Ибтидоий даврдаги томошаларнинг илк чашмалари - San'at - Referatlar

Ибтидоий даврдаги томошаларнинг илк чашмалари

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.5 KB

Ko'chirib olish

Ибтидоий даврдаги томошаларнинг илк чашмалари Режа: 1. Овчилик ўйинлари – илк томоша шакли 2. Маросимларда томоша унсурлари 3. Миллий эпослар томоша тасвирлари

Овчилик ўйинлари – илк томоша шакли Ўзбек анъанавий театри Шарқнинг қадимий томошаларига асосланган бўлиб, унинг дастлабки келиб чиқиш томирлари ибтидоий жамиятдаги муносабатлар ичига кириб боради. Бу ҳол унинг илк яралиш манбаларини Ўрта Осиё тупроғидан ва шу ерда яшаган қадимий халқларнинг ижтимоий ҳаётидан, миллий хусусият ва анъаналаридан, миллатнинг табиатидан қидиришга даъват қилади. Томоша турларининг ундан ўсиб чиққан барча санъат жанрларининг бош манбаи, асл замири, илк чашмаси — меҳнат эканини тарихчиси олимлар кўрсатади. Рус файласуфи Г. В. Плеханов бу ҳақда «Ўйин — меҳнат фарзанди» деб уқтиради. Бас шундай экан, ибтидоий жамият томошаларининг келиб чиқиш манбаларини дастлаб меҳнат жараёнидан, ибтидоий жамоа кишисининг ишлаб чиқариш фаолиятидан қидирсак тўғри бўлади. «Агар биз меҳнат томошадан бурун туғилгани ва умуман инсон энг аввал нарсаларга ва ҳодисаларга тирикчилик, наф кўриш назари билан қарагани, бора-бора унинг қарашлари эстетик жиҳатдан муомила қилишга ўтгани ҳақидаги фикрни ўзимизга сингдирмасак, ибтидоий жамият маданияти тарихини тушунолмаймиз» деб ёзган эди Г. В. Плеханов. Ибтидоий одамнинг кун кечириши бениҳоя оғир бўлганидан, улар тўда- тўда бўлиб, жамият шаклида яшашарди. Табиатнинг даҳшатли ҳодисаларига биргаликда қаршилик кўрсатиб, яшаш учун кураш олиб борардилар. Бу давр одамлари ҳали маъдан - темир нималигини билмасди, аммо тошдан ишлаб чиқариш қуроллари яратишга қодир эди. Негаки, одамнинг табиат ҳодисаларини, унинг ранг ва тафовутларини, оҳанг ва бошқа сифатларни билишга қизиқиши ҳар вақт меҳнат жараёни билан узвий боғлиқ бўлган. Одамнинг яшаши учун керак бўлган нарсаларни топишга интилиши, табиат ҳодисалари устидан ҳукмронлик қилиш истаги сезги органларини, онг ва талаффузини тараққий этказди. Инсон онги ва талаффузининг тараққий этиши билан бирга одамларда табиат гўзаллигидан, ранглардан ва

оҳанглардан таъсирланиш, қўл меҳнати билан яратилган нарсаларда ўз туйғулари ва фикрларини акс эттириш, бирон материал воситаси билан реал дунёни бадиий тасвирлашга эҳтиёж сезгиси ҳам ўсиб боради. Бундай эстетик сезгилар бошланғич даврда жуда қўпол бўлгани табиийдир. Аммо: мусиқани, оҳангларни ажратувчи қулоқ; нафосат ва турли шаклларни ҳис қилиб қадрловчи кўз; ҳид ва таъм билувчи ва ҳузур қилишига лаёқатли бўлган аъзолари инсон қудратининг асл моҳиятини белгиловчи тассаввур таянган тафаккурни илк куртаклари эди. Бир замонларда авлод-аждодларимиз яшаган ҳозирги Ўзбекистон ерлари иқлими, табиий бойликлари жиҳатидан ибтидоий одамлар яшаши учун қулай макон бўлган. Бу тупроқда кишилик тарихининг илк босқичларидан бошлаб аҳоли яшаган. Кейинги йилларда Тошкент ғарбида, Шоим кўприк мавзуидан қуйи полеолит даври қуроллари, Бойсун тоғидаги Тешиктош ғоридан бундан юз минг йил бурунги неандерталь (ўрта полеолит) одам суягининг топилиши, Самарқанд яқинидаги Омонқўтон қишлоғи устидаги ғордан олинган тош қуроллар, Сурхондарёнинг Зараўт Камарида қизғиш рангда тасвирланган суратлар, Хўжакат қишлоғидаги тошларга чизилган катта кийик ва ҳўкиз тасвирлари, Тошкент шимолий ва жанубий канали қурилишида, Айритом харобаларида, Қизилқумда турли қурол ва рўзғор буюмларининг, Самарқанд ёнидаги Илонсой ва Оқсойда Фарғонадаги Суратсой ва Саймалитошда топилган ёввойи ҳайвонлар, шикор вақти, турли ибтидоий маросимлар акс эттирилган суратлар, Бойсун тоғларидаги Амир Темур ғоридан, Узбой атрофидан неолит даври маданиятининг қолдиқлари, Калта Минор (Хоразм) чайласи, Мохондарё ҳавзасидаги Замонбобо, Чуст ёнидаги Бўванамозор (металл даври) деган жойда ибтидоий одамларнинг истиқомат жойлари очилганлиги ва турли қазилмалар вақтида топилган жуда кўп сопол идишлар — хуллас бу обида, ёдгорликларнинг ҳаммаси ҳозирги Ўзбекистон территориясида юз минг йиллардан буён одамлар яшаганлигини, уларнинг ибтидоий жамият давридаёқ ўзига хос маданияти шакллана бошлаганини тўла тасдиқлайди. «Биз тарихга инсон билан бирга кирамиз»

