, бўё қ лар колорити, айниқса, очиқ кўк кобальти ва феруза рангли бир неча оханглилиги билан ажралиб туради. Хозирги Риштон буюмларидаги қ алами услубида яратилган нақшлар йирик ва декоратив хилдаги орнаментли. Ғ иждувон сопол идишлари ўзининг ранг бойлиги ва катламлилиги билан кўзга ташланади. Уларда ҳам катлами услубида тўқ жигарранг фонида яшил, тук сариқ тўк кук ва қизил гишт рангли нақшлар бир неча қ атламда берилган бўлиб, бўрттирилгиндек сезилади. Хозирги Шахрисабз усталари йирик орнаментли қизил-жигарранг фонда яшил, сариқ қиз ғ иш ва баъзан кўк ранглар билан идиш-тово қ ларни безайдилар. Самарқандлик кулоллар катта декоратив шаклдаги олтин ёки саккиз қ иррали юлдуз, доирасим он, ўсим лик орнам ентли нақшлари билан ўз махсулотларини безаганлар. Тошкентликларда икки хил сопол идишлар фарқланади , эски хилда ясалган сую қ лик о қ имига ўхшаш яшил, сари қ ва жигарранг буё қ ли ва хозирги даврга оид очиқ фонга битилган чеккаси гравировкали, майда ўсимлик орнаментли, полихром безакли намуналар. Фарғона кулоллари сопол идишларга оқ кўк қизил, яшил, сари қ ва хоказо тусда сир берадилар. Андижонда сирни тупро қ о қ тусда берадилар. Идишга таг сир берилгандан сўнг унинг устидан рангли бўё қ билан турлича чизи қ лар, холлар, гуллар чизилади. Кулолчиликнинг энг қадимги маркази ҳисобланган Хоразм идиш-тово қ лари шакли, айниқса катта ов қ ат идиши-бодия ва лаганлари, сувдонлари (хумлари) билан ажралиб туради. Идишларга бериладиган гули ва геометрик нақшлар асосан тў қ яшил ва феруза, бир оз

кўк ва о қ ранглардан иборат. Ўзбек кулоллари ясайдиган хар хил фигурали ўйинчо қ лар, айниқса хуштак чаладиган ўйинчо қ лар қадимий даврлардан маълум. Чинни идишлар Ўрта Осиёда я қ ин даврлардан бошлаб ишлаб чи қ ила бошланган. Ўзбекистонда феодализмнинг сўнги даврида пайдо бўлган чиннисозлик хозир тез суръатлар билан ривожланиб, анъанавий бадиий санъат намуналарини яратишни касб қилмоқда. Ўтган асрда чиннисозлик Фарғона водийсида, Андижон, Қўқон, Риштон каби шаҳарларда ривож топган. Аммо XIX аср охирига келиб Россия чинни корхоналарида ишланган идишларнинг Ўрта Осиё бозорларига кўплаб кира бошлаши туфайли махаллий чиннисозлар ра қ обатга чидаёлмай ин қ ирозга учрайдилар. О қ ибатда асримиз бошларида бу касб кўп шаҳарларда тўхтайди ва йўқолиб кетади. 1954 йилда республикамизда чиннисозлик кайтадан тикланиб ривожлана бошлайди. Ўзбек кулолчилик санъати ҳам амалий санъатнинг бошқа со ҳ алари сингари бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Бу нарса унинг хом ашё, ишлаб чиқариш қуролларининг турлари, меҳнат та қ симоти, буюмларнинг шакли ва нақшлари қабиларда кўринади. Сопол идишга солинадиган гуллар ва нақшларнинг номлари баъзан бир хил, баъзан ўзаро фарқланади. Фарғона водийси кулоллари, айниқса маш ҳ ур Риштон усталари ижод этган нақш намуналари 300 га яқин. Шуларнинг ичида нақш элементларини ифодаловчи қуйидаги сўзларни учратамиз: аноргул, қ алампир, толе, каноти мург, қ ўчкаро қ ( қ ўчкор шохи), гули афиши, сада, гултожихўроз, мехроба, зар печак , булбулзор, туморча, ошпичоқ , оптовагул, чойдиш, четангул, туябўйин, гузанак , каптар қ анот, оши қ ча, риштагул, печак ўт, санами, писта, барг, занжира, осма гул, кошин гул, чор япроқ гули гажак . Сопол идишларга туширилган нақшлар хаммаси бир-бирини тўлдиради, мукаммаллаштиради ва ўзига хос хусн бағишлайди. Таниқли наққош ва олим, Ўзбекистан халқ рассоми М.Р.Рахимов сопол идишларни сир бўёқларига қараб қуйидагиларга ажратади:

