Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши - San'at - Referatlar

Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши Режа: 1.Ибтидоий даврдаги томошанинг илк чашмалари. 2.Маросимларда томошо унсурлар 3.Миллий эпослардаги томошо тасвири. 4.Авестодаги томошолар тасвири.

Ўзбек анъанавий театри Шарқнинг қадимий томошаларига асосланган бўлиб, унинг дастлабки келиб чиқиш томирлари ибтидоий жамиятдаги муносабатлар ичига кириб боради. Бу ҳол унинг илк яралиш манбаларини Ўрта Осиё тупроғидан ва шу ерда яшаган қадимий халқларнинг ижтимоий ҳаётидан, миллий хусусият ва анъаналаридан, миллатнинг табиатидан қидиришга даъват қилади. Томоша турларининг ундан ўсиб чиққан барча санъат жанрларининг бош манбаи, асл замири, илк чашмаси — меҳнат эканини тарихчиси олимлар кўрсатади. Рус файласуфи Г. В. Плеханов бу ҳақда «Ўйин — меҳнат фарзанди» деб уқтиради. Бас шундай экан, ибтидоий жамият томошаларининг келиб чиқиш манбаларини дастлаб меҳнат жараёнидан, ибтидоий жамоа кишисининг ишлаб чиқариш фаолиятидан қидирсак тўғри бўлади. «Агар биз меҳнат томошадан бурун туғилгани ва умуман инсон энг аввал нарсаларга ва ҳодисаларга тирикчилик, наф кўриш назари билан қарагани, бора-бора унинг қарашлари эстетик жиҳатдан муомила қилишга ўтгани ҳақидаги фикрни ўзимизга сингдирмасак, ибтидоий жамият маданияти тарихини тушунолмаймиз» деб ёзган эди Г. В. Плеханов. Ибтидоий одамнинг кун кечириши бениҳоя оғир бўлганидан, улар тўда- тўда бўлиб, жамият шаклида яшашарди. Табиатнинг даҳшатли ҳодисаларига биргаликда қаршилик кўрсатиб, яшаш учун кураш олиб борардилар. Бу давр одамлари ҳали маъдан - темир нималигини билмасди, аммо тошдан ишлаб чиқариш қуроллари яратишга қодир эди. Негаки, одамнинг табиат ҳодисаларини, унинг ранг ва тафовутларини, оҳанг ва бошқа сифатларни билишга қизиқиши ҳар вақт меҳнат жараёни билан узвий боғлиқ бўлган. Одамнинг яшаши учун керак бўлган нарсаларни топишга интилиши, табиат ҳодисалари устидан ҳукмронлик қилиш истаги сезги органларини, онг ва талаффузини тараққий этказди. Инсон онги ва талаффузининг тараққий этиши билан бирга одамларда тар сонини ва шахар биат гўзаллигидан, ранглардан ва оҳанглардан таъсирланиш, қўл меҳнати билан яратилган нарсаларда ўз туйғулари ва фикрларини акс эттириш, бирон материал

воситаси билан реал дунёни бадиий тасвирлашга эҳтиёж сезгиси ҳам ўсиб боради. Бундай эстетик сезгилар бошланғич даврда жуда қўпол бўлгани табиийдир. Аммо: мусиқани, оҳангларни ажратувчи қулоқ; нафосат ва турли шаклларни ҳис қилиб қадрловчи кўз; ҳид ва таъм билувчи ва ҳузур қилишига лаёқатли бўлган аъзолари инсон қудратининг асл моҳиятини белгиловчи тассаввур таянган тафаккурни илк куртаклари эди. Бир замонларда авлод-аждодларимиз яшаган ҳозирги Ўзбекистон ерлари иқлими, табиий бойликлари жиҳатидан ибтидоий одамлар яшаши учун қулай макон бўлган. Бу тупроқда кишилик тарихининг илк босқичларидан бошлаб аҳоли яшаган. Кейинги йилларда Тошкент ғарбида, Шоим кўприк мавзуидан қуйи полеолит даври қуроллари, Бойсун тоғидаги Тешиктош ғоридан бундан юз минг йил бурунги неандерталь (ўрта полеолит) одам суягининг топилиши, Самарқанд яқинидаги Омонқўтон қишлоғи устидаги ғордан олинган тош қуроллар, Сурхондарёнинг Зараўт Камарида қизғиш рангда тасвирланган суратлар, Хўжакат қишлоғидаги тошларга чизилган катта кийик ва ҳўкиз тасвирлари, Тошкент шимолий ва жанубий канали қурилишида, Айритом харобаларида, Қизилқумда турли қурол ва рўзғор буюмларининг, Самарқанд ёнидаги Илонсой ва Оқсойда Фарғонадаги Суратсой ва Саймалитошда топилган ёввойи ҳайвонлар, шикор вақти, турли ибтидоий маросимлар акс эттирилган суратлар, Бойсун тоғларидаги Амир Темур ғоридан, Узбой атрофидан неолит даври маданиятининг қолдиқлари, Калта Минор (Хоразм) чайласи, Мохондарё ҳавзасидаги Замонбобо, Чуст ёнидаги Бўванамозор (металл даври) деган жойда ибтидоий одамларнинг истиқомат жойлари очилганлиги ва турли қазилмалар вақтида топилган жуда кўп сопол идишлар — хуллас бу обида, ёдгорликларнинг ҳаммаси ҳозирги Ўзбекистон территориясида юз минг йиллардан буён одамлар яшаганлигини, уларнинг ибтидоий жамият давридаёқ ўзига хос маданияти шакллана бошлаганини тўла тасдиқлайди. «Биз тарихга инсон билан бирга кирамиз» деган эди файласуфлардан бири. Бу фикр томоша тарихини ўрганишга ҳам тааллуқлидир. Чунки санъат

одамнинг дунёга келиши, сезгиси, идроки ва нутқининг пайдо бўлиши биланоқ туғила бошлайди. Санъат—инсоннинг гўзалликка бўлган интилишининг меваси бўлиб, инсон ҳаётининг ажралмас қисми сифатида мавжуддир. Ҳозирги Ўзбекистон территориясида топилаётган ибтидоий жамият тасвирий ва амалий санъат ёдгорликлари сюжетларида бир-бирига ўхшаш - эчки, тоғ қўчқори (архар), оҳу, ёввойи ҳўкиз, қўтос, буғи от ёки итларнинг биттадан ёки тўда-тўда бўлиб юрганлари тасвирланган. Ўша давр рассом уларнинг юришларини, сакрашларини, чопиб кетаётганларини айнан чизиб бера олган. Суратларда одамлар қиёфаси ҳам кўп. Улар асосан қўлларида ўқёй билан ёввойи ҳайвонларни қувиб бораётган, турли ҳайвон терисини ёпиниб ўзларини ниқоблаган кишилар тасвиридир. Баъзи суратларда ибтидоий одамларнинг тўп-тўп ҳолатдаги тасвири ҳам учраб қолади. Балки баъзи ифодалар диний маросимларга алоқадордир. Бу суратлар гарчанд содда ва қадимий бўлса ҳам ўз маъносига эга, мавҳумий эмас, ҳаётийдир. Бу суратлар ибтидоий жамият кишисининг гўзалликка эътибор берганини, бунинг учун турли хил ранглар қидириб ўз ўрнида ишлата билганини кўрсатади. Чунончи Зараўт Камарининг суратлари икки хил рангда чизилган. Бу тўғрида профессор Л. И. Ремпель қуйидагиларни ёзади: «...Предметнинг шакли, фактураси, ранг ва ритмик чизиқ бирлигини ҳис эта билиш туйғулари, шунингдек пластик формаларни—ҳайкалчаларни ўйлаб топиш, яратиш ҳамда суратлар чизиш, унга боқиб, идрок эта билиш сезгилари инсонлар онгига табиатнинг гўзал шакл-шамойилларини тасаввур этиш қобилиятларини юзага чиқаришдаги илк кўринишлар бўлди». Демак, Ўрта Осиёнинг ибтидоий давр одамлари кишилик тарихининг энг бошланғич даврларидаёқ буюмларнинг формасини, фактурасини, ритм, ўлчов ва рангини, табиий гўзалликларни идрок—фаҳм эта бошлаганлар. Юқори полеолит давридаёқ уруғ-аймоқларга бўлиниб, улар ўртасида илк диний эътиқод билан бирга рассомлик ва ҳайкалтарошлик санъатининг энг содда элементлари ҳам вужудга кела