деган эди файласуфлардан бири. Бу фикр томоша тарихини ўрганишга ҳам тааллуқлидир. Чунки санъат одамнинг дунёга келиши, сезгиси, идроки ва нутқининг пайдо бўлиши биланоқ туғила бошлайди. Санъат—инсоннинг гўзалликка бўлган интилишининг меваси бўлиб, инсон ҳаётининг ажралмас қисми сифатида мавжуддир. Ҳозирги Ўзбекистон территориясида топилаётган ибтидоий жамият тасвирий ва амалий санъат ёдгорликлари сюжетларида бир-бирига ўхшаш - эчки, тоғ қўчқори (архар), оҳу, ёввойи ҳўкиз, қўтос, буғи от ёки итларнинг биттадан ёки тўда-тўда бўлиб юрганлари тасвирланган. Ўша давр рассом уларнинг юришларини, сакрашларини, чопиб кетаётганларини айнан чизиб бера олган. Суратларда одамлар қиёфаси ҳам кўп. Улар асосан қўлларида ўқёй билан ёввойи ҳайвонларни қувиб бораётган, турли ҳайвон терисини ёпиниб ўзларини ниқоблаган кишилар тасвиридир. Баъзи суратларда ибтидоий одамларнинг тўп-тўп ҳолатдаги тасвири ҳам учраб қолади. Балки баъзи ифодалар диний маросимларга алоқадордир. Бу суратлар гарчанд содда ва қадимий бўлса ҳам ўз маъносига эга, мавҳумий эмас, ҳаётийдир. Бу суратлар ибтидоий жамият кишисининг гўзалликка эътибор берганини, бунинг учун турли хил ранглар қидириб ўз ўрнида ишлата билганини кўрсатади. Чунончи Зараўт Камарининг суратлари икки хил рангда чизилган. Бу тўғрида профессор Л. И. Ремпель қуйидагиларни ёзади: «...Предметнинг шакли, фактураси, ранг ва ритмик чизиқ бирлигини ҳис эта билиш туйғулари, шунингдек пластик формаларни—ҳайкалчаларни ўйлаб топиш, яратиш ҳамда суратлар чизиш, унга боқиб, идрок эта билиш сезгилари инсонлар онгига табиатнинг гўзал шакл-шамойилларини тасаввур этиш қобилиятларини юзага чиқаришдаги илк кўринишлар бўлди». Демак, Ўрта Осиёнинг ибтидоий давр одамлари кишилик тарихининг энг бошланғич даврларидаёқ буюмларнинг формасини, фактурасини, ритм, ўлчов ва рангини, табиий гўзалликларни идрок—фаҳм эта бошлаганлар. Юқори полеолит давридаёқ уруғ-аймоқларга бўлиниб, улар ўртасида илк диний

эътиқод билан бирга рассомлик ва ҳайкалтарошлик санъатининг энг содда элементлари ҳам вужудга кела бошлаган. Улар ўзлари чизган ёки яратган нарсаларни завқ билан томоша қилган ва янада такомилаштирган. Мана шу ибтидоий давр тасвирий санъат ёдгорликлари томоша турларининг энг содда элементларининг туғилиш жараёнини аниқлаб олишга ёрдам беради. Биз юқорида баён қилган суратларда ибтидоий жамият одамларнинг тирикчилик манбалари — асосан овчилик бўлганини кўрдик. У даврларда ов ялпи ўтказилар, ҳамма бирга ишлар, бирга курашар эди. Ов унумли бўлиши учун одамлар турли диний эътиқодлардан, турли усул ва ҳийлалардан фойдаланишган. Чунончи ибтидоий одамлар ов вақтида ҳар хил ёввойи ҳайвон ва қушларнинг терисига ниқобланиб, шу йўл билан ёввойи ҳайвонларни ҳуркитиб юбормай, осонгина уларга яқинлашар ва қўлга туширар эдилар. Шундай қилиб, одамнинг бошқа қиёфага киришининг дастлабки формалари туғила бошлайди. Бошқа қиёфага кириш ҳамон томошанинг асосий унсури бўлиб қолмоқда. Ниқобланиб ов қилаётган ибтидоий одамлар ва ёввойи ҳайвонларнинг расмлари тасвирланган суратлар Ўзбекистон территориясидан жуда кўп топилмоқда. Сурхондарё вилояти Шеробод туманидаги Зараўт Камарсойининг икки томонидаги тошларга қизғиш сариқ бўёқ бериб ишланган суратлар ибтидоий жамият даврида томошанинг илк элементлари туғилишини аниқлашга ёрдам бера олади. Зараўт Қамарсойдаги тошларда икки турли манзара тасвири бор. Биринчисида устига ридо ёпинган одамлар сурати. Ёпинчиқ остидан уларнинг ингичка оёқларигина кўзга ташланади. Одамларнинг бўйи, қўл ва бошлари оддий чизма шаклида кўрсатилган. Иккинчи манзарада ёпинчиқсиз одамлар акс эттирилган: одамлар гавдаси тўлалигича чизилган, бошлари эса юмалоқ шаклда тасвирланган, уларнинг орқасидан узун думлари ҳам чиқиб турибди. Улар қўлларига ёй ва узоққа отадиган аллақандай ов асбоби ушлаб олганлар. Баъзи одамлар қиёфаси қадимги чўл қушига ўхшаб кетади. Думи бор ва ёпинчиқдаги фигуралар ҳайвон қиёфасига кирган одамлардир. Баъзи ёввойи

