Инсон овози

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

$Инсон овози Инсонн и нг товуш ч и қарувчи аъзоси, овоз тараннум этувчи органи. Ўзбек мумтоз мусиқий и жрочилиги асосида тасниф - лашга муваффақ бўлган Д. Муллақандов тафсилоти. Ишками, гулиги, ф альцет ва бинниги товушларнинг хусусиятлари. Табиий истеъдод. Товушларни ҳис этишдаги қобилият — слух. Н и сбий слух ва унннг а ҳ амият и . Ички слух ва у нин г ижодиётдаги ўрни. Инсоннинг овоз тараннум этивчи аъзоси. Товушлар—овозлар тафсилот и Н, В, С,Т бўй и ча. Овозлар диодозони ва ифодавий имкониятлари. Муси=ий товушлар орасида щар томонлама энг мукаммали Инсон овози щисобланади. Шу ту=таи назардан, амалиетда инсон овозига нисбатан энг мукаммал чол\у деб щам эътироф этилади. Инсон овози жуда мукаммал ва мураккаб таркибдир. Ушбу таркиб бир-бирини шуни давом эттирувчи , тылдирувчи бир =атор аъзолардан ташкил топган. Ушбу таркиб оддий инсонларга нисбатан овоз сохиблари, яъни хонандаларда ызига х ос ривожланган щолатда ташкил топган. Хонанда овозларининг жисмоний ва акустик жихатлари. Хонандалар овозининг акустик хусусиятлари ўзига хосдир. Маълумки асаб тизимининг шартли (кўникма) рефлексларига кўра овоз чикариш учун ишлаб турадиган ички азоларнинг барчаси бош асаб тизимига буйсунади. Шу сабабли куйлаш мураккаб психофизиологик жараён хисобланади. Ҳар бир хонанда овоз апаратининг фаолияти ҳақида аниқ тассавурга эга бўлиши керак. Доимий равишда ўз ҳиссиётини текшириб туриш, яъни нимани, қандай ва нима учун куйлаётганини тушуниши керак. Инсонинг овоз апарати учта асосий қисимдан иборат: булар ўз вазифасига кўра бир-бири билан боғлиқ бўлган ўпка, ҳиқилдоқ ва тебрантирувчи бўшлиқлардир .$

Ўпка тўқимаси одамнинг кўкрак қафаси бўшлиғини эгаллаб турган конус шаклида бўлади. Ўпка юз миллионга яқин альвеолалардан ташкил топган, карбонат ангидрид гази эса тўқималардан альвеолаларга ўтади.Шу тариқа газ алмашинуви жараёни руй беради. Алвеолалар бўшлиғи борган сари кенгайиб борувчи майда каналлар-бронхеола, бронхлар билан боғланган бўлади. Бу каналлар эса бронхлар тизимини ташкил этади. Ўпка таркибида бронхлар тизимидан ташқари унинг артерия ва веналари мавжуд. Бу қон томирлари ўпка тўқимасининг озиқланиши ва газ алмашинувида хизмат қилади. Ўнг ва чап ўпканинг бронхлари трахеяга бирикади. Трахеялар ўзаро ўзига хос бойламлар билан бириккан 18-20 та тоғайсимон халқалардан ташкил топган. Трахея эса ўз навбатида ҳиқилдоққа уланади. Табиийки, физиологик газ алмашинуви жараёни тинч ва ритмик нафас олишдир. У юрак қисқаришига ухшайди. Яъни бизнинг ихтиёримизга боғлиқ бўлмаган ҳолда афтоматик тарзда ишлайди. Нафас жараёни узлуксиз қайтарилувчи учта ҳолатдан иборатдир: нафас олиш, нафас чиқариш ва пауза. Нафас олиш орқали алвеолалар ҳаво билан тўлади. Бу ердан тўқима қон томирларига кислород, тўқималардан алвеолаларга карбонат ангидрид гази ўтади. Нафас чиқариш вақтида эса алвеолалар сиқилиб керак бўлмаган газлар ўпкадан чиқариб ташланади. Пауза эса нафас олишдан олдинги тайёргарликлар. Ҳиқилдоқ трахея ва халқум ўртасида жойлашган. Бу аъзо овоз ҳосил бўлишида асосий вазифани ўтайди. У бир бўшлик бўлиб, ички томондан шиллиқ қ ават билан қопланган. Ҳиқилдо қ нинг ичида турта то ғ ай мавжуд, улар: қалқонсимон тоғай, хал қ асимон тоғай ва иккита чўмичсимон тоғайлардир. Улар ўзаро бойламлар ва мушаклар билан бириккан. Ҳ иқилдо қ нинг ички девори нафас йулининг давоми бўлиб тобора тораяйб боради ва тор тешикчаси билан тугайди. Бу эса овоз тешикчаси дейилади. Овоз тешикчаси чекка қисмларида овоз (связка ёки товушлоғич ) бойламлари ва букламлари мавжуд. Овоз бойламлари ҳ и қ илдо қ б ў ртмасида жойлашган б ў либ қ адо қ билан ҳимояланган бўлади. Қадо қ эркакларда