бошлаган. Улар ўзлари чизган ёки яратган нарсаларни завқ билан томоша қилган ва янада такомилаштирган. Мана шу ибтидоий давр тасвирий санъат ёдгорликлари томоша турларининг энг содда элементларининг туғилиш жараёнини аниқлаб олишга ёрдам беради. Биз юқорида баён қилган суратларда ибтидоий жамият одамларнинг тирикчилик манбалари — асосан овчилик бўлганини кўрдик. У даврларда ов ялпи ўтказилар, ҳамма бирга ишлар, бирга курашар эди. Ов унумли бўлиши учун одамлар турли диний эътиқодлардан, турли усул ва ҳийлалардан фойдаланишган. Чунончи ибтидоий одамлар ов вақтида ҳар хил ёввойи ҳайвон ва қушларнинг терисига ниқобланиб, шу йўл билан ёввойи ҳайвонларни ҳуркитиб юбормай, осонгина уларга яқинлашар ва қўлга туширар эдилар. Шундай қилиб, одамнинг бошқа қиёфага киришининг дастлабки формалари туғила бошлайди. Бошқа қиёфага кириш ҳамон томошанинг асосий унсури бўлиб қолмоқда. Ниқобланиб ов қилаётган ибтидоий одамлар ва ёввойи ҳайвонларнинг расмлари тасвирланган суратлар Ўзбекистон территориясидан жуда кўп топилмоқда. Сурхондарё вилояти Шеробод туманидаги Зараўт Камарсойининг икки томонидаги тошларга қизғиш сариқ бўёқ бериб ишланган суратлар ибтидоий жамият даврида томошанинг илк элементлари туғилишини аниқлашга ёрдам бера олади. Зараўт Қамарсойдаги тошларда икки турли манзара тасвири бор. Биринчисида устига ридо ёпинган одамлар сурати. Ёпинчиқ остидан уларнинг ингичка оёқларигина кўзга ташланади. Одамларнинг бўйи, қўл ва бошлари оддий чизма шаклида кўрсатилган. Иккинчи манзарада ёпинчиқсиз одамлар акс эттирилган: одамлар гавдаси тўлалигича чизилган, бошлари эса юмалоқ шаклда тасвирланган, уларнинг орқасидан узун думлари ҳам чиқиб турибди. Улар қўлларига ёй ва узоққа отадиган аллақандай ов асбоби ушлаб олганлар. Баъзи одамлар қиёфаси қадимги чўл қушига ўхшаб кетади. Думи бор ва ёпинчиқдаги фигуралар ҳайвон қиёфасига кирган одамлардир. Баъзи ёввойи ҳўкизларнинг югуриб, қочиб кетаётганидан бу суратда ибтидойи

одамларнинг ҳўкиз овлаш пайти тасвирланган бўлса керак, деган хулоса чиқариш мумкин. Ниқобланган ва ҳайвон қиёфасига кирган ибтидоий жамият кишиларининг шикор маросимлари ҳам уярайди. Фарғонанинг Саймалитош тоғи ғорларида суратлар ичида ўйинга тушаётган думлик кишилар гуруҳи ҳам бор. Улар икки киши — икки киши бўлиб бир-бирларига юзма-юз туриб, қўлларини баробар кўтариб эҳтирос билан ўйнамоқдалар. Айримлари қўлларида доирасимон нарса ушлаганлар. Бу суратларда ов вақтини эмас, афтидан, овга жўнаш олдида, унинг унумли бўлиши учун қандайдир бир табиат ҳодисаларига топинаётган ва афсун қилаётган ҳолат акс эттирилган бўлса ажаб эмас! Эҳтимол, доирасимон чизилган нарса қадимги мусиқа асбобларидан дўл бўлиши ҳам мумкин. Чунки, юқоридаги бир суратда одам қиёфасида дўлни баланд кўтариб довул қоқаётганга ўхшайди. Балки бу ўйин қуёшга сиғиниш маросими бўлса керак! Чирчиқ воҳасининг Майдонтол тошларига чизилган суратлар ичида эчки қиёфасидаги овчининг тасвири топилган. Ўрта Осиё территориясида неолит ва бронза даврига тааллуқли сопол идишларга чизилган суратларда ҳам турли ҳайвонлар аксини кўрамиз, айримларида эса ниқобланган овчилар ёки турли пантомимик ҳаракат қилиб ўйнаётган одамлар учрайди. Агар ибтидоий жамият кишиларининг меҳнат жараёнлари ва овчилик фаолиятларини чуқурроқ таҳлил қилсак, ибтидоий жамият кишиси ҳаёт манбаи бўлмиш овнинг унумли бўлиши ва ёввойи ҳайвонлар подасига, қушлар галасига яқинлашиш учун фақат ниқоб кийиб, ҳайвон қиёфасига киришининг ўзи кифоя қилмас эди деган фикрга келамиз. А. Д. Авдеев ўзининг «Театрнинг келиб чиқиши» китобида кўрсатиб ўтганидек, ҳайвон тўдасига яқинлашиш учун ибтидоий одамга ҳайвон ёки қушларга айнан тақлид қилиш, бунинг учун эса уларнинг ўзига хос хусусиятларини, юриштуришларини, ўтлашларини, бир-бирлари билан олишишларини, ҳуркиб қочишларини, ҳатто товушларини ҳам ўрганишга тўғри келган. Ниҳоят ёввойи ҳайвонларни ов қилиш шарт-шароити одамнинг чаққон ва

абжир, жасур ва толиқмас бўлишини, бунинг учун доим тинимсиз машқ олиб боришни талаб қиларди. Булар ҳаммаси ўз навбатида ибтидоий одамда жисмоний, ритмик ҳаракатнинг, ҳайвонлар феъли ёки табиат ҳодисаларига тақлид қилувчи пантомим ҳаракат ва ғалаба ўйинларининг, қаҳрамонлик рақсларининг туғилишига олиб келган. Дарҳақиқат Ўзбекистон территориясида топилаётган ва ибтидоий жамият даврига мансуб тасвирий санъат ёдгорликларида пантомим рақсга тушиб турган кишилар тасвирларини жуда кўп учратамиз. Улар турли мазмун ва характерга эга. Баъзилари меҳнат ва ов жараёнини тасвирласалар, баъзилари қандайдир табиат ҳодисаларига топинаётганга, сажда қилаётганга ўхшайдилар. Баъзилар жанговар ўйинни эслатса, баъзи рақслар афсунгарлик ва тотемизм диний маросимлари билан алоқадордир. Булар шуни кўрсатадики, дунёнинг турли қитъаларида бўлганидек, Ўзбекистон территориясида ҳам одамиинг бошқа қиёфага кириши ва пантомим ўйин санъати ибтидоий замонларданоқ шакллана бошлаган. Замонлар ўтиши билан ов қилиш маҳорати ошиб Ўрта Осиёда «овчилик ўйинлари» ҳам пайдо бўла бошлаган. Аммо бу ерда биз овчилик билан «овчилик ўйини» ни бир-бирига қориштириб юбормаслигимиз лозим. Чунки «овчилик ўйини» ибтидоий жамиятнинг маълум даврида пайдо бўлган диний эътиқоди ва бадиий ижоди билан алоқадор ўйиндир. Бу «ўйин» овга кетиш олдидан ижро этилади, унда овнинг унумли бўлиши учун ибтидоий одам табиат ҳодисаларига, айрим ёввойи ҳай-вонларга сиғинади ва улар шарафига турли маросимлар ўтказади, умум пантомим рақс ижро этилади, айрим ҳайвонларга ва ов жараёнига тақлид қилинади. Бундан ташқари «овчилик ўйин»лари овдан қайтгандан сўнг ҳам ўйналади. Кун бўйи ов қилиб, чарчаб қайтгач, кечқурунлари ўз аъзойи баданларига дам бериш, табиий физиологик эҳтиёжларини қондириш, ёки пластик ва ритмик пантомим ҳаракатлар билан бугунги таассуротларини, кайфият ва туйғуларини, овдан мамнунликларини, тўқлигини, шўхликларини ифодалашарди. Энг мухими «овчилик ўйини»даги пантомим рақс ва

мусиқавий товушларни ижро этишда жамоа аъзоларининг ҳаммаси қатнашган. Бунга жуда кўп фактик маълумотлар гувоҳлик беради. Қадимий Ўзбекистонда ҳайвонлар ниқобида ўйналадиган жуда кўп томошалар кенг тарқалган. Мисол учун Санкт Петербургдаги Шчедрин номидаги халқ кутубхонаси фондида учта, бутунлай эчки қиёфасига кириб ўйнаётганлар тасвири чизилган миниатюра бор. Бу расм ҳар ҳолда Самарқанд ёки Ҳирот мусаввирларининг ижодига алоқадор бўлса керак. Негаки, ўрта аср қўлёзмаларида, айниқса Ибн Арабшоҳ ва Шарафуддин Али Яздий асарларида XIV—XV асрларда Самарқанд ва Ҳиротда ўтган тамошаларда истеъдодли устоз ўйинчилар томонидан ҳайвонларнинг тақлидий рақслари кенг миқёсда намойиш қилингани тўғрисидаги маълумотларни ўқишимиз мумкин. Миниатюрада тасвирланган эчки ўйинининг ижрочилари профессионал бозандалар – актёрлар эканига шубҳа йўқ. Шулардан иккитаси қўлида қайроқ билан ўйинга тушмоқда. Бундан ташқари расмнинг юқори қисмида яна ниқобсиз уч фигура ўйинга тушмоқда. Уларнинг кулгили рақсга тушаётганларини билиб олиш қийин эмас. Қизиқларнинг анъанавий учи учлик қалпоғини кийиб олганлари ҳам уларнинг масхарабоз эканларидан далолат беради. Икки актёрнинг бош кийими учида қўнғироқ осилган, учинчисининг бош кийими учида қандайдир бир ҳайвоннинг думи осилган бўлиб, кийимларининг енги бениҳоя узун. Қизиқчи бозандаларнинг мана шу кўринишдаги кийимлари Ўзбекистонда XX аср бошигача сақланган. Чунончи Қўқонлик қизиқчи Ака Бухор Зокиров ўзининг кулгили ўйинларида шу хилдаги енги узун кийим кияр эди. Шу миниатюрада яна уч созанда ва бир хонанданинг ҳам тасвири берилган. Уларнинг бири доира, бири най, бири ноғора чалмоқда. Ашулачи эса олдинда куйлаб кетмоқда. Юқоридаги расмнинг Ҳирот рассомлари ижодига мансуб деган таҳминни тасдиқлайдиган яна бир миниатюра мавжуд. У ҳам бўлса Абдураҳмон Жомийнинг «Юсуф ва Зулайҳо» достонидаги миниатюрадир. Бу расм 1575 йилда Ҳиротда, номаълум мусаввир томонидан ишланган. Бунда халқ

