Мушаклар эркинлиги - San'at - Referatlar

Мушаклар эркинлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB

Ko'chirib olish

Мушаклар эркинлиги Режа: 1. Ташқи жисмоний ҳолат. 2. Ички рухий ҳолат. 3. Мушаклар эркинлигига эришиш машқлари. 4. Саҳнавий ишонч

Саҳнавий диққат билан чамбарчас боғлиқ ҳолда актёр фаолиятига таъсир этувчи иккинчи муҳим элемент-сахнавий эркинликдир. Бу эркинликнинг ташқи яъни -жисмоний, ҳамда ички яъни рухий томонлари бўлади. Бадан эркинлиги ва рухий эркинлик ўзаро ҳамкорлик хрлатидагина актёр учун сахнада ҳақиқий ижод имкониятларини яратади. Буларни кетма-кет кўриб чиқамиз. Жисмоний хрлат, яъни мускуллар бўшлиги инсон организмида мускуллар энергиясининг тўғри тақсимланишидан келиб чикади. Мушаклар эркинлиги бу организмнинг шундай хрлатини унда бирор ҳаракат учун, шу ҳаракатнигина амалга оширишга зарур бўлган энергияни ишлатилади, яъни керагидан ортиқ ҳам, кам ҳам эмас. Мушаклар энергиясини тўгри тақсимлай билиш, бу инсон гавдаси пластикасининг асосий шартидир. Гавданинг ҳар бир ҳаракати учун зарур меъёрда куч ишлата олиш пластиканинг асосий ички қонунияти саналади. Шу боис, ҳар бир жисмоний ҳаракат гўзал яъни ишончли бўлиши учун ушбу қонунга бўйсуниши керак. Саҳнада маълум мақсадга йўналтирилган ҳар қандай ҳаракат ана шу ички қонунга мос бўлгандагина эркин бўлади. Табиатда энергия доимо бир шаклдан бошқа шаклга ўтиб, тақсимланиб туради ва хеч қачон керагидан ортиқ ёки кам бўлмайди. Фақат инсон маълум шарт-шароитларда ўз гавдасини, гавда пластиканинг асосий қонуниятига бўйсундира олиш қобилиятини йўқотиб қўяди. Қилаётган ҳатти ҳаракатининг, гапираётган гапининг тўғри эканлигига бўлган ишонч, ички эркинликка сабаб бўлади, ички эркинлик ўз навбатида, инсонинг ташқи жисмоний ҳолатида, пластикасида ўз аксини топади. Демак актер ҳолатининг ички ва ташқи эркинлиги асосида ички ишончга тўлиқ эга бўлиш ётади. Шу ишонч бўлмаган вақтда мушакларда сиқиқлик ёки аксинча бўшлик пайдо бўлади. Ҳаракатлардан ёки гавда ҳолатларидан табиийлик йўқолади. Мушакларда эркинликнинг йўқлиги, биринчидан, керак бўлмаган мушакларнинг тортишувига, иккинчидан, ишлаши зарур бўлган мушаклар ҳаддан ташқари зўриқиб қотиш ҳолатига

олиб келади. Табиий ҳолда мушаклар шароит тақозосига асосан автоматик тарзда таранглашиб ёки бўшашиб туради. Бўшашган вақтларда олдин сарфланган энергия тикланади. Бу жараён маълум бир ритм асосида амалга ошади. Мушак таранглашса-ю, лекин ўша мушак ишлатилмаса, у йўқотган энергиясини тиклаб ололмайди. Бундай вақтларда актёр жисмонан жуда чарчайди. Баъзан эса, мушаклар керагича таранглашмайди, бунда ҳаракатлар бўш, суст бўлади. Бир мушакнинг зўриқиши бошқасини етарли даражада қувват билан таъминланмаслигига олиб келади, ўрнини тўлдириш (компенсация) қонунига асосан у ёки бу турдаги қувват инсон баданида тенг миқдорда олмашиниб туради. Шу боис, фаол ақлий меҳнатни, оғир жисмоний меҳнат билан бир вақтда мувоффиқлаштириб бўлмайди. Агар актёр саҳнада керагидан кўп энаргияни жисмоний ҳаракатлар учун сарф қилса, яъни унинг мушаклари доимо сиқиқ ҳолда бўлса, актёрнинг сезиш ва фикрлаш имконияти пасайиб кетади. Ижод эса Станиславский айтганидек «жуда кам жисмоний куч ва улкан ақлий ва руҳий қувватни талаб қилади». Мушаклар сиқиқлиги билан диққат бир-бирига тескари пропорцияда ўзгаради. Яъни мушак сиқилса, диққат бўшашади ёки аксинча бўлади. Баъзи ташқи органлардаги сиқиқликни онгли равишда ўз иродасига бўйсундириш орқали, камайтириш ёки енгиш мумкин. Масалан: қўл, оқ, бўйин, елка, юз ва ҳакозолар. Шулар жумласидан, лекин, қўрқув натижасида юзага келган юракнинг тез уришини ирода билан тинчлантириб бўлмайди. Ички органлардаги сиқиқликни фақатгина бутун диққатни бир ерга жамлаш орқали енгиш мумкин. Мушаклардаги ортиқча сиқиқликдан қутилиш жараёни кетма-кет 4 босқичда амалга оширилади: 1. Онгли равишда, ирода асосида мушакларни бўшатиш. 2. Онгли равишда диққатни керакли объектга йўналтириш, орқали мушакларни бўшатиш.