аёлларга нисбатан бўртиб туради. Овоз бойламлари оқ ялтиро қ рангда бўлиб, ҳ и қ илдо қ нинг ён деворига бириккан. Ҳ и қ илдо қ нинг махсус тузилиши сабабли овоз бойламлари ўз вазифасини кенг характерда ў згартириб олади. Овоз бойламлари ишида иккки гуру ҳ мушаклар иштирок этади: ички овоз ва ташқи тортувчи. Буларнинг ҳар бири муайян вазифани бажаради. Овоз мушаклари овоз бойламларининг танасида жойлашган бўлиб, кўкрак регистрида уларнинг узунлиги, қ алинлиги ва кенглигини ўзгартиради. Мушаклар қисқариб овоз тешикчаси очилади ва бўшашиб ёпилади. Бойламларнин тортувчи мушаклар регистр вақтида ҳ и қ илдо қ мушаклари қис қ ариб бойламларни тортади ва бойламлар таранглиги сустлашади. Аралаш регистрларда иккала гуруҳ мушаклар ишлайди. Овоз бойламлари узунлигининг ўзгариши сезиларсиз даражада б ў лади, лекин бу ҳолат куйлаётган хонанда овозининг икки октава оралиғида ўзгартира олади. Тинч ҳолатда бойламлар орасида кенг учбурчаксимон тешик ҳосил бўлади. У ердан ҳаво эркин ўтади. Товуш чиқаётган пайтда эса овоз бойламлари ёпилади. Товуш ҳосил бўлиши нафас чиқариш фазасида рўй беради. Чин овоз бойламларидан юкорида шилиқ қаватнинг халтасимон чуқурлашган қисми мавжуд бўлиб, улар Морган қоринчалари дейилади. Морган қоринчаларининг юқори қирралари сохта (фалсет) овоз бойламларини ҳосил қилади. Куйлаш вақтида пастки товушларда улар кенгаяди. Юқориги товушларда эса пасаяди. Улар ўртасида тешикчасига ўхшаш тешикча мавжуд. Чин ва сохта овоз бойламларининг бириккан умумий қисми нафас олиш ва овоз ҳосил бўлиш вақтида сохта бойламларнинг чин бойламларга ўхшаб ҳаракат қилишида иштирок этади. Лекин улар ўртасидаги масофа тахминмн 6-7 мм ни ташкил этади. Шунинг учун ҳам овоз бўшлиғида чин овоз бойламларини кўриш қийин кечмайди. Учбурчак шаклдаги тоғайсимон пластинка таом махсулотларнинг нафас олиш вақтида ҳиқилдоқка тушишидан ҳимоя қилади. Тебрантирувчилар (резонаторлар) овозни кучайтириш учун хизмат қ илади. Акустикада тебрантирувчи деб мустаҳкам деворда тугаган ҳаво