1. Окпаз идишлар - бунга ишкор билан сирланган лаган, тавоқ , коса, пиёла қабилар киради; 2. Ложувард - бунга суюқ овқатлар қуйиладиган осмон рангли идишлар ва сиёҳдонлар киради; 3. Калаги ва чини идишлар - бунга капай қўшилган қўрғошин билан сирланган ўртача катталикдаги фаянс идишлар киради; 4. Таги сиёҳ - қўрғошиндан ишланган тўқ жигарранг сирли идишлар киради. ( А сосан Бухоро ва Қашқадарё) вилоятларида учрайди; 5. Қўрғошин — бунга қўрғошин билан сирланган, умумий тувак кулранг, сарғиш оқ рангдаги идишлар, чунончи, кўзагарлик, косагарлик буюмлари киради. М.Рахимов кулолчилик хунарини илмий жиҳатдан ўрганибгина қолмай, ўз ижодида анъанавий ўзбек кулолчилиги билан замонавий сополчиликни уйғунлаштиради. Унинг дастлабки фаолиятида яратган буюмларида ёрқин заминдаги кўк яшил, сариқ гуллар жилоси ажойиб композиция намойиш қилади. Мохир уста анъанавий безакли лаган, гулдон ва янги шаклли идишлар билан бирга портрет, совға буюмлар яратган, уларнинг безагида ўсимликсимон нақшлар билан бир қаторда хайвон шаклларини ва ёзувли тасвирларни ишлатган. У кўп йиллар мобойнида сопол материали ва бўёқларини ўрганиш йўлида самарали хизмат қилиб, бир неча жиддий асарлар яратди. Унинг кулолчилик сохасида оригинал ясалган бадиий буюмлари турли музейларда сақланмоқда. Ўзбек миллий безак санъатини дунёга танитган яна бир муҳим соха кандакорлиқ яъни металлдан ясалган бадиий буюмларга уйиб ёки буртик қилиб нақш ишлаш касбидир. Бу бадиий хунармандчилик ҳам ўлкамизда қадимий даврлардан маълум бўлиб, у ўз қадимийлиги билан кулолчиликдан куйин иккинчи ўринда туради. Махаллий кандакор усталар олтин, кумуш, мис, жез ва бошқа металлардан узоқ ўтмишдан буен турли буюмлар ясаб келмокдалар. Бадиий металл буюмларни ишлашнинг илк намуналари Ўрта Осиёда, жумладан Ўзбекистонда эрамиздан аввалги I минг йиллик

ўрталаридан кенг тарқала бошлаган. Дастлабки тўғноғичларда кичик воқеалар, хайвонлар ва бошқа мазмундор тасвирлар акс эттирилган. Масалан, уша даврга оид Фарғонада топилган маросим козони кандакорликда «хайвонот услуби» мавжудлигидан дарак беради. Сўнгги антик ва илк ўрта асрларда махаллий кандакор усталар қимматбахо металлардан хокимлар ва зодагонлар учун тўй-томоша, тахтга ўтириш, ов қилиш, шикор ва кўраш манзаралари, афсонавий ва эпик қахрамонлар образи, хаётий мавжудод, парранда ва бошқа дунёвий тасвирлар ўз аксини топган кўпгина буюмлар ясаганлар. Исломгача ўтган даврда Мовароуннаҳр аҳолиси уй-рўзғор бадиий буюмларида дунёвий воқеалар ифодаланган нақшларнинг кўп топилганлиги мазкур касбнинг нихоятда кенг тарқалганлигидан далолат беради. Ўрта асрларда нафақат олтин ва кумуш буюмларнинг зўр махорат билан безатилиши, балки хашаматли биноларнинг безакларига ҳам олтин суви югуртирилиши диққатга сазовордир. Бу даврда мис ва унинг қоришмаларидан янги-янги буюмлар пайдо бўлади, тўғри тўртбурчакли буркашлар, шар шаклидаги юмалоқ бўйнига нақш солинган кўзалар, чиройли сиёҳдонлар, хавонча ва бошқалар кандакорликнинг юксак даражада ривожлаганлигини исботлайди. Кўп металл идишларга хар хил мазмундаги, масалан, шахсни шарафлайдиган, омад, тан-сихатлик, бахт-саодат, фаровонлик тилаб ёзилган нақшли матнлар «куфий» ва «насх» услубида битилган. Ривожланган феодализм даврига оид (XIV-XV асрлар) Регистон майдони яқинида қазиб олинган хазиналардаги турли-туман идишлар, пиёлалар, қопқоқлар, кўзалар, қозонлар ўзбек кандакорлигининг яна ҳам ривож топганлигидан далолат беради. Бадиий санъат касбларидан мисгарлик ҳам алоҳида ўринни эгаллайди. Сариқ ва қизил тахта мислардан турли идиш-товоқ ва хўжалик буюмлари ясалган, улар кўпгина нозик уйма нақшлар билан безатилган. Мисгарликнинг бошқа металлсозлик касбларидан фарқи шуки, мис тоб берилмай, яъни ўтда қиздирилмай совуқ ҳолида ишлатилади. Аммо

мисгарлар ичи чуқур мис идишларнинг қисмларини бир-бирига ёпиштиришдагина уларни қиздирадилар. Одатда мисгарлик иккига тақсимланган: ясаш ва безаш. Идишларни безовчи уста наққош мисгар деб номланган. Буюмлардаги нақш компазицияларнинг хар бирида нақш уйиш техникасининг турлича усули қўшилиб кетган бўлиб, улардан нақш қоидаларининг мазмунини англаб олиш мумкин. Ўзбек наққош мисгарлари яратган мис идишлардаги нақш композициларнинг нихоятда мураккаблиги, мавзу ва элементларининг ранг-баранглиги мазкур санъат сохасининг узоқ тарихий тараққиётни босиб ўтганлигини кўрсатади. Масалан, идишларга ўйилган нақшлардан мадохир, ислими ва намоён номли услубларда яратилган унлаб нақш турлари ўзбек наққошлик маданиятига хос бўлган классик нақш намуналардир. Бу нақшлар халқимиз бошидан кечирган баъзи тарихий воқеаларни, унинг дунёқарашини ва орзу-истакларини, ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятини ифодалайди. Айрим элементлар ва номларга қараганда махаллий усталарнинг ўтмишда чет эл вакилларининг буюртмаларини бажарганлиги ёки ўз ишларида баъзан бошқа юртлар услуби ва стилларидан фойдаланганлиги сезилади. Масалан, нақш номлари орасидаги ислими машади, ислими араби каби атамаларнинг учраши чет мамлакатларидаги истеъмолчиларнинг талаб ва дидлари ҳисобга олиниб, маҳаллий усталарнинг ўз санъатини бойитганлигидан дарак беради. Баъзи буюмларда, нақшлардан афсонавий тасаввур ва эътиқодлар билан боғлиқ турли жониворлар (илон, қуш, хайвон, хашорат)ларни ифодаловчи шаклларни очиқ сезамиз. Хозирги даврда эса мисгарлик санъатига янгича мазмун ва услуб одамлар, меҳнат фаолияти, юлдуз ва ўроқ-болға, пахта гули ва барглар, герб ва бошқа расмий тасвирли композициялар кирган. Айниқса, нозик ўйма нақшлар қумғон, жом, мисчойнак мискоса, мис пиёла, мисчилим, тунг ёки мис кўза (кўпинча қопқоқсиз, жўмраксиз) ва кўзача, мистовоқларда учратиш мумкин. Айрим нусхаларга ташқи томонидан уйма нақшлар