оммавий сайли тасвирланган. Сайил балки Зулайҳони кутиб олиш шарафига бағишлангандир. Расм тагида бири доира ва бири сурнай чалаётган икки созанда ҳамда бир гуруҳ ёш раққослар тасвирланган. Юқорида доира чалиб турган киши — бозандаларнинг ҳайвон думи осилган узун учлик қалпоғини кийиб олган. Унинг ёнидаги ўйинчи бошига сарғич рангдаги ҳўкиз ниқобини кийиб, қўлидаги шақилдоқ билан ўз ўйинига ўзи усул бериб турганга ўхшайди. Унинг пастида эса бир масхарабоз томоша кўрсатмоқда. Эрмитажда Хўтан археологиясидан топилган жуда кўп ҳайкалчалар бор. Булар ичида ҳам уд, най, ноғора чалаётган созанда “маймунлар”нинг қиёфалари анчагина учрайди. Мана шу тоифадаги ҳайвонот қиёфасига кириб ўйновчи масхарабоз раққослар, созандалар қатнашадиган томошалар XIX асрда Қўқон ва Бухорода мунтазам ўтиб тургани ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. Ҳамза номидаги Санъатшунослик институтининг 1960—1962 йилларда Хоразм экспедицияси, ўтган асрда Хоразм актёрлари томонидан «Айиқ ўйини», «Дев ўйини» «Маймун ўйини» ўйналиб келганини аниқлади. Бундан ташқари экспедиция ҳамон ўйналиб келинаётган «Пишиқ ўйини», «От ўйини», «Чорлоқ ўйини», «Юмрон қозиқ ўйини», «Эчки ўйини» каби ўнлаб ҳайвонот пантомималарни ёзиб олган. Бу ҳайвонотлар мавзуидаги пантомим рақсларини Хоразм актёрлари мусиқа ва ашула жўрлигида катта маҳорат билан ижро этиб, ўзлари тақлид қилаётган ҳайвонларни барча хусусиятлари билан тасвирлаб бера оладилар. Бундай ўйинлар фақат Хоразмгагина хос бўлнб қолмай, Ўзбекистоннинг бошқа областларида ҳам учрайди. Чунончи, Қўқонда XIX асрда «Айиқ ўйини» бўлгани ҳақида ёзма манбаларда маълумотлар бор. Хулоса қилиб айтганда ниқоб кийиб ҳайвонларга тақлид қилувчи пантомим рақслар, айрим ўзгаришлар ва янги тематикалар билан кишилик тараққиётининг юқори босқичларигача, феодализм тузуми бошланишидан тортиб, ҳатто бизнинг давримизгача ўзбек томошаларида сақланиб қолганини ва ўйналиб келаётганини кўрамиз. Энг муҳими бу ўйинларда

пантомим, рақс, мусиқа каби кичик шаклдаги томошалар қадимдан инсонни ҳамроҳи эканлиги маълум бўлади. Маросимларда томоша унсурлари Овнинг бароридан келмаслиги, инсонни табиат олдидаги заифлиги диний эътиқоднинг илк элементлари туғилишида маълум даражада роль ўйнади. Шундай динларнинг энг аввалги шаклларидан бири — тотемизм диний эътиқодидир. Бу дин одамларнинг ҳайвонлар билан қандайдир руҳий алоқалари борлиги ҳақидаги эътиқод асосига қурилган бўлиб, у уруғ-аймоқ жамияти даврида келиб чиқган. Олимлар Ўрта Осиё территориясида ибтидоий жамоа даврида тотимизм диний эътиқоди бўлгани, ибтидоий одамлар айрим ҳайвонларни илоҳийлаштириб, уларга сиғниш одатлари мавжудлигини бир неча бор тасдиқланган. Ўзбекистон территориясида яшаган қадимий одамлар бир вақтлар туя, қўй, от, сигирни муқаддас ҳайвонлар деб ишонар ва уларга топинар эдилар. Тотемизм диний маросими вақтида одамлар ҳайвон қиёфасига кириб, сеҳрли пантомим рақсларга тушар, бу маросим қўшиқ ва мусиқа билан бирга олиб борилар эди. Ибтидоий одамнинг жоду ва афсун йўли билан ҳайвонларга сиғиниб, уларга тақлид қилиб ўйнашлари ҳам уларнинг тирикчилик фаолиятлари билан алоқадор эди. Тотемизм таълимотида афсун ёки жоду билан одамни итга, итни эса одамга айлантириш каби афсонавий расм-русимлари ҳам бўлган. Ҳар иккала ҳолда ҳам бу вазифани одам ижро этарди. Бу инсонни қиёфа яратишга интилган ва намоён қилган далил. Шу кунларгача етиб келган ўзбек халқининг эртакларида ҳам одамнинг сеҳрафсун йўли билан итга ёки кийикки айлантириш афсоналари учрайди. Бу ҳам тотемизм динининг қадимда Ўрта Осиёда бўлганига бир далилдир. Тотемизм динининг кенг тарқалиши билан одамнинг ҳайвон қиёфасига кириб, ҳайвон образини яратиш ва унга тақлид қилиш лаёқати «овчилик ўйини» даги тақлидчиликка нисбатан мураккаброқ тусга кириб борган. «Овчилик ўйини» ва тотемизм диний маросимлари кишилик жамияти тарихининг навбатдаги босқичларида ўзининг тарбиявий ва диний

аҳамиятларини йўқотиб, ўзларининг фақат томошалик функциясини сақлаб қолган бўлса керак. Ибтидоий одамлар табиат ҳодисаларининг туб сабабларини тушиниб етмаганликларир орқасида табий офатлардан тобора даҳшатга тушганлар. Улар табиат ҳодисаларини жонли нарсалар деб тасаввур қилганлар. Натижада ибтидоий жамиятнинг навбатдаги бир босқичида Анимизм диний эътиқоди ҳам келиб чиқади Бу янгича диний дунёқараш вакиллари маросимларида табиат ҳодисаларини илоҳий куч деб қабул қилиб, унга топиндилар. Анимизм маросимларида одамлар яшин, момақалдироқ, довул, шамол каби табиий ҳодисаларнинг рамзий образларини яратиб, унга сиғинганлар. Диний маросимларда пантомим рақс, қўшиқлар ва илтижолар ижро этилган. Диний образларнинг ниқоблари жуда даҳшатли тусда бўлган. Ўзбекистон территориясида топилган ибтидоий даврга хос тасвирий санъат ёдгорликларида бу диннинг излари ҳам кўзга ташланиб туради. Чунончи Номозгартепа ёдгорликларида топилган сопол идишга ишланган ўйма сурат худди афсун ўқиб пантомим рақс шаклида табиат ҳодисаларига топинаётган кишига ўхшайди. Чирчиқ водийсида Майдонтол атрофидаги тошларга чизилган суратлар ичида ялпи қўшиқ айтаётганлар тасвири топилган. Улар давра қуриб, табиатнинг бирон ҳодисасига сиғинаётганлари тасвирланган. Кўпчилик бўлиб илтижо қилиш – илк хор шакли бўлиб, катта шаклдаги томоша турининг элементлари эди. Шундай қилиб ибтидоий жамиятнинг илк даврларидаёқ турли диний маросимларда томоша турларини энг содда архаик элементлари — пантомим – тақлид қилиш, рақс мусиқа ва хорнинг илк намуналари туғила бошлаган. Унда томоша турлари ҳали ажралмаган - синкритик ҳолда мавжуд эди. Лекин бу синкретик холдаги томошалар икки шаклда – кичик яъни пантомим, рақс ва қўшиқ, ёки катта – хор кўринишида эди.