ҳўкизларнинг югуриб, қочиб кетаётганидан бу суратда ибтидойи одамларнинг ҳўкиз овлаш пайти тасвирланган бўлса керак, деган хулоса чиқариш мумкин. Ниқобланган ва ҳайвон қиёфасига кирган ибтидоий жамият кишиларининг шикор маросимлари ҳам уярайди. Фарғонанинг Саймалитош тоғи ғорларида суратлар ичида ўйинга тушаётган думлик кишилар гуруҳи ҳам бор. Улар икки киши — икки киши бўлиб бир-бирларига юзма-юз туриб, қўлларини баробар кўтариб эҳтирос билан ўйнамоқдалар. Айримлари қўлларида доирасимон нарса ушлаганлар. Бу суратларда ов вақтини эмас, афтидан, овга жўнаш олдида, унинг унумли бўлиши учун қандайдир бир табиат ҳодисаларига топинаётган ва афсун қилаётган ҳолат акс эттирилган бўлса ажаб эмас! Эҳтимол, доирасимон чизилган нарса қадимги мусиқа асбобларидан дўл бўлиши ҳам мумкин. Чунки, юқоридаги бир суратда одам қиёфасида дўлни баланд кўтариб довул қоқаётганга ўхшайди. Балки бу ўйин қуёшга сиғиниш маросими бўлса керак! Чирчиқ воҳасининг Майдонтол тошларига чизилган суратлар ичида эчки қиёфасидаги овчининг тасвири топилган. Ўрта Осиё территориясида неолит ва бронза даврига тааллуқли сопол идишларга чизилган суратларда ҳам турли ҳайвонлар аксини кўрамиз, айримларида эса ниқобланган овчилар ёки турли пантомимик ҳаракат қилиб ўйнаётган одамлар учрайди. Агар ибтидоий жамият кишиларининг меҳнат жараёнлари ва овчилик фаолиятларини чуқурроқ таҳлил қилсак, ибтидоий жамият кишиси ҳаёт манбаи бўлмиш овнинг унумли бўлиши ва ёввойи ҳайвонлар подасига, қушлар галасига яқинлашиш учун фақат ниқоб кийиб, ҳайвон қиёфасига киришининг ўзи кифоя қилмас эди деган фикрга келамиз. А. Д. Авдеев ўзининг «Театрнинг келиб чиқиши» китобида кўрсатиб ўтганидек, ҳайвон тўдасига яқинлашиш учун ибтидоий одамга ҳайвон ёки қушларга айнан тақлид қилиш, бунинг учун эса уларнинг ўзига хос хусусиятларини, юриштуришларини, ўтлашларини, бир-бирлари билан олишишларини, ҳуркиб қочишларини, ҳатто товушларини ҳам ўрганишга тўғри келган.

Ниҳоят ёввойи ҳайвонларни ов қилиш шарт-шароити одамнинг чаққон ва абжир, жасур ва толиқмас бўлишини, бунинг учун доим тинимсиз машқ олиб боришни талаб қиларди. Булар ҳаммаси ўз навбатида ибтидоий одамда жисмоний, ритмик ҳаракатнинг, ҳайвонлар феъли ёки табиат ҳодисаларига тақлид қилувчи пантомим ҳаракат ва ғалаба ўйинларининг, қаҳрамонлик рақсларининг туғилишига олиб келган. Дарҳақиқат Ўзбекистон территориясида топилаётган ва ибтидоий жамият даврига мансуб тасвирий санъат ёдгорликларида пантомим рақсга тушиб турган кишилар тасвирларини жуда кўп учратамиз. Улар турли мазмун ва характерга эга. Баъзилари меҳнат ва ов жараёнини тасвирласалар, баъзилари қандайдир табиат ҳодисаларига топинаётганга, сажда қилаётганга ўхшайдилар. Баъзилар жанговар ўйинни эслатса, баъзи рақслар афсунгарлик ва тотемизм диний маросимлари билан алоқадордир. Булар шуни кўрсатадики, дунёнинг турли қитъаларида бўлганидек, Ўзбекистон территориясида ҳам одамиинг бошқа қиёфага кириши ва пантомим ўйин санъати ибтидоий замонларданоқ шакллана бошлаган. Замонлар ўтиши билан ов қилиш маҳорати ошиб Ўрта Осиёда «овчилик ўйинлари» ҳам пайдо бўла бошлаган. Аммо бу ерда биз овчилик билан «овчилик ўйини»ни бир-бирига қориштириб юбормаслигимиз лозим. Чунки «овчилик ўйини» ибтидоий жамиятнинг маълум даврида пайдо бўлган диний эътиқоди ва бадиий ижоди билан алоқадор ўйиндир. Бу «ўйин» овга кетиш олдидан ижро этилади, унда овнинг унумли бўлиши учун ибтидоий одам табиат ҳодисаларига, айрим ёввойи ҳай-вонларга сиғинади ва улар шарафига турли маросимлар ўтказади, умум пантомим рақс ижро этилади, айрим ҳайвонларга ва ов жараёнига тақлид қилинади. Бундан ташқари «овчилик ўйин»лари овдан қайтгандан сўнг ҳам ўйналади. Кун бўйи ов қилиб, чарчаб қайтгач, кечқурунлари ўз аъзойи баданларига дам бериш, табиий физиологик эҳтиёжларини қондириш, ёки пластик ва ритмик пантомим ҳаракатлар билан бугунги таассуротларини, кайфият ва туйғуларини, овдан мамнунликларини, тўқлигини, шўхликларини