билан хат битилган, ичи оқартирилган, баъзан феруза ёки мунчоқлар қадалган. Ўзбек наққош мисгарларнинг лексикасида ишлатиладиган нақш элементларининг номлари бу соҳадаги юксак санъатини ва бой тарихини намойиш қилибгина қолмай, маҳаллий элатнинг дунёқараши, маданияти ва турмуш даражасини ҳам ифодалайди. Масалан, кўҳна нақш элементларидан қуйидаги намуналар диққатга сазовордир: 1. Ислими нақшнинг турлари - ислими араби, ислими афшон, ислими бодомбарги, ислими даврон, ислими доира, ислими мева, ислими мугжа, ислими мукаррарий, ислими таноб, ислими хованда, ислими кавс, ислими чуркубба, ислими хумо ва хоказо; 2. Ўсимлик барги ва гули билан боғлиқ нақш номлари: барги аннос, барги мушак барги мугилон, барги бодом, толбарги, гажакгул, гули афшон, гули носира, гули санжари, гули сармугон, гули хургид, гули тожихўроз ва ҳоказо; 3. Идишларга ўйлган нақш тури мадохил элементларининг номлари ҳам юқоридаги қўшимча сўзларга тўғри келади; 4. Бошқа турлича намуналаридан атиргул, курмак булбул, бодомча, нақши ганжа, нақши гулхан, нақши гирдиш, ой нақши, ў рдакгул, нақши сумбула, тугма нақши, чекмагул, чортахт, юлдизгул, нақши кўзойнак, нақши чорбута, чашма зебор ва хоказолар. Мазкур атамалар нафақат ўзбек тилининг бойлиги, балки безак берилган буюмларнинг хилма-хиллиги ҳамда санъатнинг юксақлигидан дарак беради. Масалан, турли ўсимликсимон, геометрик ва рамзий нақшлар билан нафис қилиб безатилган мис лаганларнинг лавхўри, дўлава ва қошиғлик турлари, юз-қўл ювишда ишлатиладиган қумғон, дастшуй ва офтобалар, сув идишларидан тунг, сатил ва сархумлар, ниҳоятда кенг тарқалган мис чойнақ, мис кўза, чойдиш (чойжуш), кашкил (мис чойнак), селабча, чилончин, луфдон ва бошқа уй-рўзғор асбоблари ҳам мисгарликнинг мухум бадиий соҳа эканлигини кўрсатади.

Мисгарлик касби ҳар бир вилоятда ўзига хос буюмлар ва уларга бериладиган нақшлар билан ўзаро фарқланади. Масалан, қўл ювиш учун ишлатиладиган идиш Бухорода офтоба дейилса, Самарқанд, Тошкент вилоятларида обдаста, Хоразмда қумғон деб юритилади ва улар шаклан ҳар хил бўлади. Тадқиқотчилар таърифича, улар қадимги афғон офтобалирига ўхшаш нафис, кўркам ва силлиқ пардозланган. Хивада офтоба (қумғон) лар ясси, бўғзи узун ва ингичка бўлиб дастаси булмайди. Шахрисабз усталари офтобаларга рангли ойначалар, рангли сургичлардан ва сирланган бўёқлардан гуллар солишган. Бухоро мисгарлари яратган офтобалар бўйи пастроқ катта ва ингичка бўғизли, гул солинган, о ғ зи қ абари қ бўлиб, кунгурали қопқоқча билан бекитилган. Карши офтобаси алоҳида ясалган жумрақли, бироз юқорига эгилган ҳолда тик ўрнатилган. Бухоро мисгарлари қ арши усталари тайёрлаган офтобалар бўғзига, жумраги атрофига нақшлар, уйма гуллар, рангли ойналар, корнига эса о қ металлдан чиройли безаклар уйган. Анъанавий буюмлардан дарвешларнинг челакка ўхшаш идиш (кашкил)лари чиройли нақшлар билан безатилган. Хон ва беклар овга чиққанда ишлатиладиган дўмбир (довул) лар ҳам ажойиб қилиб безатилган. Хар хил шамдон, ўсма тушак сурмадон, қ алам солинадиган мисчиллик манкалдон, мисс коса, шарбат коса, мисс қ озонлар, чўмич, капгир ва бошқаларга ажойиб нақшлар берилган. Бухоро, Самарқанд, Хоразм, Карши, Шахрисабз, Тошкент, Фарғона кандакорлик мактаблари ўзига хос миллий характерга эга бўлиб, улар безак бериш услуби, шакли ва орнаментлари билан ҳам ўзаро фарқланган. Хар бир мактаб буюмларининг нафосатлилиги, гўзаллиги, умумиилиги билан ҳам бир-биридан ажралиб тўрган. Ўзбек оғзаки ижоди намуналаридан, айниқса , эртак ва достонларда темир ва пўлатдан ясалган хар хил кескин қ уроллар тилга олинади. Шулар ичида хозиргача эъзозланиб келинаётган қ урол пичо қ дир. Қадимий тош даврдан мис ва темир давригача пичоқчилик ривожланиб келган. Ёнга осиб юриладиган пичоқларнинг турли хиллари Навоий, Бобур ва бошқа ўрта аср