Қадимги Ўзбекистон территориясида томоша элементларининг туғилиши ва ривожланишининг иккинчи этапи эрамиздан илгариги биринчи минг йиллигида қулдорлик жамиятининг барпо топиши билан бошланади. Бу даврдаги Ўрта Осиё халқлари ҳаётини ифодалайдиган археологик материаллардан ташқари, айрим қадимий қўлёзмалар хамда бизгача етиб келган оғзаки адабиёт ёдгорликлари, халқ поэтик ижоди, лоф ва афсоналар, эпослар ва уларнинг қадимий ижодчилик услублари ҳам ишончли манба бўлиб хизмат қилади. Агар одамлар бу давргача табиатдаги бор жонворларни ов қилиб еб, тирикчилик ўтказиб келган бўлса, ишлаб чиқариш қуролларининг такомиллашиши, мис жез ва маъданларни ишлата бошлаши натижасида, ривожланишнинг кейинги босқичи бўлган деҳқончилик ва чорвачиликни ҳам ўрганиб олди. Одамлар энди дехқончилик ва чорвачилик учун қулай бўлган жойларда бир жамоа ҳолида ўрнашиб кун кечира бошлайди. Кейинги йилларда ўтказилган қатор археологик қазилмалар қадимги Ўзбекистон территориясида эрамиздан илгариги биринчи минг йиллик ўрталарида қадимги деҳқон ва чорвадорларнинг патриархал уруғ-аймоқ жамияти мавжуд бўлганлигини, улар суғориш системасидан фойдаланганликларини аниқлади. Бу жараён инсониятни муҳим иқтисодий, маданий ва тарихий натижаларга, янги босқичга олиб келди. Дехқончилик суғориладиган ерларга муқим жойлашишни тақозо қилса чорвачилик янги-янги ўтлоқларни излашни, кўчиб юришни талаб қилган. Утроқ деҳқончилик районларининг аҳолиси суғдиёнлар, бақтрияликлар, хоразмликларни ташкил этса, кўчманчи чорвачилик районларида саклар, массагетлар ва бошқа кўчманчи элат ҳамда қабилалар яшаган. Замонлар ўтиши билан, хусусий мулкчиликнинг ривожлана бориши жамоа ичида ижтимоий тенгсизликни бой ва камбағалликни келтириб чиқаради. Демак Ўзбекистоннинг қадимги территориясида эрамиздан бурунги VIII—VII асрлардаёқ қулдорлик тузуми вужудга кела бошлаган. Бу

даврда темирни эритиш жараёнини ўзлаштирилиши — ишлаб чиқариш кучларининг тараққий этишига олиб келди. Бу жараён жамоа аъзоларини бой ва камбағалларга ажралишни тезлаштирди. Айниқса урушда қўлга тушган асирларни ишлатиш орқасида қулдорлик янада ривож топди. Серсув жойларни атрофи кенг чорвачиликка қулай дашт-саҳролар билан ўралган воҳаларида ўтроқ деҳқонларнинг сони ортиб борди. Ўтроқликка ўтган одамлар ўз чорваларини сақлаш учун қўралар қура бошлайдилар. Бу даврда қулларнинг кучидан, меҳнатидан кенг фойдаланиш орқасида жуда кўп шаҳарлар, ҳимоя деворлари ва сув иншоатлари қуришга киришилди. Балх, Самарқанд, Марв шаҳарлари ўша даврнинг йирик савдо ва маданий марказларига айланган ва Ўрта Осиё Шарқ ҳамда Ғарб ўртасида иқтисодий ва маданий алоқалар бешиги ҳисобланган. Эрамиздан бурунги биринчи минг йиллик ичида майдонга келган ёзма манбалар ҳам ҳозирги Ўзбекистон территориясида қадимда яшаган халқлар маданиятини муфассал характерлаб беради. Чунончи Ўрта Осиёда ва Эронда ўша замонда кенг тарқалган Зардуштийлик динининг муқаддас «Авесто» китобида (эрамиздан бурунги IX—VIII асрлар) ва юнон манбаларида Ўрта Осиёда қуйидаги ўлкалар машҳур бўлгани кўрсатилади: Паркана — Фарғона водийси, Суғдиёна — Зарафшон дарёсидан сув ичадиган ерлар ва Қашқадарё ерлари. Хоразм — Амударёнинг қуйи оқимидаги ерлар. Бақтрия — ҳозирги шимолий Афғонистон, Ўзбекистон ва Тожикистоннинг Амударёга яқин вилоятлари. Марғиёна — Марв ўлкаси, Мурғоб дарёсининг қуйи оқимидаги обод ерлар. Парфиён — Туркманистоннинг Қаспий денгизига яқин жанубиғарб томонидаги ерлар ва ҳозирги Афғонистоннинг Ҳирот вилояти. Турли юнон олимлари эрамиздан бурунги IV—III асрдан бошлаб қадимий Ўзбекистоннинг иқлими ва халқлари ҳамда бу ўлканинг бениҳоя табиий бойликлари тўғрисида жуда қизиқарли маълумотлар берадилар. Юнон тарихчиси Геродот «Массагетлар жуда катта ва жанговар халқ» деб ёзади. Скифларнинг қаҳрамонликлари, уларнинг кучи, ҳамжиҳатлиги эса Геродотни

ҳайратда қолдирган эди. Шу муносабат билан у, «Бирон қабила бирлашган скифларга қарши кураша олмайди» деб уқтиради. Бу халқнинг ватанпарварлик ва қаҳрамонлик фазилатлари ҳақида бошқа муаррихларнинг асарларида ҳам иссиқ мисралар ёзилган. Чунончи Лотин тарихчиси Помпей Трог Ўрта Осиёда яшовчи ҳамма қабилалар «Меҳнатга ва урушга чидамлилиги ва енгилмас жисмоний кучи билан ажралиб туради, уларнинг ғалаба ва шуҳрат қозонишдан бўлак истаклари йўқ» деб ёзса, Квинт Курций Руф, «...Суғдиёнлар — жасур одамлар, гавдалари жуда барваста, улар асир тушганларида ҳам ўлимдан сира қўрқмайдилар, ўлим олдидан ашула айтиб, ўз хурсандчиликларини баён қиладилар деган фикрларнн баён қилади. Геродот Массагетларни ҳам кўтаринки руҳда характерлайди «Массагетлар ҳам отлиқ, ҳам пиёда жанг қиладилар, ўқ-ёй, найза ва шамшир билан қуролланган. Улар қуролларни жездан ясайдилар, бош кийим, камарларини, қуролларни олтин билан безайдилар, отларига кўкрак қалқонларни — совутларни ҳам жездан ясаб, юган ва бошқа жабдуқларга олтин безаклар қадайдилар, чунки уларнинг мамлакатида олтин билан жез бениҳоя кўп. Ўрта Осиёнинг беҳисоб бойлиги Эрон Ахмоний шоҳларини тинчитмас эди. Улар эрамиздан бурунги VII асрда Ўрта Осиё ерларини катта куч билан босиб олиб, бойликларини таладилар ва IV асргача қарийб уч юз йил ҳукмронлик қилишди. Чунончи Ахмонийларнинг Сузах саройи деворларидаги ёзувларда кўрсатилишича Доро даврида жуда кўп Ўрта Осиёлик қуллар саройлар қурган, сарой безакларига эса Бақтриядан олтин, Суғдиёна ва Хоразмдан қимматбаҳо тошлар, ўчмас ранглар олдириб келган. Улар табиатда ва ҳаётда одамга яхшилик ва ёмонлик келтирувчи худолар, руҳлар, девлар, жинлар, аждаҳолар сингари ҳар хил сирли кучлар мавжудлигига ишонарди. Чунки, уларнинг кундалик ҳаёти ва тирикчилиги табиат ҳодисалари билан боғлиқ бўлгани сабабли йил фаслларини ҳам яхшилик ва ёмонлик руҳлари дин билан боғлар эдилар. Шунинг учун улар баҳор ва йилнинг ёз фаслини ўзларига яхшилик келтирувчи, қиш фаслини эса

ёмонлик келтирувчи жонли руҳлар деб қарашарди. Мана шу тасаввурлар заминида қадимий Ўзбекистон территориясида Митра, Ахахит, Митрих, Каюмарс, Жамшид (Иима), Хубби каби жуда кўп худолар, мифлар, улар билан боғлиқ диний, ривоятлар майдонга келди. Турли ёзма манбалар ва тасвирий санъат ёдгорликларида қадимги Ўрта Осиё мифологиясининг намуна ва излари сақланиб қолган. Чунончи Геродот қадимий Ўрта Осиё халқларидан массагетларнинг қуёш, ер, сув ва оташга сиғинишларини, Стробон эса, сувга топинганларини ҳикоя қиладилар. Булар Тотемизм ва Анимизм каби диний маросимларга мисолдир. Миллий эпослар томоша тасвирлари Академик В. В. Бартольд ҳозиргача бизга маълум бўлган Тўморис, Широқ, Зарина, Сиёвуш, Афросиёб, Рустам каби эпослар асосан Ахмонийлар давридаги Эрон империясининг шарқий областлари Суғдиёна, Бақтрия, Хоразмда шаклланганини кўрсатади. Демак, Фирдавсий «Шоҳнома» сига материал бўлган, юқоридаги эпосларнинг ватани қадимги Ўрта Осиёдир. Айрим эпосларнинг мазмунлари антик давр тарихчиларидан Геродот, Ктезей, Полиен, Хорес Митлинский асарлари орқали бизгача етиб келган. Ўрта Осиё тарихчиларидан Ҳамза Испихоний, Табарий, Масъудий, Беруний каби муаллифлар асарларида ҳам халқ оғзаки ижодиёти — эпослар ҳақида маълумотлар кўп. Чунончи Геродот асарлари орқали бизгача етиб келган «Тўморис» эпосида Ахмоний шоҳларидан Кирнинг эрамиздан аввалги 529 йилда Ўрта Осиёни босиб олиши, массагет қабилаларининг бошлиғи аёл – Тўмориснинг эл-юрти билан босқинчиларга қатъий зарба бериши, Кирни ўлдириб чексиз қаҳрамонлик кўрсатгани тасвирланади. Кир ўлгандан сўнг ҳам Эрон Ахмоний шоҳларининг Ўрта Осиёга босқинчилик ҳужумлари босилмади. Доро (эрамиздан олдинги 521— 486 йиллар) узоқ урушлардан сўнг Ўрта Осиёни ўзига қарам қилиб олди. Аммо Ўрта Осиё халқларининг босқинчиларга қарши кураши бир кун ҳам тўхтамади. Ана шу курашларда яратилган ва авлоддан-авлодга ўтиб куйланиб келган қаҳрамонлик эпослари ичида Широқ деган оддий бир