ифодалашарди. Энг мухими «овчилик ўйини»даги пантомим рақс ва мусиқавий товушларни ижро этишда жамоа аъзоларининг ҳаммаси қатнашган. Бунга жуда кўп фактик маълумотлар гувоҳлик беради. Қадимий Ўзбекистонда ҳайвонлар ниқобида ўйналадиган жуда кўп томошалар кенг тарқалган. Мисол учун Санкт Петербургдаги Шчедрин номидаги халқ кутубхонаси фондида учта, бутунлай эчки қиёфасига кириб ўйнаётганлар тасвири чизилган миниатюра бор. Бу расм ҳар ҳолда Самарқанд ёки Ҳирот мусаввирларининг ижодига алоқадор бўлса керак. Негаки, ўрта аср қўлёзмаларида, айниқса Ибн Арабшоҳ ва Шарафуддин Али Яздий асарларида XIV—XV асрларда Самарқанд ва Ҳиротда ўтган тамошаларда истеъдодли устоз ўйинчилар томонидан ҳайвонларнинг тақлидий рақслари кенг миқёсда намойиш қилингани тўғрисидаги маълумотларни ўқишимиз мумкин. Миниатюрада тасвирланган эчки ўйинининг ижрочилари профессионал бозандалар – актёрлар эканига шубҳа йўқ. Шулардан иккитаси қўлида қайроқ билан ўйинга тушмоқда. Бундан ташқари расмнинг юқори қисмида яна ниқобсиз уч фигура ўйинга тушмоқда. Уларнинг кулгили рақсга тушаётганларини билиб олиш қийин эмас. Қизиқларнинг анъанавий учи учлик қалпоғини кийиб олганлари ҳам уларнинг масхарабоз эканларидан далолат беради. Икки актёрнинг бош кийими учида қўнғироқ осилган, учинчисининг бош кийими учида қандайдир бир ҳайвоннинг думи осилган бўлиб, кийимларининг енги бениҳоя узун. Қизиқчи бозандаларнинг мана шу кўринишдаги кийимлари Ўзбекистонда XX аср бошигача сақланган. Чунончи Қўқонлик қизиқчи Ака Бухор Зокиров ўзининг кулгили ўйинларида шу хилдаги енги узун кийим кияр эди. Шу миниатюрада яна уч созанда ва бир хонанданинг ҳам тасвири берилган. Уларнинг бири доира, бири най, бири ноғора чалмоқда. Ашулачи эса олдинда куйлаб кетмоқда. Юқоридаги расмнинг Ҳирот рассомлари ижодига мансуб деган таҳминни тасдиқлайдиган яна бир миниатюра мавжуд. У ҳам бўлса Абдураҳмон Жомийнинг «Юсуф ва Зулайҳо» достонидаги миниатюрадир. Бу расм 1575 йилда Ҳиротда,

номаълум мусаввир томонидан ишланган. Бунда халқ оммавий сайли тасвирланган. Сайил балки Зулайҳони кутиб олиш шарафига бағишлангандир. Расм тагида бири доира ва бири сурнай чалаётган икки созанда ҳамда бир гуруҳ ёш раққослар тасвирланган. Юқорида доира чалиб турган киши — бозандаларнинг ҳайвон думи осилган узун учлик қалпоғини кийиб олган. Унинг ёнидаги ўйинчи бошига сарғич рангдаги ҳўкиз ниқобини кийиб, қўлидаги шақилдоқ билан ўз ўйинига ўзи усул бериб турганга ўхшайди. Унинг пастида эса бир масхарабоз томоша кўрсатмоқда. Эрмитажда Хўтан археологиясидан топилган жуда кўп ҳайкалчалар бор. Булар ичида ҳам уд, най, ноғора чалаётган созанда “маймунлар”нинг қиёфалари анчагина учрайди. Мана шу тоифадаги ҳайвонот қиёфасига кириб ўйновчи масхарабоз раққослар, созандалар қатнашадиган томошалар XIX асрда Қўқон ва Бухорода мунтазам ўтиб тургани ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. Ҳамза номидаги Санъатшунослик институтининг 1960—1962 йилларда Хоразм экспедицияси, ўтган асрда Хоразм актёрлари томонидан «Айиқ ўйини», «Дев ўйини» «Маймун ўйини» ўйналиб келганини аниқлади. Бундан ташқари экспедиция ҳамон ўйналиб келинаётган «Пишиқ ўйини», «От ўйини», «Чорлоқ ўйини», «Юмрон қозиқ ўйини», «Эчки ўйини» каби ўнлаб ҳайвонот пантомималарни ёзиб олган. Бу ҳайвонотлар мавзуидаги пантомим рақсларини Хоразм актёрлари мусиқа ва ашула жўрлигида катта маҳорат билан ижро этиб, ўзлари тақлид қилаётган ҳайвонларни барча хусусиятлари билан тасвирлаб бера оладилар. Бундай ўйинлар фақат Хоразмгагина хос бўлнб қолмай, Ўзбекистоннинг бошқа областларида ҳам учрайди. Чунончи, Қўқонда XIX асрда «Айиқ ўйини» бўлгани ҳақида ёзма манбаларда маълумотлар бор. Хулоса қилиб айтганда ниқоб кийиб ҳайвонларга тақлид қилувчи пантомим рақслар, айрим ўзгаришлар ва янги тематикалар билан кишилик тараққиётининг юқори босқичларигача, феодализм тузуми бошланишидан