адибларининг асарларига ишланган миниатюраларда тасвирланган. Афросиёб, Варахша, Болаликтепа каби обидаларда топилган деворга ишланган расмлардан ҳам пичоқ уй-рўзғордан ташқари харбий қурол сифатида ишлатилганини кўриш мумкин. Кейинчалик пичоқчилик касби ривожланиб, ўзига хос мактаблар яратилган. Қадимдан Фарғона водийси, Бухоро, Самарқанд, Хоразм, Тошкент, Қашқадарё мактаблари мавжуд бўлган. Тадқиқотчилар аниқлашига қ араганда Ўзбекистонда йигирмага яқин пичоқчилик марказлари бўлган. Улар ўзининг ишлаш технологияси, ясалиш усули, шакли, катта-кичиклиги ва безаклар билан ўзаро фарқ қилади. Масалан, ясалиш усулига қараб чуст (тус) пичо ғ и, Пойтуг пичоғи, Қ орасув пичоғи, Шахрихон пичоғи, Қ ўқон пичоғи, Хива пичоғи қабиларга бўлинган. Маълумки, ҳ унармандлар қадимдан бир-бири билан уюшиб, муайян ма ҳ алларда яшаганлар. Одамларнинг касби номи билан ма ҳ аллалар танилган. Хозиргача катта-кичик шаҳарларда ёки қишлоқларда пичоқчилик ма ҳ алласини учратиш мумкин. Чунки пичоқ ўзбек оилаларида кесувчи асбоб сифатидагина ишлатилмай, бутун минтақада эркакларнинг энг зарур иш қуроли ва хатто сарпо безаги сифатида ҳам хизмат қилиб келган. Бундай ҳ ол унинг ни ҳ оятда чиройли безалишини талаб қилиб, пичоқчиликни нозик нақшли санъат со ҳ асига кўтарган. Андижон вилоятиниг Қорасув қишлоғида яратилган пичоқ намуналари ўзининг ўткир тиги ва бежирим безаги билан Марказий Осиёда машхур бўлган. Қорасувлик пичоқсозлар ўтмишда қ илич, ханжар, шоп ва пичоқ ясашда ном қ озонганлар. Чуст усталари ясаган пичоқнинг дастаси ҳамда тиги узунро қ бўлиб, ти ғ ининг ташқарисига, дастасининг учи ичкарига томон қ айрилган ва ўзига хос безатилган. Хива пичоқлари ўз шаклларини нозиклиги, безакдорлиги, металининг мо ҳ ирона қ айта ишланганлиги, ти ғ и юзининг ислимий нақшлар билан безатилганлиги, «кинбо ғ и»нинг бадиий нақшлари билан маш ҳ ур. Шахрихон ва Қўқон усталари яратган пичоқлар сукма сопли, тиги катта ҳамда калин, ихчам, дастаси сарбастали, гулсиз ёки камгуллидир.

Заргаллик ҳам энг қадимий зеб-зийнат яратадиган хунармандлик сохаси ҳисобланади. Археологик кашфиётлар жуда кўп сонда турли хилдаги заргарлик буюмларини фанга етказиб берган. Ўзбек заргарлари яратган махсулотлар ассортименти кўп ва хилма-хил, айримлар ни ҳ оятда ноёб санъат дурдоналаридандир. Асримиз бошларида ма ҳ аллий усталар яратган ажойиб безаклардан турли хилдаги зираклар (Тошкент зирак, Самарқанд зирак Нугай зирак Хоразмча зиракка сир ғ а деб қ уло қ сирга, бўринсир ғ а қабилар), узук, билагузук, сочпопук, баргак, зебигардон, барго ҳ, тилла қ ош, тумор, бўйинтумор, паранжитугма, шингила қабилар зўр ма ҳ орат билан ясалган. Заргарлар ишлаб чиқарадиган зеб-зийнатлар фойдаланишига қараб бармо ққ а, қ уло ққ а, кўкракка, бурунга, қ ўлти ққ а, чаккага, пешонага, бошга, сочга, белга тақиладиган безакларга бўлиш мумкин. Масалан, ўтган асрда ясалган Фарғона водийси безак ашёларидан бўйинга тақиладиган загара баргак кундалли баргак пешовуз, аёллар сочларига та қ адигап нукра думбо қ ёки тилла чачвон пешонага тақиладиган тилла қ ош, пешона гажак би қ инига тақиладиган тавшадил, чаккага тақиладиган тиллажак қабилар шулар жумласидан. Улар Ўзбекистоннинг маиший турмуши нақадар ранг - баранг эканлигини кўрсатади. Бу фикрни тасдиқлаш учун яна бир мисолни келтириш мумкин. Фарғона заргарлари яратган узук, зираклар турларини эслайлик: узуклардан ав ғ онча узук , румча узук, айрибанд узук , қ озо қ ча узук , кума узук , ўрама узук , танга кўзли узук , хожи узук ва ҳ акозо. Баъзи зеб-зийнатлар бир умр ечилмасдан тақиб юрилган зирак ёки исирга турларидан канозира ёки татарча зирак, туркистонзира, туркистонбалдоқ , зулукзира, қў н ғ иро қ ли зира, кашкар балдоқ , кўзлик зира, ой балдоқ Фарғона балдоқ , Тошкент балдоқ , арава балдоқ , шардиро қ балдоқ , анжир балдоқ ва ҳ оказолар ҳам ўзбек хотин-қизларининг эстетик жиҳатдан юксак дидли эканлигини намоён қилади . Бошқа зеб-зийнат буюмларининг турлари ҳам ма ҳ аллий аҳолининг турмуш маданияти ва дунёқарашини аниқлашга ёрдам берадиган намуналардан. Заргарликда безак ашёлари уйма

