Италияда илк уйгониш даври санъати - San'at - Referatlar

Италияда илк уйгониш даври санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Италияда илк уйгониш даври санъати Режа: 1. Италияда илк уйгониш даври санъати 2. Флоренция санъати 3. Филиппе Брунеллески. Флоренциядаги Санта Мария дель Фиоре собери. XIV—XV аср. 4. XV аср ўрталари ва иккинчи ярмида италия санъати

XIV асрнинг охирларидан бошлаб, Флоренция Италиядаги муҳим сиёсий ва маданий марказлардан бирига айлана бошлади ва бутун Италия бадиий маданияти ва саньатининг кенг қўламда қайта янгиланиши ва ривожланишига туртки бўлди. XV асрда Флоренцияда яшаб ижод этган буюк саньаткорлар Мазаччо, Донателло, Брунеллески ва уларнинг издошлари ўз ижодларида Уйғониш даври саньати тамойилларини намоён этдилар. Бу саньаткорларнинг асарлари гуманизм ғоялари билан суғорилган бўлиб, улар ўз асарлари марказига инсон образини қўйдилар. Илк Уйғониш даври саньаткорлари проторенессанс санъати ютуқларини давом эттирган холда, уни илмий жиҳатдан бойитдилар, реалистик саньатнинг янги қирраларини очдилар. Илк Уйғониш даврида антик саньатга қизиқиш янада ортди. Ҳаётни чуқур ўрганиш асосида асар яратиш тамойиллари эса саньаткорларнинг фикр доирасини янада кенгайтирди. Воқеликни илмий асосда билишга интилиш пайдо бўлди. Бу даврда ўлкан бинолар, ғоят катта гумбазли ва қатор устунли собор, сарой ва ибодатхоналар қурилди. Флоренциялик меьморлар антик меьморлик аньаналари ва ордер тизимидан унумли фойдаландилар ва бу аньаналарни ўрта аср Италия меьморлик техникаси ютуқлари, маҳаллий қурилиш материал ва конструкциялари билан уйғунлаштириб, ренессанс меьморлиги услубини яратдилар. Бу услуб ривожига готика ҳамда Византия меьморлиги услуби ҳам самарали таьсир қилди. Ренессанс меьморлигида девор юзаси текислигининг яхлитлигига эьтибор кучайди, меьморлик композициясининг вертикал ва горизонтал чизиқлар ритми ва мутаносиблигига, хонанинг кенглиги, унинг яхлит ва кўркамлигига аҳамият берила бошланди. Бу даврда .граждан меьморлиги, монастирлар комплекси, ибодатхоналар қурилиши ҳам янгиланди. Шаҳарнинг ижтимоий- маьмурий марказ лоиҳаси ва тузилиши билан боғлиқ бўлган янги типи пайдо бўлди. Илк Уйғониш даврида ҳайкалтарошлик ўзининг энг гуллаган даврини бошидан кечирди. Бу даврда қатор етук ҳайкалтарошлар ижод этиб,

реалистик ҳайкалтарошлик саньати тараққиётига муҳим хисса қўшдилар. Булар ичида Лоренцо Гиберти, Донателло, Яконо делла Кверчи каби ҳайкалтарошлар, айниқса, машҳурдир. Кватрочентога келиб, ҳайкалтарошлик мустақил санъат турига айланди. Агар ўрта аср саньаткори учун бу санъат бевосита меьморлик билан боғлиқ холда, унинг ажралмас компоненти бўлган бўлса, эндиликда ҳайкалтарошлик мустақил санъат сифатида намоён бўлди. Ҳайкалтарошлик диний мистик мазмундан холи бўлиб, бевосита Уйғониш маданиятига хос бўлган хусусият — реал ҳаётга мурожаат эта бошлади. Унинг бош қаҳрамони инсон, унинг хис-туйғу ва орзу-истаклари бўлиб қолди. Бу даврда портрет жанри ҳам ривожланди, очиқ майдонга қўйиш учун мўлжалланган отлиқ ҳайкаллар яратилди. Ҳайкалтарошликда янги материал (керамика, бронза, мармар)ларнинг кенг ишлатилиши ҳам ҳайкалтарошлик саньатидаги қатор ўзгаришларга сабаб бўлди. Флоренция санъати XV аср бошларида Флоренция бой банк хўжайини Козимо Медичи қўлига ўтди. У буржуа республикасининг сайланмаган хукмдорига айланди. Доно сиёсатчи, айёр дипломат Медичи ва унинг сулоласи ҳокимият тепасида деярли XV асрнинг охирларигача турди. Козимо Медичи ҳокимиятни мустаҳкамлаш мақсадида ўз атрофига машҳур саньаткор ва олим, донишмандларни тўплади, уларни иш билан таьминлади, истеьдод эгаларига хомийлик қилди. Ўзидан сўнг унинг набираси Лорендо бу ишни давом эттирди. Флоренция XV аср давомида Италиянинг муҳим маданий ўчоғи, илк Уйғониш саньатининг ватанига айланди. 1453 йил Византия турклар томонидан босиб олингандан кейин, у ердаги олим ва саньаткорлар Флоренцияга кела бошладилар. Флоренция грек тили, адабиёти ва фалсафасини ўрганиш марказига айланди. Шу ерда Платон академияси, кутубхона ташкил этилди. Антик дунё саньати ёдгорликларини ўзида мужассамлаштира бошлаган биринчи бадиий музей юзага келди. Булар сўзсиз, кватроченто саньати ҳарактерида ўз ифодасини топди.