тортиб, ҳатто бизнинг давримизгача ўзбек томошаларида сақланиб қолганини ва ўйналиб келаётганини кўрамиз. Энг муҳими бу ўйинларда пантомим, рақс, мусиқа каби кичик шаклдаги томошалар қадимдан инсонни ҳамроҳи эканлиги маълум бўлади. Маросимларда томоша унсурлари Овнинг бароридан келмаслиги, инсонни табиат олдидаги заифлиги диний эътиқоднинг илк элементлари туғилишида маълум даражада роль ўйнади. Шундай динларнинг энг аввалги шаклларидан бири — тотемизм диний эътиқодидир. Бу дин одамларнинг ҳайвонлар билан қандайдир руҳий алоқалари борлиги ҳақидаги эътиқод асосига қурилган бўлиб, у уруғ-аймоқ жамияти даврида келиб чиқган. Олимлар Ўрта Осиё территориясида ибтидоий жамоа даврида тотимизм диний эътиқоди бўлгани, ибтидоий одамлар айрим ҳайвонларни илоҳийлаштириб, уларга сиғниш одатлари мавжудлигини бир неча бор тасдиқланган. Ўзбекистон территориясида яшаган қадимий одамлар бир вақтлар туя, қўй, от, сигирни муқаддас ҳайвонлар деб ишонар ва уларга топинар эдилар. Тотемизм диний маросими вақтида одамлар ҳайвон қиёфасига кириб, сеҳрли пантомим рақсларга тушар, бу маросим қўшиқ ва мусиқа билан бирга олиб борилар эди. Ибтидоий одамнинг жоду ва афсун йўли билан ҳайвонларга сиғиниб, уларга тақлид қилиб ўйнашлари ҳам уларнинг тирикчилик фаолиятлари билан алоқадор эди. Тотемизм таълимотида афсун ёки жоду билан одамни итга, итни эса одамга айлантириш каби афсонавий расм-русимлари ҳам бўлган. Ҳар иккала ҳолда ҳам бу вазифани одам ижро этарди. Бу инсонни қиёфа яратишга интилган ва намоён қилган далил. Шу кунларгача етиб келган ўзбек халқининг эртакларида ҳам одамнинг сеҳрафсун йўли билан итга ёки кийикки айлантириш афсоналари учрайди. Бу ҳам тотемизм динининг қадимда Ўрта Осиёда бўлганига бир далилдир. Тотемизм динининг кенг тарқалиши билан одамнинг ҳайвон қиёфасига

кириб, ҳайвон образини яратиш ва унга тақлид қилиш лаёқати «овчилик ўйини» даги тақлидчиликка нисбатан мураккаброқ тусга кириб борган. «Овчилик ўйини» ва тотемизм диний маросимлари кишилик жамияти тарихининг навбатдаги босқичларида ўзининг тарбиявий ва диний аҳамиятларини йўқотиб, ўзларининг фақат томошалик функциясини сақлаб қолган бўлса керак. Ибтидоий одамлар табиат ҳодисаларининг туб сабабларини тушиниб етмаганликларир орқасида табий офатлардан тобора даҳшатга тушганлар. Улар табиат ҳодисаларини жонли нарсалар деб тасаввур қилганлар. Натижада ибтидоий жамиятнинг навбатдаги бир босқичида Анимизм диний эътиқоди ҳам келиб чиқади Бу янгича диний дунёқараш вакиллари маросимларида табиат ҳодисаларини илоҳий куч деб қабул қилиб, унга топиндилар. Анимизм маросимларида одамлар яшин, момақалдироқ, довул, шамол каби табиий ҳодисаларнинг рамзий образларини яратиб, унга сиғинганлар. Диний маросимларда пантомим рақс, қўшиқлар ва илтижолар ижро этилган. Диний образларнинг ниқоблари жуда даҳшатли тусда бўлган. Ўзбекистон территориясида топилган ибтидоий даврга хос тасвирий санъат ёдгорликларида бу диннинг излари ҳам кўзга ташланиб туради. Чунончи Номозгартепа ёдгорликларида топилган сопол идишга ишланган ўйма сурат худди афсун ўқиб пантомим рақс шаклида табиат ҳодисаларига топинаётган кишига ўхшайди. Чирчиқ водийсида Майдонтол атрофидаги тошларга чизилган суратлар ичида ялпи қўшиқ айтаётганлар тасвири топилган. Улар давра қуриб, табиатнинг бирон ҳодисасига сиғинаётганлари тасвирланган. Кўпчилик бўлиб илтижо қилиш – илк хор шакли бўлиб, катта шаклдаги томоша турининг элементлари эди. Шундай қилиб ибтидоий жамиятнинг илк даврларидаёқ турли диний маросимларда томоша турларини энг содда архаик элементлари — пантомим – тақлид қилиш, рақс мусиқа ва хорнинг илк намуналари туғила бошлаган. Унда томоша турлари ҳали ажралмаган - синкритик ҳолда мавжуд эди. Лекин