ва қ олип усулида ясалиб, ҳ ал, чопиш, совот, мийна ва турли рангдаги тошлар, маржон, шиша, садаф қабиларни ўрнатиш йўли билан безатилган. Жаво ҳ ирлар заргарликда қимматба ҳ о тош ҳисобланиб, ўзининг чиройлилиги, рангининг тини қ лиги, бир хиллиги, ялтиро қ лиги, товланиши, қ атти қ лиги, турли хилда ўзгариши каби хусусиятларга эга. Заргарлик санъати айниқса Бухоро ва Хивада маш ҳ ур бўлган. Бу ерда хозиргача танилган заргар усталар ишлаб шогирдлар етиштирмо қ далар. Кўп шаҳарларда заргарлик тикланиб, хатто фабрикалар пайдо бўлган. Айрим усталарни хар бир вилоятда учратиш мумкин. Замонавий техника билан жи ҳ озланган заргарлик фабрикалари кейинги вақтларда Бухоро, Самарқанд, Хива, Қўқон ва бошқа шаҳарларда пайдо бўлган. Бизнинг давримизгача етиб келган энг муҳим амалий санъатлардан бири бадиий тўқимачилик ва каштачиликдир (каштадўзлик). Бундай ҳ унармандчилик со ҳ алари Марғилон, Бухоро, Самарқанд, Қ арши, Китоб, Хива, Тошкент каби шаҳарларда анча ривожланган. Ўзбек тўқимачилари икки хил бадиий газлама тўқиганлар: пахта ипидан ва ярим ипак йўл-йўл матолат ҳамда ранг - баранг ипак газламалар. Шулардан энг кўп тарқалгани йўл-йўл ар қ о қ и пахта ипидан тўқилган ипак асосли беқасам, эски Фарғона (Хўжанд) нақшли бинафша, яшил ва о қ аралаш, қисман тўқ қизил ва сариқ рангдаги газлама. Кўк ва тўқ яшил беқасам Фарғона ва Тошкентда кенг тарқалган. Рангли ипак газламалардан хозиргача энг севимли бўлган хонатлас нафақат Ўзбекистонда, балки бутун Ўрта Осиё ва бошқа чет элларда ҳам катта обрўга эга. Унинг безаклари доимо ўзгариб, бойиб турган. Кейинги йилларда атласнинг гўзаллиги ва ранг- баранглиги шунча бойиб кетдики, унинг айрим нусхаларини алоҳида ажратиш кийин. Хонатлас тўқимачилик давр талабига қараб муайян мазмунда турли нақшдаги газламалар яратган. Аммо барча нақшларнинг асосида хар хил ўсимлик элементлари, геометрик безаклар, тўқ қизил ва кўк яшил, сариқ ва о қ рангларнинг аралишмасидан тўқилиб, ўзига хос гўзаллик кашф этади. Бухоро ва

Сурхандарё вилоятларида асосан тўқ яшил ва оқ сариқ нақшли қизил рангдаги атласни афзал кўрадилар. Хозир ўзбек усталари атласнинг шахмат атлас, товус нусха каби янги хилларини ҳамда канауз типидаги ипак газламаларини кўплаб ишлаб чиқаришмокда. Қадимий тўқимачилик ма ҳ сулотларидан ҳ озиргача ни ҳ оятда кенг тарқалган ва узоқ элларга манзур бўлган жуда ҳам чиройли турли нақшли шохи чойшаблар ва ёпинчи қ лар, ажойиб безакли дастурхон ва сўзаналар амалий бадиий санъатнинг ёр қ ин намуналаридир. Айниқса, читгарлар яратган босма гулли газламалар, чойшаблар ва бошқа уй-рўзғор безаклари кишини ўзига мафтун қиладиган даражада юксак дид билан яратилган. Ажойиб рангбаранг гуллар ва нақшлар туширилган газламаларга босиладиган ё ғ оч қ олипларни махаллий наққош усталар яратганлар. Читгарлик санъати узоқ даврлардан сақланиб келган. Бадиий каштачилик ҳам ўзбекларда қадимдан тар қ алиб , энг севимли касб ҳисобланади. Каштачилик касбини билмайдиган оила йўқ деса бўлади. Ўзбек каштачилиги безак буюмлариниг анъанавий турлари жуда кўп. Масалан, палақ чойшаб, ойнахалта, чойхалта, зардевор, гулкўрпа, бугелама, парда, белбоғ, ёсти қ устига ёпиладиган та қ япуш, дўппи, кўйлак дастрўмол, жойнабоз, нимча, махси кавиш ва бошқалар зўр бадиий дид билан безатилган буюмлардир. Ўзбек «усталари ишлатадиган кашта усулларидан тўлдириб гул солиб тўқиладиган босма, кандахаёл, иро қ и, занжир кашта, такдўзи ва ҳ оказо орқали яратилган ажойиб ма ҳ сулотлар ҳ озир ҳам кенг тарқалган. Кейинги вақтларда тикув машинасида хар хил деворга осадиган безаклар, турли чойшаб, белбоғ, дастурхон, жияклар, йўлақлар ва бошқа уй жи ҳ озлари маиший турмушни безаб келмо қ да. Мо ҳ ир ўзбек каштачилари яратган гўзал сўзана, зардевор, гуркўрпа, чойшаб каби санъат буюмлари Германия, АКШ, Бельгия, Хиндистон каби хорижий мамлакатларнинг музейларид а доимий экспозицияларга айланиб қолган. Қў лда ва машинада тўқилган сўзаналар занжир кашта ёки керги чамбарак усули билан жуда гулдор қилиб ясалган. Сўзаналарни деворга осганлар,