3. Шартли диққатни шартсиз диққатга айлантириш орқали ички эркинликка эришиш 4. Ташқи ва ички органларда тамоман эркинликка эришиш. (Ташқи ва ички аъзолардаги ёлқиқликнинг қолдиқларини беихтиёр йўқолиши). Ички ижодий эркинликка эришиш кўп куч, меҳнат ва вақт талаб қиладиган жараёндир. Бу муаммо фақат актёр ички ва ташқи техниканинг хҳамма элементларини мукаммал ўзлаштиргандан кейингина ҳал бўлади. Мушаклардаги ортиқча сиқиқликни йўқотишга эса амалий аниқ тизимга эга бўлган машғулотлар орқалигина эришиш мумкин. 1-машқ - Мушакларни ҳар бирини алоҳ.ида-алоҳида максимал даражада сиқиш ва бўшатиш. Бу машқ орқали талаба у ёки бу мускулга диққатини йўналтиришни ўрганади. 2-машқ - Тепадан пастга ва пастдан тепага қараб ҳар бир мускулни навбатма-навбат бўшаштира олиш ва сиқиш. 3-машқ - Нормал ҳолга келтириш. 4-машқ - Мушакларнинг алоҳида олинган маълум бир группасини таранглаштириш, бўшаштириш. Бундай машқлар ёрдамида талаба-ижодкорлар ўз гавдаларини назорат қила олишни ўрганадилар. Аввал бу нарса шартли равишда амалга ошади, кейинчалик автоматик тарзда назорат қилишга эришилади. Машқлар билан мунтазам ва мустақил шуғулланиб борилади. Рақс, ритмика, саҳна ҳаракати фанларида ҳам талабалар, гавда пластикасининг асосий қонуниятига риоя қилишлари керак. Кундалик ҳаётда ҳам, ўз жисмоний ҳаракатларини шу қонунга мослаштиришлари лозим. Фақат шундагина мускуллар эркинлигини тарбиялаш муаммоси ҳал бўлди деб умид қилиш мумкин. Саҳнавий ишонч Саҳнавий эркинлик билан чамбарчас боғлиқ яна бир элемент- бу сахнавий ишончдир. Албатта «ишонч» сўзи бу ерда ўзига хос маънода ишлатилади. Чунки чизилган декорацияларнинг ҳақиқий ўрмон ёки денгизлигига ишониб бўлмайди. Лекин декорацияга ўрмон сифатида ёки группадаги дўстига