бу синкретик холдаги томошалар икки шаклда – кичик яъни пантомим, рақс ва қўшиқ, ёки катта – хор кўринишида эди. Қадимги Ўзбекистон территориясида томоша элементларининг туғилиши ва ривожланишининг иккинчи этапи эрамиздан илгариги биринчи минг йиллигида қулдорлик жамиятининг барпо топиши билан бошланади. Бу даврдаги Ўрта Осиё халқлари ҳаётини ифодалайдиган археологик материаллардан ташқари, айрим қадимий қўлёзмалар хамда бизгача етиб келган оғзаки адабиёт ёдгорликлари, халқ поэтик ижоди, лоф ва афсоналар, эпослар ва уларнинг қадимий ижодчилик услублари ҳам ишончли манба бўлиб хизмат қилади. Агар одамлар бу давргача табиатдаги бор жонворларни ов қилиб еб, тирикчилик ўтказиб келган бўлса, ишлаб чиқариш қуролларининг такомиллашиши, мис жез ва маъданларни ишлата бошлаши натижасида, ривожланишнинг кейинги босқичи бўлган деҳқончилик ва чорвачиликни ҳам ўрганиб олди. Одамлар энди дехқончилик ва чорвачилик учун қулай бўлган жойларда бир жамоа ҳолида ўрнашиб кун кечира бошлайди. Кейинги йилларда ўтказилган қатор археологик қазилмалар қадимги Ўзбекистон территориясида эрамиздан илгариги биринчи минг йиллик ўрталарида қадимги деҳқон ва чорвадорларнинг патриархал уруғ-аймоқ жамияти мавжуд бўлганлигини, улар суғориш системасидан фойдаланганликларини аниқлади. Бу жараён инсониятни муҳим иқтисодий, маданий ва тарихий натижаларга, янги босқичга олиб келди. Дехқончилик суғориладиган ерларга муқим жойлашишни тақозо қилса чорвачилик янги-янги ўтлоқларни излашни, кўчиб юришни талаб қилган. Утроқ деҳқончилик районларининг аҳолиси суғдиёнлар, бақтрияликлар, хоразмликларни ташкил этса, кўчманчи чорвачилик районларида саклар, массагетлар ва бошқа кўчманчи элат ҳамда қабилалар яшаган. Замонлар ўтиши билан, хусусий мулкчиликнинг ривожлана бориши жамоа ичида ижтимоий тенгсизликни бой ва камбағалликни келтириб чиқаради. Демак Ўзбекистоннинг қадимги территориясида эрамиздан

бурунги VIII—VII асрлардаёқ қулдорлик тузуми вужудга кела бошлаган. Бу даврда темирни эритиш жараёнини ўзлаштирилиши — ишлаб чиқариш кучларининг тараққий этишига олиб келди. Бу жараён жамоа аъзоларини бой ва камбағалларга ажралишни тезлаштирди. Айниқса урушда қўлга тушган асирларни ишлатиш орқасида қулдорлик янада ривож топди. Серсув жойларни атрофи кенг чорвачиликка қулай дашт-саҳролар билан ўралган воҳаларида ўтроқ деҳқонларнинг сони ортиб борди. Ўтроқликка ўтган одамлар ўз чорваларини сақлаш учун қўралар қура бошлайдилар. Бу даврда қулларнинг кучидан, меҳнатидан кенг фойдаланиш орқасида жуда кўп шаҳарлар, ҳимоя деворлари ва сув иншоатлари қуришга киришилди. Балх, Самарқанд, Марв шаҳарлари ўша даврнинг йирик савдо ва маданий марказларига айланган ва Ўрта Осиё Шарқ ҳамда Ғарб ўртасида иқтисодий ва маданий алоқалар бешиги ҳисобланган. Эрамиздан бурунги биринчи минг йиллик ичида майдонга келган ёзма манбалар ҳам ҳозирги Ўзбекистон территориясида қадимда яшаган халқлар маданиятини муфассал характерлаб беради. Чунончи Ўрта Осиёда ва Эронда ўша замонда кенг тарқалган Зардуштийлик динининг муқаддас «Авесто» китобида (эрамиздан бурунги IX—VIII асрлар) ва юнон манбаларида Ўрта Осиёда қуйидаги ўлкалар машҳур бўлгани кўрсатилади: Паркана — Фарғона водийси, Суғдиёна — Зарафшон дарёсидан сув ичадиган ерлар ва Қашқадарё ерлари. Хоразм — Амударёнинг қуйи оқимидаги ерлар. Бақтрия — ҳозирги шимолий Афғонистон, Ўзбекистон ва Тожикистоннинг Амударёга яқин вилоятлари. Марғиёна — Марв ўлкаси, Мурғоб дарёсининг қуйи оқимидаги обод ерлар. Парфиён — Туркманистоннинг Қаспий денгизига яқин жанубиғарб томонидаги ерлар ва ҳозирги Афғонистоннинг Ҳирот вилояти. Турли юнон олимлари эрамиздан бурунги IV—III асрдан бошлаб қадимий Ўзбекистоннинг иқлими ва халқлари ҳамда бу ўлканинг бениҳоя табиий бойликлари тўғрисида жуда қизиқарли маълумотлар берадилар. Юнон тарихчиси Геродот «Массагетлар жуда катта ва жанговар халқ» деб ёзади. Скифларнинг қаҳрамонликлари, уларнинг кучи, ҳамжиҳатлиги эса