чойшаб қилиб кўрпа-тўшак ва тахмон-токчаларга ёпганлар. Сўзаналар асосан йирик шаҳарларда тўқилган, аммо айрим вилоятларда ўзига хос услуб ва нақшлар яратилган. Тикув машинаси каштачилиги билан хозир жуда кўп усталар шу ғ илланмо қ да, уларнинг ма ҳ сулотлари янги мазмунда, хатто пейзаж ва маъморчилик нақшлари билан кашталанган. Нико ҳ тўйларида келин-куёвлар уйи ва кўрпа-тўшаклари сўзаналар билан тўла безатилган. Қадимий анъаналарга кўра, ўзбек қизлари-бўлажак келинчаклар ўзларининг сеплари (хар хил каштачилик буюмлари)ни ўзлари тайёрлаши лозим бўлган. Кашталар қанчалик нозик ва чиройли бўлса қ айли қ шунчалик юқори ба ҳ оланган. Қизлар 7-8 ёшидан бошлаб кашта тикишга ўргатилган. Дўппи каштачилиги ўзбек хал қ ининг ғ урури ҳисобланади. Бошқа амалий санъат сохалари сингари дўппи созликда ҳам хар бир жойнинг ўзига хос услуб ва нақшлари ўзаро фарқланган. Бугун Ўзбекистон ва қў шни ўлкаларда маш ҳ ур Чуст дўпписи ўзининг шакли, одми услуби, марказий калампирли орнаменти, қора ва о қ нақшларининг мутаносиблиги билан характерлидир. Дарахт кўчати ва баргларини эслатадиган эркин кўп рангли нақшлар ипак билан кашталанган чукматур дўппилари ажойиб санъат намуналаридан. Шахрисабзда тўла ва бой нақшлар билан безатилган очиқ рангли дўппилар, Қ арши, Бойсун, Челак ва бошқа туманларда тарқалган каштали ўзига хос нақшли кавим қилиб тўқилган пилтадўзи алоҳида ажралиб туради. Хоразм дўппи (тахъя) лари ҳам ўзиниг кашта услуби, шакли ва нақшлари билан алоҳида ўринни эгаллайди. Ўзбекистонда хозирча Тошкент, Чуст, Самарқанд, Бойсун, Шахрисабз дўппилари машхур бўлиб, улар ўзига хос нақшлар билан безатилган. Дўппиларнинг миллий турлари асосан ироки, чуст дўппи, гилам дўппи, чакма бур, қизил гул, пилтадўзи, зардўппи деб номланган. Дўппи тикишда кейинги йилларда янги мазмундаги нақшлар пайдо бўлади. Масалан, зўр каштакор усталар «канал», «самолёт», «парашут», «каптар» каби нақшлар, исм ва ра қ амлар битилган дўппиларни тикиб сотувга чиқарган.

Ҳ ар бир бадиий - амалий санъат касби зардўзлик сингари катта обрў ва ҳ урматга эга бўлмаган. Бундай серхашам санъат намуналари узоқ ўтмишда жуда кўп тилга олиниб қў йланган. Археологик ва тарихий маълумотга қ араганда, Марказий Осиёда зарбоф кийимлар ва безакли бадиий буюмлар эрамизнинг биринчи асрларидан маълум. Масалан, Тошкент вилоятининг Вревский қишлоғида казиб топилган аёл кишининг зарбоф кийими I - II асрларга оид. Ўрта аср ёзма манбаларидан Адураззо қ Самарқандийнинг «Хиндистон сафарнома»сида 1442 йили Шо ҳ рух замонида Хиндистон билан Хирот орасида турган элчиларнинг сов ғ алари ичида зарбоф кийимларининг бўлганлиги тўғрисида хабар бор. Ўша даврга оид «Ишратхона» ма қ бараси хақидаги ҳ ужжатларда зарбоф кийимлар хақида баён этилади. Хиротлик шоир Васийнинг рисолаларида ҳам зарбоф кийимлар ва зардўзлик касби тўғрисида маълумотлар келтирилган. XVII асрда яшаб ижод этган ато қ ли Самарқандлик шоир Фитрат асосан зардўзлик билан шуғулланган, у кийим ва матоларга зардан ажойиб кашталар тиккан. Асримизнинг бошларига келиб зардўзликнинг ўзига хос мактаблари Бухоро, Самарқанд, Фарғона ва бошқа жойларда яратилган. Чиройли қилиб безатилган қимматбахо матодан тикилган зардўзи сарполар махаллий аҳолининг турли табакалари ўртасида кенг тарқалган. Бу кийим - кечаклар асосан зодогонлар, амир саройидагилар ва бой табакалар учун юзлаб қў ли гул мо ҳ ир усталар томонидан юқоридан буюртириб тикилган. Ота- боболаримиздан мерос бўлган бу касб эгалари зардан безатилган камзул, чакмон, чалвир, белбоғ, салла, дўппи, қ улоқ жул ва пойафзал тикканлар. Тадқиқотларнинг таърифича, хеч ким, хатто энг катта амалдарлардан бирортаси ҳам мазкур сарполарни ўзига буюртириб кийишга ха қ и бўлмаган, улар амир томонидан сов ғ а сифатида инъом қилинган. Зарбоф кийимларни хон ёки унинг яқинлари томонидан биронта оилавий таънтана ёки байрам муносабати билан тайёрлаш буюрилган ва кейин сов ғ а инъом қилинган. Бухорода тўнтаришгача ҳукмдорлик қилган мангитларнинг охирги сулоласига оид зарбоф кийимлар музейларда сақланмоқда. Зардўзларнинг