Меьморлик. XIV аср охири XV аср бошлари Италия меьморлигида пайдо бўлган янги анъаналар даврнинг буюк меьмори Филиппе Брунеллески (1377—1446) ижодида ўз ифодасини топди. Брунеллески Флоренцияда нотариус оиласида дунёга келди, шу ерда гуманитар фанлардан чуқур билим олди, лекин унинг саньатга бўлган қизиқиши дастлаб заргарлик асосларини эгаллашга, сўнг бадиий ижодиётнинг бошқа турларини ҳам қизиқиш билан ўрганишга даъват этди. У 1401 йили Флоренциядаги баптистерия бронза эшиклари учун рельеф ишлаш учун ўтқазилган танловда иштирок этиб, жюри аьзоларининг олқшига сазовор бўлди, унинг рельефи яхши баҳоланди, лекин амалда конкурс қатнашчиси Лоренцо Гиберти ишлари қабул қилинди. Шундан кейин Брунеллески ўз фаолиятини, асосан, меьморликка бағишлади. У меьморлар орасида биринчи бўлиб, катта гумбазли бино қуриш муаммосини хал қилди. Унинг илк асари Флоренциядаги Сант Мария даль Фиоре собори тепасига ишланган диаметри 42 метр бўлган саккиз қиррали гумбаз бўлди. Филиппе Брунеллески. Флоренциядаги Санта Мария дель Фиоре собери. XIV—XV аср. Брунеллески каркас услубидан фойдаланиб, ўша даврда энг катта бўлган гумбазни қуришга эришди. Соборнинг улуғвор аниқ кўринишини ифодалаган бу гумбазнинг қирралари ва энг тепасига ўрнатилган меьморлик безаги бинога алоҳида салобат ва файз бахш этади, ўзида Уйғониш даври маданиятининг ҳарактерли томонини акс эттиради, инсон ақл-заковати тантанасининг ҳайкали сифатида намоён бўлади, даврнинг гуманистик интилишларини кўз-кўз қилади. Бу гумбаз кейинги Италия ва Европа меьморлиги тараққиётида муҳим ўрин эгаллади. Меьморнинг муҳим асарларидан яна бири Флоренциядаги 1419 йилда қурила бошлаган Тарбия уйи биносидир. Бу бинода илк Уйғониш меьморлиги услуби яққол намоён бўлди. Бу илк Уйғониш граждан меьморлигининг биринчи намунаси бўлиб, даврнинг илғор қарашларига ҳамохангдир. Икки қаватдан иборат бўлган бу бино ўз композициясининг