Геродотни ҳайратда қолдирган эди. Шу муносабат билан у, «Бирон қабила бирлашган скифларга қарши кураша олмайди» деб уқтиради. Бу халқнинг ватанпарварлик ва қаҳрамонлик фазилатлари ҳақида бошқа муаррихларнинг асарларида ҳам иссиқ мисралар ёзилган. Чунончи Лотин тарихчиси Помпей Трог Ўрта Осиёда яшовчи ҳамма қабилалар «Меҳнатга ва урушга чидамлилиги ва енгилмас жисмоний кучи билан ажралиб туради, уларнинг ғалаба ва шуҳрат қозонишдан бўлак истаклари йўқ» деб ёзса, Квинт Курций Руф, «...Суғдиёнлар — жасур одамлар, гавдалари жуда барваста, улар асир тушганларида ҳам ўлимдан сира қўрқмайдилар, ўлим олдидан ашула айтиб, ўз хурсандчиликларини баён қиладилар деган фикрларнн баён қилади. Геродот Массагетларни ҳам кўтаринки руҳда характерлайди «Массагетлар ҳам отлиқ, ҳам пиёда жанг қиладилар, ўқ-ёй, найза ва шамшир билан қуролланган. Улар қуролларни жездан ясайдилар, бош кийим, камарларини, қуролларни олтин билан безайдилар, отларига кўкрак қалқонларни — совутларни ҳам жездан ясаб, юган ва бошқа жабдуқларга олтин безаклар қадайдилар, чунки уларнинг мамлакатида олтин билан жез бениҳоя кўп. Ўрта Осиёнинг беҳисоб бойлиги Эрон Ахмоний шоҳларини тинчитмас эди. Улар эрамиздан бурунги VII асрда Ўрта Осиё ерларини катта куч билан босиб олиб, бойликларини таладилар ва IV асргача қарийб уч юз йил ҳукмронлик қилишди. Чунончи Ахмонийларнинг Сузах саройи деворларидаги ёзувларда кўрсатилишича Доро даврида жуда кўп Ўрта Осиёлик қуллар саройлар қурган, сарой безакларига эса Бақтриядан олтин, Суғдиёна ва Хоразмдан қимматбаҳо тошлар, ўчмас ранглар олдириб келган. Улар табиатда ва ҳаётда одамга яхшилик ва ёмонлик келтирувчи худолар, руҳлар, девлар, жинлар, аждаҳолар сингари ҳар хил сирли кучлар мавжудлигига ишонарди. Чунки, уларнинг кундалик ҳаёти ва тирикчилиги табиат ҳодисалари билан боғлиқ бўлгани сабабли йил фаслларини ҳам яхшилик ва ёмонлик руҳлари дин билан боғлар эдилар. Шунинг учун улар баҳор ва йилнинг ёз фаслини ўзларига яхшилик келтирувчи, қиш фаслини эса

ёмонлик келтирувчи жонли руҳлар деб қарашарди. Мана шу тасаввурлар заминида қадимий Ўзбекистон территориясида Митра, Ахахит, Митрих, Каюмарс, Жамшид (Иима), Хубби каби жуда кўп худолар, мифлар, улар билан боғлиқ диний, ривоятлар майдонга келди. Турли ёзма манбалар ва тасвирий санъат ёдгорликларида қадимги Ўрта Осиё мифологиясининг намуна ва излари сақланиб қолган. Чунончи Геродот қадимий Ўрта Осиё халқларидан массагетларнинг қуёш, ер, сув ва оташга сиғинишларини, Стробон эса, сувга топинганларини ҳикоя қиладилар. Булар Тотемизм ва Анимизм каби диний маросимларга мисолдир. Миллий эпослар томоша тасвирлари Академик В. В. Бартольд ҳозиргача бизга маълум бўлган Тўморис, Широқ, Зарина, Сиёвуш, Афросиёб, Рустам каби эпослар асосан Ахмонийлар давридаги Эрон империясининг шарқий областлари Суғдиёна, Бақтрия, Хоразмда шаклланганини кўрсатади. Демак, Фирдавсий «Шоҳнома» сига материал бўлган, юқоридаги эпосларнинг ватани қадимги Ўрта Осиёдир. Айрим эпосларнинг мазмунлари антик давр тарихчиларидан Геродот, Ктезей, Полиен, Хорес Митлинский асарлари орқали бизгача етиб келган. Ўрта Осиё тарихчиларидан Ҳамза Испихоний, Табарий, Масъудий, Беруний каби муаллифлар асарларида ҳам халқ оғзаки ижодиёти — эпослар ҳақида маълумотлар кўп. Чунончи Геродот асарлари орқали бизгача етиб келган «Тўморис» эпосида Ахмоний шоҳларидан Кирнинг эрамиздан аввалги 529 йилда Ўрта Осиёни босиб олиши, массагет қабилаларининг бошлиғи аёл – Тўмориснинг эл-юрти билан босқинчиларга қатъий зарба бериши, Кирни ўлдириб чексиз қаҳрамонлик кўрсатгани тасвирланади. Кир ўлгандан сўнг ҳам Эрон Ахмоний шоҳларининг Ўрта Осиёга босқинчилик ҳужумлари босилмади. Доро (эрамиздан олдинги 521— 486 йиллар) узоқ урушлардан сўнг Ўрта Осиёни ўзига қарам қилиб олди. Аммо Ўрта Осиё халқларининг босқинчиларга қарши кураши бир кун ҳам