ҳажми тушунилади. Одамда улар суякли тоғайсимон ёки мушакли юмшоқ бўлиши мукин. Тебрантирувчиларнинг ҳажми ва шакли овоз кучига ва тембрига таъсир этади. Тебрантирувчининг табиий ҳажми ҳар бир хонанда учун ўзига хос бўлади. Тебрантирувчининг улчови канчалик кичик бўлса овознинг ингичкалиги шунча ортади, ва аксинча қанчалик катта бўлса овознинг й ўғ онлиги шунча ортади. Инсоннинг овоз чи қ ариш аъзолари тузилиши баъзи ҳолатларда исталган мусиқий асбобдан мукаммалроқдир. Одам овози иккита тебрантирувчи: юқори ва пастки тебрантирувчилар мавжуд бўлиб, мусиқий созларда эса фақат биттагина, у ҳам бўлса чолғу созининг корпусидир. Юқори тебрантирувчиларни яна бош тебрантирувчилар ҳам дейишади. Яъни улар бошнинг юз қисмида, танглайдан юқорида жойлашган. Пастки тебрантирувчилар эса кўкрак тебрантирувчилари дейилади. Бу иккита тебрантирувчиларни ҳ и қ илдо қ бирлаштиради. У эса ўз навбатида ҳам тебрантирувчи, ҳ ам ўзига хос бошқарувчи вазифасини бажаради. Юқори тебрантирувчилар таркибига қуйидагилар киради: хал қ ум, оғиз ва бурун бушлиулари. Бурун хал қ ум бўшлиғи ҳамда буруннинг ён бўшлиқлари, яъни пешона ва гаймор бўшликларидир. Пастки тебрантирувчиларга трахея ва йирик бронхлар киради. Қолган барча тебрантирувчилар товушини кучайтиришда деярли ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Улар ташқаридаги ҳаво билан боғлиқ эмас ва эшитувчиларнинг қулоғига етиб бормайди. Шундай экан овоз янграшида қолган тебрантирувчиларнинг вазифаси кандай? Уларда бош ва кўкрак тебраниши намоён бўлади, яъни хонандаларнинг муҳим сезгилари бўлган ўз овози ҳақида фикр юрита олиш имконини беради. Бош тебрантирувчилар бурун, халқум бўшликларидан бошқа бўшликлар ҳажмини ва тебрантирувчилик фаолиятини ўзгартира олиш хусусиятига эга эмас. Улар ҳавони маълум бир ҳажмда сақлайди. Шунинг учун фақатгина овознинг юқори товуш обертонларини тебрата олади. Бундан шуни тушуниш мумкинки, куйлаётган вақтда овоз тембри юқори частотали обертонларга бой бўлгандагина юз

қисмидаги тебрантирувчилар фаолияти яққол кўринади. Оғиз хал қ ум йўллари ор қ али товуш ўтаётган ва қ тда унинг энергиясининг катта қисм ю з скелетининг қатти қ тў қ ималари орқали овоз тебрантирувчиларига узатади. Шу билан бирга у ердаги ҳавони тебратади ва тебраниш ҳолатини келтириб чиқаради. Бош тебрантирувчиларида тўпланган энергия ҳаво йўллари орқали ташқарига чиқиш имкони бўлмагани учун тебрантирувчилар деворнинг титрашини келтириб чиқаради. Мана шу тебранишларни хонанда тебрантирувчига тушган товуш сифатида қабул қилади. Бош тебрантирувчидаги тебранма ҳолати овоз вазифасининг энг муҳим кучайтирувчисидир. Демак товуш бош тебрантирувчига тушиши хонанда учун куйлаш вақтида қулай шароит яратиб беради. Бош тебрантирувчилар т ўғ ри нафас олганда ва ҳ и қ илдо қ мўтадил ишлаганда соф овоз ҳосил б ў лади. Шуни ҳам такидлаб ўтиш жоизки, бош тебрантирувчиларини ҳ ис эта олиш барча хонандаларда ҳам бир хил эмас. Шунинг учун ҳ ар бир хонандага ўзига хос р а вишда ёндашмо қ лозим бўлади. Кўкрак ҳаво йўллари орқали овоз чиқаётганда кўкрак қафаси тебранади. Қў лни к ў кракка босиб бу ҳолатни ҳис этиш мумкин. Кўкрак қафсидаги тебраниш ҳислари ҳам эшитувчи учун бош тебрантирувчиларнинг тебранишлари каби фойдасиздир. Кўкрак қафаси ўпка билан тўлган. Ўпка т ўқ имаси эса товушни ютади. Шунинг учун тебраниш трахея ва юрак бронхларда ривожланади. Трахея ва бронхларнинг узунлиги ва бўшли қ ларнинг катталигига ўзгариб туриши мумкин. Бунда фақат паст товушлар бошқарилади. Шунинг учун ҳам сохта овоз (фал ц ет)да кўкрак резонатори умуман ишламайди. Фалцет-италянча falsetto –сўзидан олинган бўлиб, ёлғон маъносини англатади. Бу ё л ғ он овоз ёки юкори регистрларда ғ ингиллаш деганидир. Баъзида уни «бош» регистр ёки «фистула» деб ҳам аташади. Кукрак тебранишлари овознинг т ў ли қ лиги, бойлиги, ҳажми, или қ лиги, майинлиги, дилкашлигига ва гўзаллигини таъминлайди.