соддалиги ва нисбатларининг енгиллиги, горизонтал чизиқларнинг аниқлиги билан ажралиб туради. Бинонинг пастки қавати ложа (айвонча) билан бошланган бўлиб, нафис устунларни бир-бирига туташтириб турган ярим аркалари бинони янада файзли қилади, унга латофат бахш этади. Бу ота- онасиз етим-есирларни ўз қучоғига олган бинонинг гуманистик ҳарактерини намоён этади. Аркалар орасига ишланган думалоқ медальонларда эса ёш гўдаклар тасвири бинонинг мазмун, мақсадини очиб, бинонинг нуфузини янада орттиради. Тарбия уйи қурилишида топилган конструктив ва декоратив услуб кейинчалик Брунеллески қурган бошқа бинолар қурилишида, жумладан, Флоренциядаги Санта Кроче черковидаги Пацци капелласида ривожлантирилади. Унча катта бўлмаган бу бинонинг нозик топилган нисбатлари, декоратив элементларнинг меьёрида ишлатилиши унга яхлитлик ва кўркамлик бахш этган. ХУ аср Италия меьморлигининг ютуқларидан яна бири палаццо (шаҳар саройи) қурилиши тамойилларида намоён бўлади. Бу қурилиш кейинчалик шаҳардаги ижтимоий-маьмурий бинолар қурилишига таьсир қилди, асос қилиб олинди. Илк Уйғониш даври меьморлигининг яна бир буюк ижодкори Леон Баттиста Альберти (1404—1474) дир. У XV аср ўрталаридаги йирик меьморгина эмас, балки унинг назариётчиси, энциклопедик олим ҳамдир. Альберти «Меьморлик тўғрисида ўн китоб» номли асарида антик ёдгорликларни ўрганиш асосида ўзи яратган янги меьморлик композицияларининг илмий назариясини баён қилди. Унинг изланишлари юқори Уйғониш даври меьморлиги услубига асос яратди. Флоренциядаги Ручеллаи палаццоси Альбертининг тугалланган етук асарларидан ҳисобланади. Очиқ ҳовли атрофида қурилган тўртбурчак шаклидаги яхлит уч қаватли бу саройда Альберти деворларини қисмларга ажратадиган пилястр, антиблимент ва текис девор юзасини енгил руста билан пардозлаш ҳисобига ўзига хос гўзаллик бахш этади. Бу бинода антик

анъана (Рим меьморлиги, биринчи галда, Колизейнинг ордер системасига асосланиб) янги бадиий мазмун ва пластик ифодалилик билан бойиди. Тасвирий саньат. Илк Уйғониш даври тасвирий саньатида пайдо бўлган янги жараёнлар дастлаб ҳайкалтарошликда кўрина бошлади. Ҳайкалтарошликда янги давр саньати тамойиллари рангтасвирга нисбатан илгарироқ пайдо бўлишига сабаб, дастлаб бу саньатнинг ўрта аср ибодатхоналар қурилишида кенг ўрин олганлигидир. Чунки ибодатхона ва дин билан боғлиқ бўлган катта бинолар қурилиши қошида ҳайкалтарошлик, декораторлик устахоналари ҳам мавжуд бўлиб, бу устахоналарда бўлажак саньаткорлар меьморлик, ҳайкалтарошлик ҳамда заргарлик сирларини ўрганишар эди. Бу, албатта, янги давр пластик саньати равнақига замин яратди. Шундай устахонада таьлим олган ҳайкалтарошлардан бири Лоренцо Гиберти (1378—1455) дир. Унинг ижодида ўрта аср ҳайкалторошлигидан янги давр реализмига ўтиш ўзига хос йўналишда содир бўлди. Заргарлик асосларини эгаллаган бу саньаткор ҳайкалтарошлик асарларида ҳам заргар сингари ҳар бир деталь ва образнинг тугал, аниқ шаклга эга бўлишига ҳаракат қилди. Флоренциядаги баптистерия учун ишланган бронза эшик юзасига ишланган бўртма тасвир Гибертининг машҳур асарларидан бири ҳисобланади. Бу тасвирда инжилдан олинган сюжетлар бўлиб, ҳайкалтарош бунга реал ҳаётий воқеалар, шаҳарлар, меьморлик бинолари, турли-туман ўсимликлар, тоғу тошлар кўринишини киритади. Рельефлар эшик юзасида ажратилган тўртбурчак текисликларга ишланган. Текисликлар орасига эса гирляндлар, ўзум бошларининг тасвирини туширади, ўзи ва шогирдларининг портретларини киритади. Бу эшикда ишланган тасвирларда хали готика таьсири бирмунча сезилади, (масалан, образлар чўзиқ, фазовий кенглик кам ишланган, одамлар хатти-ҳаракатидаги суньийлик ва х. к.), лекин ҳайкалтарош ҳар бир образдаги психологик холатнинг ҳаётий ва ишонарли бўлишига интилади. Ҳайкалтарош ижодига хос бўлган бу изланишлар айниқса, унинг 1425—1452 йилларда яратган, хисоб жиҳатидан учинчи