ғойибона хомийси Хазрати Юсуф пир ҳисобланиб, у тўғридаги афсона ва ривоятлар махсус рисолада ҳикоя қилинади. Бизнинг замонамизгача фақат Бухорода сақланиб келган бир ноёб амалий безак санъати намунаси хонлик даврида подшо саройларида махсус дўконларда ишлатилган. Vina даврда Бухорода 350 га яқин зардўз усталар бўлган. Хозир зардўзликни бадиий санъат корхоналарида моҳир усталар давом эттирмоқда. Зардўзлик икки хилда бўлади: умум фони ёппасига яхлит кашталанган заминдўзи ва махсус қалин қоғоз мато устига қўйиб гул (нақш) берилган, расм устига ялпи зари тўқиш гулдўзи. Зардўзлик маҳсулотлари асосан анъанавий ўсимлик орнамента билан безатилган, аммо замонавий руҳда юлдуз, пахта гули каби нақшлар ҳам учрайди. Шу билан бирга мо ҳ ир усталар тематик катта паннолар ҳам яратган. Ўзига хос каштачилик санъати ташкил қилган ипак ҳамда зар тасма ва жияклар илгари кўплаб ишлаб чиқарилган. Улар нақшлари тўқилиш ёки тикиш жараёнида битилган, баъзилари яхлит матога туширилган. Ўзбек ҳ унармандчилигида кейинги йилларда айниқса қ айта тикланиб ривожлана бошлаган бадиий амалий санъат со ҳ аларидан гиламдўзлик узоқ тарихий анъаналарга эга. Гилам ва шолча тўқиш, археологик маълумотларга қ араганда, эрамиздан аввалги I минг йиллик даврлардан бизгача етиб келган касб бўлиб, унинг маркази Андижон, Самарқанд, Қашқадарё, Сурхандарё ва Хоразмда жойлашган. Серхашам гуллар билан безатилган ўзбек гилам ва шолчалари саккиз-тў қ қиз бўёқли рангда бўлиб, шулардан энг кўп ишлатиладиган тўқ ва очиқ қизил рангдир. Илгари ма ҳ аллий гиламдўзлар гилам ва шолчадан ташқари нақшли безатилган ҳ уржун, осма халта ва бошқа буюртма ма ҳ сулотлар хат тўқиганлар. Тадқиқотчиларнинг фикрича, Ўзбекистонда асосан уч хил гиламдўзлик мактаблари ажралиб туради: Самарқанд, Андижон, Хоразм. Андижон гиламлари ўзининг чидамлилиги, пиши қ лиги, аниқ қизил-кўк ранглари ва гуллари билан фарқ қилади. Фарғонада тўқ кўк гамада ва геометрик нақшли, қисқа патли, марказида турунж, четига алоҳида-алоҳида нақшлар

ишлатилган. Бу мактабга кирадиган Бухоро гиламлари ўзининг рангбаранглиги, узун патлилиги, катталиги ва чиройли нақшлари билан ажралиб туради. Дастго ҳ да тўқилган бундай гиламлар ўзининг чидамлилиги, нафислиги, табиийлиги ва сифатлилиги билан кўзга ташланади. Унда ҳ ошиядор эстетик жиҳатдан чиройли, қ ал қ он деб номланган турунж нақши кўпроқ ишлатилади. Хива, Ургут, Қ арши ва бошқа жойларда тайёрланадиган тўқима гиламлар ўзининг геометрик ўсимликсимон нақши, бежиримлиги, табийлиги ва зўр сифати билан маш ҳ ур. Гиламнинг тўқима, тикма ва босма хиллари бўлади. Ўзбек гиламлари асосан тўқима хилда ишланган. Улар ёпи қ ҳолда ўрнатилган пастак сода дастго ҳ да тикувчи аёллар томонидан туя тивити, қў й жуни, пахта толаси ва ипакдан тайёрланган. Ўтган аср охирларигача гилам тўқишда ўсимликлардан тайёрланадиган бўёқлардан, хозир эса кимёвий усулда тайёрланган аналин бўёқлардан фойдаланилмо қ да. Ўзбекистоннинг чорвачилик ривожланган районларида қадим замондан кигиз босиш амалий санъати кенг тарқалган. Ма ҳ аллий аҳоли кигизни илгари ерга буйра (чипта) устига солишган, ўтовларни ўрашган, калпоқ пайма, айрим холларда бадиий буюм сифатида ишлатилган. Гулдор, чиройли кагизлар оқ қизил, қора рангдаги нақшлар билан безатилган, баъзан гулсиз босилган. Сурхардарё ва Қашқадарё вилоятларида қора қў й ва чайдим кигизлар, Хоразмда та қ янаман хиллари маълум. Кигиз қў йнинг кузги жунидан ёки эчки жунидан тайёрланган. Жун титиб тозаланган, ювиб қ уритилган, сўнг махсус савагичлар билан титилиб, ранги ва сифатига қараб юзлик ва орали ққ а сараланади. Танлаб ажратилган жун юзига махсус ранг билан тўқилган майин жунлардан шоҳ юлдуз, ромб, булут ва оддий геометрик шаклдаги нақшлар билан кигиз босилади. Кигизни махсус чий шолча ёки қ алинро қ матога ўраб аркон билан махкам боғлаб устидан тез- тез қ айно қ сув сепиб кўп марта думалатилади. Уни уч- тўрт киши ўтириб қў лда думалатиб, у қ алаб, балаклаб тайёрлайди. Хозир кигизлар махсус машиналарда ишлаб чиқарилмокда. Кигизчиликда ишлатиладиган