тўхтамади. Ана шу курашларда яратилган ва авлоддан-авлодга ўтиб куйланиб келган қаҳрамонлик эпослари ичида Широқ деган оддий бир чўпоннинг ватанпарварлиги ва унинг ажойиб қаҳрамонликлари устида сўз боради. Полиепнинг «Стратагемах» китобида (II аср) ўша эпосдан парчалар келтирилган. У ўз жонидан кечиб, Доронинг кўп сонли аскарларини ҳийла билан чўл-биёбонлар ичида адаштириб ҳалокатга учратади. «Зариадр ва Одатида» эпосида эса асосий сюжетни севги ва қаҳрамонлик мотивлари ташкил қилиб, оила ва эркин муҳаббат мавзуи куйланади. Ҳазор Каспий денгизидан Танаис Сирдарёгача чўзилган ўлкада ҳукмронлик қилган Зариадр билан Танаиснинг нариги томонида яшаган скиф шоҳи Омаргнинг қизи Одатида бир-бирини тушида кўриб севишиб қоладилар. Аммо Омарг ёлғиз қизини бегона юртга беришни истамайди. Зариадр скиф кийимини кийиб Сирдарёдан кечиб ўтади ва севган қизини олиб қочади, уларнинг муҳаббатини ҳеч қандай куч, ҳатто қабилалар ўртасидаги урушлар ҳам енга олмайди. «Зарина ва Стриангия» эпоси ҳам ватанпарварлик, қаҳрамонлик ва севги қиссасидир. Энди эпослар ижросига алохида тўхталсак. Чунки эпос ижрочилиги баёнчиликдан образни кўрсатишга ўтиши биланоқ - ижрочи актёрга айланиб қолади. Негаки унинг ижрочилари бир вақтнинг ўзида ҳам бадиий сўз устаси, ҳам куйловчи бўлиб, таърифланаётган қаҳрамоннинг ҳолат ва кечинмалари билан кўрсатилади. Эпос ижро этилаётганда томошабин қатнашиши — ижрочини уларга таъсир этиши учун қилган харакатлари театр санъати элементлари шаклланишидаги илгари қўлга киритилган ютуқларнинг такомиллашиб боришига хизмат қилган. Шунинг учун уни илк миллий театр – “бир актёр театри” деб аташ мумкин деб хисоблаймиз. Чунки, эпосларда конфликт ва драматик элементларнинг кучлилиги, сюжетнинг пишиқлиги, образларнинг монолитлиги — эпос ижрочилари ўйинига яхши материал берарди. Бундан ташқари хат-саводи йўқ оммага эпосларнинг актёрлар ижросида жонли образлар воситасида ҳаққоний тасвирланишидан ҳукмдор табақа вакиллари ҳам манфаатдор бўлган. Ўша замон одамларининг қаҳрамонлик ва

ватанпарварлик руҳида тарбиялашда эпосларнинг маърифий аҳамияти катта роль ўйнаган. Шунинг учун ҳам улар эпосларнинг ижро этилишини мумкин қадар тантанали ва ҳаққоний тасвир қилдиришга интилар, авваллари қабила бошлиқлари, сўнгра подшолар ўз саройларида созандалар, раққослар билан бирга махсус эпос ижрочилари, ёки ҳозирги тил билан айтганда актёрлар сақлар эдилар. Демак, эпос ижросини – катта шаклдаги томоша дейиш мумкин. Эпосларнинг театрлашган йўсинда ҳаққоний ижро этилиши Ўрта Осиёни араблар истило қилгунигача ҳам давом этган бўлса керак. Токи ислом томонидан жонли образ яратиш таъқиқлангандан сўнг, уни бир киши - бахши ёки достончилар ижро эта бошлаган бўлиши мумкин. Агар биз эпосларни ва Авестони шеърий йўлда ёзилганини ҳисобга олсак, авлодаждодларимиз нақадар катта поэтик ва мусиқавий талантга эга бўлганликларини кўрамиз. Бу ҳол ўз навбатида бадиий сўз ижрочилигининг туғилишида катта роль ўйнаган. Бадиий сўз эса театр санъатининг ҳам муҳим элементларидан биридир. Бахши эса достонни шеърий тарзда тўқиган, унга куй яратган, ўзи чалган ва ижро этган. Бу “Бир актёр театри” шаклини қадимдан бизда мавжуд бўлганлигини асослайди. Шундай қилиб қадимий эпослар ва уларнинг Тўморис, Широқ, Зарина, Стриангия, Зариадр, Одатида, Сиёвуш, Рустам каби персонажлари театрлашган маросимларда бир актёр – бахши томошани ўйналган. Хулоса қилиб айтганда ибтидоий жамият тузумининг емирилиши, қулдорлик жамиятнинг барпо топиши, айрим шахслар, қабила бошлиқларининг етакчилик ролини ошиб бориши билан ибтидоий давр маросимларидаги турли руҳ ва ҳайвон тақлидчилигидан янги диний идеологиянинг худолари ва мифологик афсонавий қаҳрамонларнинг образларини яратишга ҳам ўтила бошлагани, одамнинг ўзга шахс образини яратиш йўлидаги янги қадами эди. Қаҳрамонлик эпослари ижроси эса илк “бир актёр театри” бўлиб, ундаги барча персонажларни бахши ижросида томоша қилиш мумкин эди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

O'xshashlar

Ибтидоий жамоа санъати

Ибтидоий жамоа даври санъати. Ибтидоий жамоа тузуми тараққиёти босқичлари

Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши

Ўрта осиёнинг энг қадимги ибтидоий санъати

Италияда илк уйгониш даври санъати