чўпоннинг ватанпарварлиги ва унинг ажойиб қаҳрамонликлари устида сўз боради. Полиепнинг «Стратагемах» китобида (II аср) ўша эпосдан парчалар келтирилган. У ўз жонидан кечиб, Доронинг кўп сонли аскарларини ҳийла билан чўл-биёбонлар ичида адаштириб ҳалокатга учратади. «Зариадр ва Одатида» эпосида эса асосий сюжетни севги ва қаҳрамонлик мотивлари ташкил қилиб, оила ва эркин муҳаббат мавзуи куйланади. Ҳазор Каспий денгизидан Танаис Сирдарёгача чўзилган ўлкада ҳукмронлик қилган Зариадр билан Танаиснинг нариги томонида яшаган скиф шоҳи Омаргнинг қизи Одатида бир-бирини тушида кўриб севишиб қоладилар. Аммо Омарг ёлғиз қизини бегона юртга беришни истамайди. Зариадр скиф кийимини кийиб Сирдарёдан кечиб ўтади ва севган қизини олиб қочади, уларнинг муҳаббатини ҳеч қандай куч, ҳатто қабилалар ўртасидаги урушлар ҳам енга олмайди. «Зарина ва Стриангия» эпоси ҳам ватанпарварлик, қаҳрамонлик ва севги қиссасидир. Энди эпослар ижросига алохида тўхталсак. Чунки эпос ижрочилиги баёнчиликдан образни кўрсатишга ўтиши биланоқ - ижрочи актёрга айланиб қолади. Негаки унинг ижрочилари бир вақтнинг ўзида ҳам бадиий сўз устаси, ҳам куйловчи бўлиб, таърифланаётган қаҳрамоннинг ҳолат ва кечинмалари билан кўрсатилади. Эпос ижро этилаётганда томошабин қатнашиши — ижрочини уларга таъсир этиши учун қилган харакатлари театр санъати элементлари шаклланишидаги илгари қўлга киритилган ютуқларнинг такомиллашиб боришига хизмат қилган. Шунинг учун уни илк миллий театр – “бир актёр театри” деб аташ мумкин деб хисоблаймиз. Чунки, эпосларда конфликт ва драматик элементларнинг кучлилиги, сюжетнинг пишиқлиги, образларнинг монолитлиги — эпос ижрочилари ўйинига яхши материал берарди. Бундан ташқари хат-саводи йўқ оммага эпосларнинг актёрлар ижросида жонли образлар воситасида ҳаққоний тасвирланишидан ҳукмдор табақа вакиллари ҳам манфаатдор бўлган. Ўша замон одамларининг қаҳрамонлик ва ватанпарварлик руҳида тарбиялашда эпосларнинг маърифий аҳамияти катта роль ўйнаган. Шунинг учун ҳам улар эпосларнинг ижро этилишини мумкин қадар тантанали ва

ҳаққоний тасвир қилдиришга интилар, авваллари қабила бошлиқлари, сўнгра подшолар ўз саройларида созандалар, раққослар билан бирга махсус эпос ижрочилари, ёки ҳозирги тил билан айтганда актёрлар сақлар эдилар. Демак, эпос ижросини – катта шаклдаги томоша дейиш мумкин. Эпосларнинг театрлашган йўсинда ҳаққоний ижро этилиши Ўрта Осиёни араблар истило қилгунигача ҳам давом этган бўлса керак. Токи ислом томонидан жонли образ яратиш таъқиқлангандан сўнг, уни бир киши - бахши ёки достончилар ижро эта бошлаган бўлиши мумкин. Агар биз эпосларни ва Авестони шеърий йўлда ёзилганини ҳисобга олсак, авлод-аждодларимиз нақадар катта поэтик ва мусиқавий талантга эга бўлганликларини кўрамиз. Бу ҳол ўз навбатида бадиий сўз ижрочилигининг туғилишида катта роль ўйнаган. Бадиий сўз эса театр санъатининг ҳам муҳим элементларидан биридир. Бахши эса достонни шеърий тарзда тўқиган, унга куй яратган, ўзи чалган ва ижро этган. Бу “Бир актёр театри” шаклини қадимдан бизда мавжуд бўлганлигини асослайди. Шундай қилиб қадимий эпослар ва уларнинг Тўморис, Широқ, Зарина, Стриангия, Зариадр, Одатида, Сиёвуш, Рустам каби персонажлари театрлашган маросимларда бир актёр – бахши томошани ўйналган. Хулоса қилиб айтганда ибтидоий жамият тузумининг емирилиши, қулдорлик жамиятнинг барпо топиши, айрим шахслар, қабила бошлиқларининг етакчилик ролини ошиб бориши билан ибтидоий давр маросимларидаги турли руҳ ва ҳайвон тақлидчилигидан янги диний идеологиянинг худолари ва мифологик афсонавий қаҳрамонларнинг образларини яратишга ҳам ўтила бошлагани, одамнинг ўзга шахс образини яратиш йўлидаги янги қадами эди. Қаҳрамонлик эпослари ижроси эса илк “бир актёр театри” бўлиб, ундаги барча персонажларни бахши ижросида томоша қилиш мумкин эди. “Авесто” даги томошалар тасвири. Замонлар ўтиши билан, овчилик ва чорвачилик қатори деҳқончиликнинг ҳам тез ривожланиши, янги қабила, янги синфларнинг майдонга келиши, давлатларнинг пайдо бўлиши, шаҳарларнинг кўпайиши, ишлаб чиқариш

кучларининг ўсиши, турли янги мифлар, диний ақидалар, мафкураларнинг туғилиши—ўша давр маросимларига, халқ ўйинларига, рақс ва мусиқасига ҳам таъсир кўрсатди. Уни такомиллаштирди, янги мавзулар, янги образлар олиб кирди. Натижада янги томоша услублари — йил фаслларига, ҳосилни кўпайтиришга ва ҳарбий ғалабаларни нишонлашга бағишланган турли маросим, байрамлар пайдо бўлди. Ибтидоий давр маросимларида одамлар асосан ҳайвон ва табиат ҳодисаларига тақлид қилиб келган бўлсалар, бу давр маросимларида, байрамларида, халқ ўйинларида маъбуд, маъбудалар, мифологик ва афсонавий қаҳрамонларнинг образлари махсус ижрочилар томонидан тақлидий кўрсатиладиган бўлди. Мана шу даврда қадимий Ўзбекистон территориясида яшаган қабилалар, элат ва халқларнинг иқтисодий, ижтимоий ҳаётлари, урфодатлари, эътикод ва маданиятлари, мусиқа, рақс ва умуман театрлаштирилган маросимлари тўғрисида маълум тасаввур бера оладиган зардуштийликнинг муқаддас «Авесто» рисоласи биринчи ёзма китоб сифатида муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Зардуштийлик дини қулдорлик ва илк феодализм даврида Ўрта Осиё, Эрон ва Озарбайжонда кенг тарқалган Унинг диний таълимотлари қадимий халқларнинг ҳаёти ва эҳтиёжи асосида вужудга келган афсоналарга таяниб яратилишига қарамай, унда яратувчилик идеаллари жуда кучли; «Авесто» китобинннг барча нақллари асосан табиат кучларининг тасвиридан иборат. Чунончи «Авесто» нинг «Вендидод» бобининг кириш қисми деҳқончилик ва чорвачиликка бағишланган. «Вендидод» нинг биринчи фаслида икки олам Ахура Мазда ва Ангра Манюлар ўртасидаги кураш, Ахура Мазданинг серҳосил мамлакат яратиши ҳақидаги ривоят, иккинчи фаслида эса ер сатхини уч баробар ошириб деҳқончилик ва чорвачиликни кенгайтирган, кишилар учун кўп фойдали мўъжизалар яратган адолатли йима Жамшид ҳақидаги афсона нақл қилинади. Учинчи фаслда «Қасрдаги донни, емиш кўкатларини, мева берувчи дарахтларни кўпроқ экилса, қуруқ тупроқни суғорсалар, ортиқча серсув ботқоқ ерларни қуритсалар ўша жойда ер