мураккаб нақшлардан гажара услуби, Самарқанда бешкамта услуби кенг тарқалган. Хозир ҳам безакли, бир неча рангга бўялган жунлардан ажойиб кигизлар босиб чиқарилмокда. Бадиий амалий санъатнинг ноёб турларидан бири ҳисобланган сават тўқиш ҳам ўзбекнинг азалий ҳ унар-касби бўлган. Сават ва буйрани ота- боболаримиз қадимдан томор қ а ва ховли атрофларидаги ари қ ва кўлларда ўсадиган қ амишлар, шо ҳ -шабба ва хар хил навдалардан тўқиганлар. Улар ўзининг шакли ва ишлатилишига қараб хар хил номда бўлган. Масалан, қадимдан кажава сават, гуодор сават, нон сават, Элама сават, дастурхон сават, узум сават, тўр сават, босма сават кабилар тўқилиб, махсус дўконларда сотилган. Хар хил шакл ва хажмдаги саватлар турли мақсадларда фойдаланилган. Қ урилишда йирик новдалардан тўқилган махсус саватлар тупроқ қ ум, ганч, гишт, тош ташишда, нозик навдалардан тўқилганлари эса мева—чева, нон ва бошқа нарсалар солишда ишлатилган. Сават тўқишда дуб, терак , тол, турангил, юлгун новдалари ёки қ амиш, бу ғ дойпоя каби материаллардан фойдаланилган. Айниқса, қоратол навдаларидан тўқилган саватлар анча чидамли ҳисобланган. Буйрачилик санъати ма ҳ сулотларидан ҳам уй-рўзғор ишларида кенг фойдаланилган. Буйра гилам, намат, палослар тагидан солинган, тўй ва маросимларда, меваларни қ уритишда ва сақлашда ишлатилган. Ундан, шунингдек қ оп ўрнида, деразаларни қ орон ғ илатишда парда ўрнида, дафн маросимида, иморат томини ёпишда (лўмбоз босишда)ва бошқа ҳ олларда фойдаланганлар. Кўп шаҳарларда ва катта қишлоқларда буйрачи ма ҳ аллалари бўлган. Масалан, Бухородаги Олимхўжа ма ҳ алласида 120 та оиладан 70 таси буйра тўқиш билан шуғулланган. Буйралар турли номлар билан юритилган. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўзбек халқи узоқ тарихий тараққиётда хар томонлама ривожланиб келаётган кўп қ иррали ва бой анъаналарга эга амалий безак санъати ни ҳ оятда ранг - баранг маданий меросимизнинг энг ажойиб, бемисил ва бетакрор намуналарини яратиб келган. Бадиий

тафаккур ва шу билан бирга шакилланиб келган бадиий ижод ўзбек миллий хайтининг муҳим со ҳ аси ҳисобланган халқ амалий санъатида айниқса номоён бўлади. Миллий эстетик таъб ва диднинг ўзига хослиги нафақат мазкур со ҳ ада, балки муси қ ада, ра қ сларда, миллий кийим ва безакларда, меъморчилик қ урилишларида, рассомчиликда ва бошқа маънавий маданият со ҳ аларида ўз ифодасини топган. Ўзбек миллий безак санъатининг гуркираб ривожланиши ва доимо такомиллашиши жа ҳ онга маш ҳ ур меъморчилик обидаларимиздаги ганчкорлик , кошинкорлик , на ққ ошлик , хаттотлик , тоштарошлик , каштачилик ва бошқа турларининг афсонавий даражада уй ғ унлашган мужассамлигида ўз ифодасини топган. Халқимизнинг табиий истеъдоди ва катта меҳнати туфайли пайдо бўлган ажойиб меъморчилик ва халқ амалий санъати ёдгорликлари бўлмиш аждодларимиз яратган баркамол, беба ҳ о ва ноёб санъат асарларининг намуналари ўзбек халқининг жа ҳ он маданиятига қў шган зўр хиссаси деса бўлади. Айни замонда мазкур анъанавий санъат янги турлар ва со ҳ алар билан бойимо қ да. Айниқса, амалий санъат безаги билан бир қаторда янги мазмун ва шаклларда ўз ифодасини топган тасвирий санъатнинг гуркираб ўсиши диққатга сазовордир. Республикамизнинг мустақилликка эришиб истиқлол йўлига ўтиши нафақат халқ амалий санъати, балки барча санъат со ҳ алари, шу жумладан тасвирий санъатда ҳам тараққиётимизнинг янги даражасига кўтарилиб янада юксак самараларга эришиш имкониятини яратиб бермо қ да. Келажаги буюк давлатнинг маънавий маданияти ҳам буюк бўлади.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

O'xshashlar

Узбекистон миллий амалий безак санъати

Амалий безак санъати сирлари ва турлари

Ёғоч ўймакорлик санъати

Саватчилик ва бўйрачилик санъати

Халқ мусиқа ладлари