1ҳирол сифатида жиддий муносабатда бўлиш мумкин. Шу жараёнда актёр кобилиятининг яна бир томони сахнавий ҳақиқатга бўлган ишончи намоён бўлади. Зеро, актёр саҳнада яшар экан саҳнавий бадиий тўқималарга худди ҳақиқиқатга қарагандек жиддий ёндошади. «Жиддийлик! ва «агарда» - театр санъатининг бутун сеҳри, сир асрори ана шу икки сўзда мужассам бўлган. Актёр ўзи қилаётган ҳаракатларининг ёкҳ гапираётган гапларининг тўғрилигига ва зарурлигига бўлган қатъий ишончидан келиб чиқади. Агар ижрочи иккилана бошласа, томошабинда ҳам ииончсизлик пайдо бўлади. Актёр саҳнада муаллифнинг сўзларини гапирса, режиссёр қўйган ҳаракат ва мизансценаларни бажарса-ю, аммо шу гап ва ҳаракатларни ўзи учун том маънода англаб олинган ҳақиқатга, заруриятуа айлантирмаса, саҳнавий ҳақиқат яратилмайди. Шу боис, актёр саҳнадаги барча ҳаракатини, Е.Вахтангов «менга зарур» деган иборасига бўйсундириши керак. «Менга зарур» деган формулани 3 хил маънода талқин цштш мумкин: Биринчи «Мс;мга зарур»: бунда актёр айнан шу ҳаракатнинг, шу сўзларнинг ўзи яратаётган образ учун зарурлигини англаб олади. Бунга эришиш учун актё]3 у ёки бу сах_навий ҳаракатни, сўзни берилган шарт- шароитдан келиб чиққан ҳолда, сабаби ва мақсадини аниқлаб, тўғри тушунтириб бера сигиши «нимага?» «нима учун?» деган саволларга тўлик жавоб топа олиши з 1рур. Иккинчи «Менга зарур»: бунинг маъноси, қилинаётган иш, айтилаётган сўз атстёр сифатида менга, менинг асабларимга, менинг қалбимга керак. ҳ'гзмак актёр, персонаж ҳатти-ҳаракатини тушунтириб бера оладиган шундай сабабларни топиши лозим, бу сабаблар актёрнинг ҳиссиётига тўлиқ таъсир қила олсин. Натижада образ орзу- армонлари, мақсади, актёрнинг шахс сифатидаги орзуларига, мақсадларига муштарак томонлари пайдо бўлади. Актёрда темперамент уйғонади ва у қўйилган мақсадга эришиш учун кураша бошлайди. Шундай қилиб, «менга зарур» формуласининг 3-кўриниши яъни «манга зарур» юзага келади. Шу формулага риоя қилган ҳолда машқ қилиш актёрда ўз х_атти-ҳаракатининг

тўғрилигини исботланиши учун зарур ишонч юзага келади. Ишонч билан бирга эса сахнавий эркинлик пайдо бўлади ва актёр томошабинни саҳнада бўлаётган воқеаларга ишонтиради. Демак, юқорида айтганимиздек саҳнавий ишончнинг манбаи «нимага?» «нима учун?» саволларига топиладиган жавоблардадир. Бундан ташқари яна «қачон?», «қаерда?», «қандай қилиб?», «қайси шароитда?» деган саволларга ҳам саҳнавий жавоб топиш ҳам ишончни излаш жараёнига киради. Бу саволларга жавоблар саҳнавий оқлаш дейилади. Оқламоқ демак саҳнавий ҳаракатни тушунтириб бериш, сабабларини аниқлаб, саҳнавий ҳақиқатни юзага келтира олишдир. Оқламоқ спектакл учун тўғри, фойдали актёр учун эса, қизиқ бўлган ҳаттиҳаракат сабабларини топа олишдир. Актёр саҳнадаги мавжуд ва юз берувчи ҳамма нарсани оқлай олиши керак. Масалан, воқеа ўрнини, вақтни, жиҳозлар, саҳнадаги барча предметлару, костюмларни, гримлар-у, берилган шарт-шароитни, образнинг ҳатти- ҳаракати-ю, уларнинг феъл-атворларини, шунингдек партнерларнинг ўзига нисбатан муносабати ва ҳакозолар шулар жумласидан. Оқлаш - демак ўйлаб топилган нарсаларни ўзи учун бадиий ҳақиқатга айлантириш деганидир. Оқлаш орқали актёрнинг ички техникаси ўсади, такомиллашади. Бундай актёр саҳнада ҳеч нарсадан довдираб қолмайди, кутилмаган ҳаракат, ритмик ҳолат унинг образ қиёфасидаги ҳаётий жараёнини бузолмайди. Демак, саҳнада юз берувчи ҳар қандай кутилмаган нарса актёр томонидан оқланиши зарур. Бу актёрлик санъати техникасининг қонунидир.

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида» Тошкент 1997 й. Ўзбекистон нашриёти. 2. И.А.Каримов. «Истиқлол ва миллий театр» Тошкент. 2002 й. Янги аср авлоди нашриёти. 3. И.А.Каримов. «Ўзбекистон театрларини ривожлантириш ҳақида»ги 1998 йил 26-март фармони. 4. М.Рахмонов «Хамза» номидаги театр. Тошкент 2001 йил. 5. Г.Кристи. «Воспитание актёра школьх Станиславского». Изд. 2-е. М.Искусство 1978.

O'xshashlar

Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш

Инсон овози

Дастлабки ҳолат ва дирижёрлик схемалари

Тана

Органик жараён