қувонади» деб, деҳқончилик ва боғдорчилик муқаддас ҳамда шарафли меҳнат экани тарғиб қилинади. Тарихий маълумотларга қараганда «Авесто» эрамиздан олдинги VII аср охири VI аср бошида майдонга келган. Унинг муқаддас китоб шаклида тўла шаклланиши эса эрамиздан олдинги биринчи минг йилликка тўғри келади. У 21 китобдан иборат бўлиб, «Зенд—Авесто» деб аталган. Аммо унинг кўп қисми Искандар Зулқарнайннинг босқинчилик уруши натижасида Персопаль саройидаги ёнғинда куйиб кетган. Қолганлари эса араб босқинчилари даврида йўқолган. Бизгача етиб келган «Авесто» китобининг энг қадимги нусхаси 1324 йилда кўчирилган бўлиб, у Копенгагенда сақланади. «Зенд— Авесто» ўтган асрда бир неча бор Европа тилларига ҳам таржима қилинган. Шундай қилиб «Авесто» таълимотлари бўйича «табиатдаги ва инсонлар жамиятидаги ҳодисаларнинг ҳаммаси бир-бирига тескари ва икки яратувчининг курашидан келиб чиқади. Бу яратувчиларнинг бири Ахура Мазда бўлиб, у ёруғлик, ободонлик, фаровонлик, саломатлик, тинчлик ва бошқа яхшиликларни яратган худодир. Иккинчиси Ахримак (Агра Маню) эса Ахура Мазда яратган яхши нарсаларга қарши курашади. Бу курашнинг натижаси қоронғиликка қарши ёруғликнинг ғалабаси билан тамом бўлади». Табиат ва жамият ҳодисаларининг яхшилик ва ёмонликда, икки зиддиятда таърифланиши қадимги турли маросим ва халқ ўйинларидаёқ, театр санъатининг муҳим спецификаси бўлган конфликтни, ижобий ва салбий образларни туғдириб борар эди. Бундан ташқари «Авесто» китоби диний маросимларнинг ижро этиш услублари ҳамда театр санъати элементларининг шаклланишида катта роль ўйнарди. Чунончи «Авесто»нинг «Виспарад» қисми 24 фаслдан иборат бўлиб, ибодат қўшиқларини, «Ясна» қисми 72 фаслдан иборат бўган, қурбонлик маросимларида айтилган фожиавий қўшиқ ва марсияларни ўз ичига олади. «Яшт» қисмида зардуштийлик худолари ва маъбудалари мадҳига айтиладигаи 22 та қўшиқ ва хор назмлари киргизилган.

«Авесто» маросимларида диний ақидаларни, мураккаб қўшиқ ва хорларни пантомим рақс билан ижро этилиши, унда мифологик қаҳрамонлар образларининг яратилиши «Авесто»нинг қўшиқ ва хор текстини билган ва ғояларини катта маҳорат билан тасвирлаб бера олади-ган махсус ижрочиларни талаб қилар эди. Шу жиҳатдан «Авесто» маросимларини ижро этиш шакалларини илк театр санъати элементлари деб қараш мумкин. Унинг диний маросимлари ибодатхоналарда ёки махсус майдонда театрлашган услубда, унинг дуо ва байтлари жўшқин мусиқа, қўшиқ, пантомим рақс билан ҳамоҳанг олиб борилган. Коинотнинг алоҳида-алоҳида ҳодисаларига мутасаддий бўлган Митра, Анахит, Хумо, Жамшид, Миррих каби турли мифологик типларнинг қаҳрамонликлари махсус ижрочилар томонидан ўйнаб кўрсатилган. Чунончи қуёш ва ёруғлик худоси Митра «Авесто»да тенгсиз баҳодир, душманга қарши шафқатсиз курашувчи жасур йигит, ўтда куймас, сувда чўкмас, майдонда ўқ ўтмас қаҳрамон қилиб берилган. Митра ер билан кўкда кезиб, зулмат худоси Ахриман билан курашади. Булутлар устида олов занжир чақмоқ отиб, Ахриманни қувиб юборади. Митра аравада туриб, суякдан моҳирлик билан ишланган, буқа тасмасидан таранг қилиб тортилган ёйидан мингларча ўқ узади, унинг ўқлари фикрдай тез учади, фикрдай тезлик билан девлар бошига бориб ёғилади... Ўрта Осиё тасвирий санъат ёдгорликларида ер-сув, ободонлик ва фаровонлик худоси Анахит жуда кўп учрайди. У ҳам ўша давр «Авесто» динининг театрлашган маросимларида асосий мифологик образларидан бири бўлган. Бундай фикр юритишга «Авесто» текстининг ўзи ҳам асос беради. Чунончи «Авесто»да Анахит образи қуйидагича таърифланади: «Анахит яхши кийинган гўзал бир аёл сифатида, инсоннинг назокатини, кўркини ифодаловчи, қаҳрамонларга куч-қувват ва муваффақият бахш этувчи бир шахсдир». Бу образнинг тасвири тўғрисида яна қуйидаги мисраларни ўқиймиз:...”Анахитни доимо гўзал, бақувват, камарини баланд боғлаган, олтин зийнатли, кўп бурмали мурсак кийган бир қиз сифатида кўриш мумкин...». Кўриниб турибдики, Анахит образи жонли шахс сифатида

таърифланади. Демак, бунинг тимсоли асрлар бўйи махсус ижрочилар томонидан ўйналиб, жонлантирилиб келинган. Ўрта Осиё территориясида топилган жуда кўп тасвирий санъат ёдгорликлари ичида Анахит фигураси турли вариантларда кўринади. Тадқиқотчилар Анахит маросимлари жуда жўшқин ўтгани, улар турли драматик диалог, ялпи қўшиқ хор ва рақслар билан олиб борилганлигини кўрсатдилар. Зардуштийлик мазҳаби билан алоқадор бўлган мифологик сюжетларни қадимда ҳамма қўшилиб— хоровод услубида ижро этилганини юнон тарихчиларидан Ксенофон (эрамиздан илгариги 434—355 йиллар) ҳам тасдиқлайди. У эрамиздан бурунги IV асрда скифларнинг мусиқа ва ашулалар билан ижро этадиган оригинал мифологик хоровод томошаларини кўрганини ёзади. «Улар бир-бирига қараб хор айтаётганда қатор саф тортиб турадилар... шундан сўнг бири ашулани бошлайди, қолганлари ҳам шу ашула йўлида айта бошлайдилар». Ислом динининг қатъий таъқибига қарамай зардуштийлик диний мазҳабида бўлганларга ва уларнинг диний маросимларининг томошавийлик хусусиятига ўрта асрда ва ундан сўнг ҳам қизиқиш совимаган. Бунга сомонийлар даврида яшаган Абу Мансур Муҳаммад Дақиқийнинг қуйидаги мисралари ҳам мисол бўла олади: «Дунёдаги яхши ва ёмон нарсалардан Дакиқий тўрт нарсани танлаб олди: Ёқут рангда бўлган лаб, чанг ноласи, Қон рангли шароб билан зардушт дини» Зардуштийлик — дин, диний таълимот, ибтидоий дунёқарашлардан бири бўлиб, у муайян маросимлар, урф-одатлар мажмуасидир. Халқ орасида у кўпроқ оташпарастлик деб юритилади. Зардуштийлик билан юнон олими Ҳеродотдан тортиб то шу кунгача минглаб олимлар узлуксиз шуғулланиб келишди. Яъни зардуштийлик икки ярим минг йилдан буён олимлар диққат марказида. Аммо шунга қарамасдан, ҳамон у одам оёқлари тегмаган чангалзорга ўхшайди. Айниқса, бу дин билан боғлиқ байрамлар, маросимлар, томошалар кам ўрганилган. Улар тўғрисида узуқ-юлиқ маълумотлар, қайдлар, фаразлар бор, холос. Минг афсуски, ўзбек

олимлари кўп ҳолларда зардуштийликни четлаб ўтганлар. Бунинг сабаблари бор, албатта. Бири шуки, зардуштийликни биринчи навбатда форс-тожик халқларигагина хос деб қараганлар. Иккинчидан эса зардуштийлик ва умуман маьжусийликка оид динларни ўрганиш гуноҳ, у исломга соя ташлайди, деб ўйлаганлар. Афсус-надоматлар бўлсинки, XX асрда ҳам мазкур мавзуни бирон бир ўзбек олими махсус ўрганмади. Зеро, совет ҳокимияти даврида дин, диний тасаввурлар ва қарашлар у ёқда турсин, шу билан салпал боғлиқ ижодкор, бадиий асарни ҳам четга суриб қўйилди. Классик асарлар илоҳий оҳанглар ва лавҳалардан тозаланиб, рандаланиб нашр этилди. Вақт шуни кўрсатдики ислом, тасаввуф тариқатлари, балки Ўрта Осиёда исломгача ҳукм сурган зардуштийлик, буддизм, ибтидоий дунёқарашлар тотемизм, анимизм каби диний эътиқодлар барча элатлар, халқлар ҳаётида кенг томир ёйиб, маросим, сайл ва байрамларида, томошаларида кўпинча бир-бири билан чатишган ҳолда намоён бўлиб келган. Ислом маъжусийликка қарши қанча курашмасин, уни авлодлар ёдидан, ҳаётидан юлиб ташлай олмади, урф-одатлари, маросимдари таркибидан сиқиб чиқара олмади. Айниқса, зардуштийликнинг қолдиқлари, аломатлари, унсурлари ҳар қадамда учрайди. Кўпгина томошаларнинг санъатларнинг, келиб чиқишини, такомилини, антиқа ҳодисаларини, тимсолларини, тасвирий воситаларини фақат зардуштийлик билан боғлиқ ҳолда тушунишимиз, англашимиз мумкин. Ушбу мавзуни махсус ўрганиш даври қилди. “Авесто” фалсафаси ёки эстетикаси деган тадқиқот пайдо бўлишига умид қиламиз. Нега деганингизда, зардуштийлик шундай кўп тармоқли, мураккаб соҳаки, уни турли ихтисосли олимлар ёки махсус гуруҳигина бир даража тўлиқ ўрганишга қодир. Академик М Раҳмоновдан кейин забардаст олим М Қодиров ҳам бу мавзугу мурожат қилди. Шундан келиб чиқиб, қайдларни ақл ва мантиқ тарозисига қўйиб, зардуштийлик билан алоқадор байрамлар, маросимлар ва томошалар ҳақида дастлабки умумий манзара яратилган. Бу