Овоз баландлашган сари кўкракда тебранишлар сони камаяди. Таянч ҳисси диафрагма ва қовурғалар зиммасига, тебрантириш вазифаси эса бош тебрантирувчилар зиммасига ўтади. Куйлаш вақтида войламларнинг биргаликда ишлашига ҳаракат қилиш керак, шунда бош ва кўкрак тебрантирувчилари бир ва қ тда фаолият юритади ҳамда регистрдан регистрга осонлик билан ў тишини таъминлайди. Шуни к ў зда тутиш керакки, бош ва кўкрак тебрантирувчиларини яхши ўзлаштириб олган хонанда ўз овози устидан назоратини эркин бошқара олади. Фақатгина бош ёки кўкрак тебрантирувчиларига, яъни бир томон тебрантирувчиларига, таяниб товуш ҳосил қилиш овоз сифатига зарарли таъсир кўрсатади. Бундай ҳолат овоз софлиги ва сифатини ҳам бузади. Маълумки , инсон қулоғининг эшитиш частотаси 16 г е р ц дан 20000 г е р ц гача б ў лган тебранишларни қ абул қ илади. Сўзлашиш ва куйлай вақтидаги товуш баландлиги эшитиш диапозонининг бир қисмини эгаллайди. Яъни инсон овози 74 гер ц дан 1056-1054 гер ц гача бўлади. Одам овозининг баландлиги овоз бойламларининг тебраниш частотасига боғлиқлигидир. Овоз бойламлари қанчалик катта ва ингичка бўлса кучланиши, тебранишлар частотаси, ҳамда ҳ и қ илдо қ тешигидан ўтувчи ҳавонинг тезлиги катта бўлади. Бу ҳолда овоз баландлиги ошади ёки аксинча. Инсон овозининг кучи ва бойламлари тебранишлар оралиғи орқали ҳосил бўлади. Тебранишлар оралиги қанчалик катта бўлса, овоз янграши шунчалик кучли бўлади. Тебранишлар оралиги овоз мушакларининг қис қ ариш кучига ва нафас олишга боғлиқ ҳолда ҳосил бўлади. Бундан ташқари овозкучига тебрантирувчи бўшликларнинг ҳолати ҳам таъсир этади. Эшитувчининг онгига овознинг жилоси ва тембри тез етиб боради. Тембрнинг асосий қисми ҳиқилдоқада ҳосил бўлади. Гуёки бу товушлар таркибидаги тебранишларнинг кучи ва частотаси ҳам овоз тембрига таъсир этади. Овоз баладлиги ва изчиллигининг ўзгариши тембрнинг ўзгаришига олиб келади. Овоздаги нотекис ҳаракатлар унинг синишига ва тембрнинг хунуклашишига сабаб бўлади. Овоз манбаидан тембргача бўлган оралиқ

масофо ҳам унга таъсир этади. Чунки юкори обертонларнинг ҳаво ютиб кетиши, пастки асосий товушларни мустаҳкам бўлиши тембр кучи ва жилосига боғлиқдир. Чиройли тембр ҳосил қилиш билан бирга унинг софлигига ҳам этибор бериш лозим.

Адабиётлар рўйхати: 1. Гарбузов И.А. Мусиыий акустика М.1970 г. 2. Багарудов В. Гарбузов И. Корсунский С. Тогидесьенский А.- Мусикальная акустика, М.1954 г. 3. Исроилова К. – Анъанавий щофизлик санъати, Т., «Ворис нашриети» 2008 й. 4. Корсунский С.Т Тогидесьенский А.А.. Мусикальная акустика, М.1954 г. 5. Атлас муз ы кальных инструментов народов Мира, 6. Петросянц А. Инструментоведение 7. А.Тошматова, Ўзбек халқ чолғулари каталоги. Т., “Фан” 2007 й.

O'xshashlar

Либос инсон зийнати

Томоша ва овоз қатори

Томоша ва товуш

Ўзбек хонандалик санъати намояндалари

Мусиқа ўқитиш методикасининг мақсад ва вазифалари