мавзу кейинги тадқиқотчилар томонидан янада тўлдирилади ва ишончли илмий бир манбага айлантирилади деб умид қиламиз. Аксар олимларнинг В. В. Струве, И. С. Брагинский, И. М. Дьяконов, В. М. Луконин, С. П. Толстов, Б. И. Авдиев, М. Бойс ва бошқалар фикрича, зардуштийлик Туронда пайдо бўлиб, шаклланиб, кейинчалик Эронга ўтган. Улар Зардуштийликнинг оғзаки таълимоти ёзилган «Авесто» номли муқаддас китоб ҳам дастлаб шу Турон ҳудудида майдонга келган, дейдилар. «Авесто» номли қадимги диний тўпламнинг дастлабки қисмлари, жуда азалги қисмлари,— деб ёзади Б. И. Авдиев,— худди шу Ўрта Осиё ҳудудида вужудга келган, деб айтишга ҳамма асослар бор. Баъзи бир ривоятларда айтилишича, зардуштийлик динининг биринчи «муқаддас олови» Хоразмда ёқилган. «Авесто»да тасвирланган «Айриана-Вайжо» деган мамлакат Хоразм бўлган бўлиши эҳтимол, бу мамлакатда Аҳурамазда Зардуштга кўриниш берган. «Айриана-Вайжо» деган афсонавий мамлакатнинг «Авесто»да сақланиб қолган тасвири Хоразмнинг жуғрофий шароитларига жуда мувофиқ келади». «Авесто»даги Урва – Урганч, Ардви - Амударё, Воруқаш – Орол денгизи каби атамалар ҳам шу фикрни тасдиқлайди. Бундан ташқари, Хоразм сўзининг ўзи ҳам «Қуёшли ер» - «хвар» — қуёш ва «зом» — ер деган маънони билдириб, унинг қуёшга сажда қилувчи мамлакат эканидан далолат беради. Қуёшли ерликлар ибодат қўшиқлари 72 фаслдан иборат бўлса ва уни махсус ижрочилар бажарса биз яна бир бор кичик шаклдаги – мусиқа, рақс ва қўшиққа, катта шаклдаги – хорга дуч келдик. Оташпарастлик ва унинг муқаддас каломи «Авесто»ни ўрганшн билан шуғулланган олимларнинг кўпчилиги ундаги барча маросимлар, удумларнинг театр томошасига ўхшаб кетиши, махсус ташкил қилиниши саҳналаштирилиши ва ижро этилиши ҳақида ёзадилар. Чунончи, 1903 йилда 3. А. Рагозин шундай деган экан: «Қурбонлик маросимида оташпарастлар оммаси иштирок этган. Улар ибодат ҳаракатларининг муайян қоидаларига қатъий амал қилишлари, шунингдек, дуоларни ўз вақтида, лозим мутаносиблик билан (гармония) ва муайян пардалар регистрда, овозларнинг

зарур оҳанглари ва пардаларини тўла сақлаган ҳолда куйлашлари талаб қилинган». Маросим қонун-қоидаларидан ҳар қандай чекиниш шаккоклик ҳисобланган. Фақат қурбонлик маросимида эмас, бошқа маросимлар ва байрамларда ҳам шундай қилинган бўлса керак. Шу масала бўйича ўз фикрини билдирган М. Раҳмонов мураккаб қўшиқ ва хорлардан ташкил топган «Авесто», ундаги қатор мифологик қаҳрамонлар махсус ижрочиларни тақозо этган бўлиб, ибодатхоналарда, махсус майдонларда зардуштийлик билан боғлиқ маросимлар театр томошалари сингари ижро этилган. Митра, Анахита каби маъбудлар эса жонли инсоний қиёфаларда гавдалантирилган, деб ҳисоблайди. Озарбайжон театршуноси М. Аллахвердиевнинг фикр- мулоҳазалари ҳам қизиқарлидир. Унинг ёзишнча, драма санъатининг илдизлари «Авесто»да жо бўлган: монолог ва диалог, хор ва яккахонлик, рақс, бадиий сўз, саҳнавий тимсол. «Готлар,— деб ёзади М. Аллахвердиев,— мусиқа жўрлигида речитативсимон ижро этилиб, зардуштий мифологиясининг ҳар хил сюжетларини акс эттирган. «Авесто»нинг бошқа қисми «Ясив» бўлиб, у ҳам саҳна унсурларига сероб ва қурбонлик маросимларига бағишлангандир». А. О. Маковельский ва А. М. Аслановлар ўзларининг тадқиқотларида “Гот”ларнинг куйлангани ҳақида ёзадилар: «Қасидалар у замонларда куйланган, буни иккинчи ўзаги “вак” — куйлаш деган маънони билдирувчи “мантаравака” деган сўздан ҳам билиб олса бўлади. Мантаравака деб, готларнинг ижрочиларига айтилган. А. О. Маковельский мантаравакаларнинг овозларини тонгда қичқирадиган хўроз овозига қиёс қилади. Улар шу қадар баланд овоз билан “Гот”ларнинг дуоафсунларини, ривоятларини куйлашган экан. Мазкур фикр-мулоҳазалар, гарчи умумий бўлсада, биз учун таянчдир. Шуларга таянган ҳолда “Авесто” қасидалари ва дуоларининг қай даражада ижро этилганини ва саҳналаштирилганини секин-аста аниқроқ билиб олишимиз мумкин. Бунда, авваламбор «Авесто»нинг бизгача етиб келган қисмлари ишончли манба бўлиб хизмат қилади. Зотан, байрамлар, маросимлар, томошалар, саҳнавий тимсоллар — ҳаммаси “Авесто”дан

озиқланади. Олимлар зардуштийликнинг пайдо бўлиши ва тарқалишини Муғ деган қабила билан боғлаб талқин этадилар. Муғллар шу динни сақловчи ва тарғиб қилувчи бўлишган экан. И. М. Дьяконовнинг фикрича, муғлар аслида Турондан келиб чиққан, кейинчалик Каспий денгизи жануброғида, сўнгра Мидияда яшаганлар. Бора-бора умуман зардуштийлик динининг билимдонлари, тарғиботчилари, маросимларини уюштирувчилар ҳам шу ном билан аталган. Қадимий аждодларимиз бўлмиш саклар, массагетлар, скифлар, бохтарлар, сўғдийлар, хоразмийлар орасида ҳам муғлар алоҳида ҳурмат-эҳтиромга сазовор бўлишган. Улар «Авесто» дуолари, қасидалари, ривоятларини ёддан ёқимли қироат қилиш, ваъз айтиш, ҳаома деб аталадиган илоҳий май тайёрлаш ва сақлаш, оловхоналарни тоза сақлаш, маросимларни тартибли ўтказишда ибрат бўлишган. Бугина эмас. Зардуштийлик амалда бўлган қарийб барча мамлакатларда муғлар коҳинликдан ташқари қози, табиб ва олим вазифаларини ҳам бажарганлар. Улар ҳатто сартарошлик ҳам қилишган. Хулласи калом, муғлар ҳар томонлама қобилиятли кишилар бўлишган. Айниқса, маросимлар ва ҳар хил оммавий йиғинлар, томошаларни уюштириш, ўтказиш улардан ҳам ташкилотчилик, ҳам санъаткорлик қобилиятларига эга бўлишни талаб этган. Бунинг учун ҳар қачон уларда ўткир ақл, яхши хотира, пишиқ гавда, таъсирчан овоз, илҳомбахш кайфият, жозибали ҳаракатлар ва нигоҳлар, бошқа тимсолларни гавдалантириш маҳорати зоҳир бўлиб туришн ўз-ўзидан маълум. Оташгоҳлар қошида бундай истеъдодли муғларнинг бутун-бутун тўдалари қарор топган. Тўдалардаги муғлар орасида маълум даражада ихтисослашиш рўй берган, деб ўйлаймиз: сўз усталари, куйловчилар, ўйинчилар, ҳар хил қиёфаларда чиқувчи ўзига хос актёрлар алоҳида-алоҳида тоифаларга бўлинганлар. Юнон олимлари Ҳеродот, Платон, Плутарх, Страбон ва бошқаларнинг тадқиқотлари туфайли «муғ» сўзи «магус» шаклида ёзилган ва айтилган. Кейинроқ Оврупода пайдо бўлган «маг», «магистр» тушунчалари, Шарққа қайтиб келган «маъжус» ибораси ана шундан.

Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, Искандар Зулқарнайн зардуштийларни ўз динидан воз кечишга мажбур этиб, муғларнинг кийимларини, маросим ашёларини, оташгоҳларни ёндирган экан. Буюк озарбайжон шоири Низомий Ганжавий ўзининг «Искандарнома» асарида бу фикрни тасдиқлайди. Оташгоҳлардан қазилган муғлар халқлар орасига кириб олиб, барибир ўз фаолиятларини давом эттираверганлар. Театршунос М. Аллахвердиевнинг ёзишича, муғларнинг бир қисми чинакам санъаткорларга айланишган ва ҳатто юнон актёрлари билан бирга расмий саҳна томошаларида иштирок этишган. Зардуштийлик юнонлар ҳукмронлигидан кейин яна минг йил Туронда етакчи дин сифатида фаолият кўрсатган. Муғлар ҳар соҳада ўз маҳоратларини янада оширганлар. Зардуштийликка нисбатан қақшатғич зарба араб истилочилари томонидан берилди. Абу Райҳон Беруний истилочилик ва исломни тарғиб этиш жараёнида: «Қутайба ибн Муслим ал-Боҳилий хоразмликларнинг котибларини ўлдириб, китоб ва дафтарларини куйдиргани сабабли улар саводсиз бўлиб қолиб, ўз эҳтиёжларида ёдлаш қувватига суянадиган бўлдилар»,— деб ёзган. Шубҳа йўқки, Беруний тилга олган шаҳид котиблар — муғлардир. Бошқа бир ўринда Беруний бу фикрни янада аниқроқ таъкидлайди: «Қутайба Хоразм хатини яхши биладиган, уларнинг хабар ва ривоятларини ўрганган ва билимини бошқаларга ўргатадиган кишиларни ҳалок этиб, буткул йўқ қилиб юборган эди». Аммо муғларнинг унча-мунча қисми Туроннинг айрим жойларида ҳунарлари ва тусларини ўзгартирган ҳолда жон сақлаганлар ва хуфёна бўлсада, ўз ишларини давом эттирган бўлсалар керак. Охирги олов уйларини муғул босқинчилари бузишган. «Худди шу вақтда, — деб ёзади М. Бойс,— менимча, сўнги муқаддас китобларнинг катта куллиётлари, шу жумладан сосонийлар «Авасто»сининг барча нусхалари йўқолган».

Лекин оддий зардуштийлар у ер-бу ерда, ёддан бўлсада, ўз динларини, урф-одатларини сақлаб келганлар. Мумтоз адабиётда қўлланиб келинган «муғ дайри» “майхона, харобат” деган иборалар уларни қувғинда юрганига шундан гувоҳлик беради. Темур, Темурийлар ва улардан кейинги даврларда ҳам муғлар асосан май тайёрловчи, зиёфат ва базмларда байт ҳамда алёрлар билан май қуйиб берувчи соқий, қувноқ ва сеҳргар кишилар сифатида тилга олинади. Чунончи, Алишер Навоий асарларида «муғ», «пири муғон», «муғбача», «муғ дайри», «нағмаи муғона» деган сўзлар ва тушунчалар кўп учрайди. Зардуштийлик диний ҳукмрон мамлакатларда йил, ўн икки ой, ҳар қайси ой ва ундаги ҳар бир кун маълум байрамлар, маросимлар, ҳайитлар, удумлар билан таъминланган. Зардуштийлар тақвими жамоалар, халқлар, фу- қароларнинг ҳаёти ва меҳнат жараёнларини муайян тартибга солиб, идора қилиб турса, байрамлар, маросимлар, томошалар уларга руҳий озиқ бериб турган. Турган гапки, санъат, шу жумладан халқ томошалари ҳам зардуштийлик таълимоти таъсирида бўлган, «Авесто»дан озиқланган, одатдаги тақвим, мавсумий ва давлат байрамлари доирасида фаолият кўрсатган. Минг-минглаб санъаткорлар куннинг беш вақтига гоҳ, ҳафтанинг етти кунига (буни Ахурамазданинг етти кашфиёти деб ҳам тушуниш мумкин), йилнинг ўн икки ойига, шунингдек, илоҳларга, шоҳларга, қаҳрамонларга, тарихий ёки фавқулотда рўй берган воқеаларга бағишлаб, хилма-хил байрамлар, маросимлар, маъракаларга атаб махсус куйлар, қўшиқлар, рақслар, яллалар, саҳнавий томошалар яратганлар. Шу асосда мусиқада, рақсда, асотирлар ва уларнинг тимсолларини намоён қилишда яъни театр санъатида туркумлик пайдо бўлади. «Авасто»нинг билимдони ва моҳир ижрочиси, ўз ижодида зардуштийлик таълимотидан озиқланган, зардуштийларнинг илоҳларини, қаҳрамонларини куйлаган, мардумларнинг байрамлари, маросимларини ўз куйлари, қўшиқлари, замзамалари, қироатлари билан безаган. Мусиқа сўзларини «Занд Авесто», «Яшт» ва «Ясно»лардан олади ва қисман ўзи тўқийди. Гап

шундаки, наинки Борбад, балки Хусрав Парвез саройида хизматда бўлган мингга яқин созанда, навозанда, раққос, қўғирчоқбоз, муқаллид, зандхонларнинг аксарияти, шу жумладан ўз даврида бутун Шарқда шуҳрат қозонгаи Саркаш, Накисо, Саркаб, Бомшод, Озодвори чанги, Гесуи Навогарлар биргина империя пойтахти Тайсафунда эмас, Марв, Гурганж, Самарқанд, Бухоро, Кеш, Нусай ва бошқа шаҳарларда ҳам ўз санъатларини намойиш этганлар. Бу даврда Мовароуннаҳрдаги вилоятларда ҳам турли томоша санъатларининг мактаблари шаклланган эди. Тожик олими Асқарали Ражабнинг ёзишича: «Самарқанд рақс мактаби, соя театри, ширинкору масхарабозлари, масалан, фақат сосонийлар салтанатига даҳлдор бўлиб қолмасдан, балки Хитой, Ҳиндистон, Туронда ҳам катта шуҳрат қозонган». Маълум бўлишича, Борбад рақс санъатига ҳам катта эътибор бериб, мавсумий маросимларда, базмларда ижро этиладиган ўнлаб рақс куйлари басталаган ва уларни ўзи тузган рақс гуруҳларига ўргатган. Унинг «Сурвочик» - «Базиморо» силсиласидаги рақсларини хотин-қизлардан тузилган дасталар ижро этиб, Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳам шуҳрат қозонганлар. Умуман, эрамиздан аввалги VII асрдан то эрамизнинг VII асригача зардуштийлик билан боғлиқ бўлган мавсумий байрамларда созандаю навозандаларнинг санъати билан бир қаторда театрлашган намойишлар, зандхонликлар, кулгили ўйинлар ва рақслар катта ўрин эгаллаган. Кўпинча бундай ўйин ва рақслар бир-бири билан мазмунан ва бадиий ўйғунлашган туркумларни ташкил этган. Айниқса, наврўз ва меҳржон байрамларида ўйналадиган кўплаб ўйин ва рақслар яратилган бўлиб, шулар ичида «Расонвочик» номли маросим рақслари, «Варзвочик» номли маиший рақслар бутун бир силсилалардир. Бундай рақслар Суғдиёнада, Хоразмда, Фарғона водийсида, Тошкент воҳасида ҳам кўп ижро этилган. «Олов уйлари» ўйинлари, мавсумий маросимларда ўйналадиган ва «Авесто» ижрочилиги билан боғлиқ ўйин ва

намойишлар, базм рақслари, мақом ўйинлари, қайроқ ва занг билан ижро қилинадиган ўйинлар, камон, қилич, пичоқ, калтак ва машъалалар билан ўйналадиган жанговар рақслар, ҳайвонларнинг муқаллидлари, доира ва сурнай рақслари, қарсак усуллари билан олиб бориладиган ўйинлар ижро санъати жумласидандир. Т. Қиличевнинг ёзишича, Хоразмда бизнинг давримизгача етиб келган «Мақом уфари» номли туркум рақслар бўлиб, етти қисмдан иборатдир: «Норим-норим», «Садр норим-норим», «Оразибон», «Қовруи», «Ут», «Гўсфанд». Булар хамон ижро санъатини наъмуна даражасида шаклланишига асос бўлмоқда.

Адабиётлар: 1. К.С.Станиславский «Актёрнинг уз устида ишлаши». 2. М.Кнебель «Педагогика поэзияси.» 3. Г.Товстаногов Сахна ойнаси» (Зеркало сцены) 4. Поломников «Режиссура как практическая психология»

O'xshashlar

Ўзбекларнинг оммавий томошаларининг келиб чикиш тарихи

Узбек халк мусика санъатининг келиб чикиши тарихи хакида айрим мулохазалар

Қадимги Рим томошаларида эстрада элементлари

Оммавий томошалар макони композицияси

Санамаларнинг тарихий асослари