бронза эшикда (биринчиси 1402— 1408, иккинчиси 1403—1424 йилларда ишланган) якл намоён бўлди. Бу эшиклар хакдда кейинрок. Микеланжело: «Улар шундай ажойибки, хатто жаннат эшиги бўлишга лойикдир»,— деб айтган эди. Гиберти илк У ЙҒОНИШ даврининг би-ринчи назариётчиларидан эди. У биринчи бўлиб, назарий трак-тат (рисола) ёзади ва унга Италия саньати тарихига оид биринчи кдока маьлумотни киритади. Илк Уйғониш даврининг яна бир ҳайкалтарош ва меьмори Якопо делла Кверча (1374—1438) бўлиб, дастлабки ижодида готика таьсири сезиларли бўлса ҳам, лекин ижодининг гуллаган даврида Уйғониш даври саньатига хос хусусият кучли бўлди . Завк.-шавкка тулган, гайратли ва жасур инсон образини ўзига хос дадил усулларда реал талқин этиб, юқори гуманизм даври санъаткорларининг ижодига хос йўлни тута олди. Илк Уйғониш даври ҳайкалтарошлигининг юлдузи флоренциялик ҳайкалтарош Донато ди Никола ди Бетти Барди ёки қисқача Донателло (1386 —1466) эди. У Уйғониш даври ҳайкалтарошлигининг ҳақиқий ислохотчиси, реалистик санъатнинг асосчисидир. Унинг ижоди кейинги Европа ҳайкалтарошлиги тараққиётида муҳим ўринни эгаллади. Донателло ҳайкалтарошлик борасида эришилган ютуқлар, содир бўлаётган янги тенденцияларни ўрганиб, уни ўзлаштирган холда, кватраченто санъатига хос бўлган йўналишни яратди. У ҳайкалтарошликнинг кўп турларида ижод қилди, турли мавзуга мурожаат қилди. Донателло бадиий таълимни дастлаб Гиберти устахонасида эгаллади, лекин тезда санъатда ўз йўлини топиб, ҳайкалтарошлик санъатида давр ҳарактерини тулақонли ифодалашга эришди. Санъаткор ижодининг ана шу ўзига хос томони унинг авлиёларга бағишланган «Авлиё Марк» (1411—1412) ва айниқса, « Авлиё Георгий » (1416) ҳайкалларида намоён бўлди. Бу асарларда конкрет реал шахсга хос фазилатлар реал шаклларда тасвирланиб қолмай, балки шу давр кишиларининг идеал инсон тўғрисидаги тушунчалари ўзининг бадиий

ифодасини топди. Авлиё Георгий ҳайкалида хақиқий ренессанс даври кишиси зийрак, актив, ўзи учун ҳам, бошқалар учун ҳам кураша оладиган, идеал қахрамон шахс қиёфаси намоён бўлади Георгий ўз дубулғасини ушлаганча, оёқларини ерга қаттиқ тираб, ўз кучига ишонган холда ҳар қандай душманга мардларча бардош бера олишга ва уни енгишга қодир эканлигини намоён этиб турибди. Бу хол унинг ён томонга кескин бурилган бошида, кўз қарашида, оёқларини ёйиб, ерга қаттиқ ўрнашиб туришида кўринади. Донателло ўз асарларида реал одамларнинг хусусиятларини беришга ҳаракат қилар экан, шу билан бирга, антик ҳайкалтарошлик санъати намуналарини ўрганди, уни тенги йўқ намуна, деб хисоблади. Унинг «Довуд» деб номланган ҳайкали Уйғониш даврида биринчи марта кийимсиз холда тасвирланган одам ҳайкали эди. «Отдаги Гаттамелатта» ҳайкали эса ўз меҳнати ва ақл-заковати билан жамоатчиликка манзур бўлган инсонни улуғлаш учун ўрнатилган биринчи отлиқ ҳайкали бўлди. Донателло умрининг сўнггида яратган «Юдифь ва Олоферн», «Мария Магдалина» каби асарлар яратди. Булардан, айниқса, сўнггисида унинг ижодига хос гуманистик ғоялар ўрнини пессимистик кайфиятлар эгаллай бошлаганлиги кўринади. Донателло рельеф санъатида ҳам самарали ижод қилди. Унинг Падуядаги Сант Антонио черкови меҳробига ишланган рельефларида авлиё Антонио ҳаётидан олинган сюжетлар юксак махорат билан ишланган ва шу санъатнинг энг юксак намунаси хисобланган. Жуда мураккаб, кўп фигурали бу композицияда тасвирланувчиларнинг хис-туйғу ва кечинмалари таьсирчан ва жонли талқин этилган. Донателло Уйғониш даври реалистик ҳайкалтарошлигининг асосчиси бўлиб, у фақат шу санъат ғоявий мазмунини эмас, балки бадиий воситаларини ҳам янгилашга бел боғлади. Унинг ижодида гуманистик санъат идеали илк бор ўз ифодасини топди. У натурани чуқур кўзатиш, антик дунё санъати ютуқларини ўрганиш асосида Уйғониш даври санъаткорлари ичида биринчи бўлиб, ерда мустақил турган одам ҳайкалини яратиш масаласини

хал этди, ҳайкалтарошлик портретини бошлаб берди, бронзадан биринчи отлиқ ҳайкалини ишлади. Донателло ижодида бошланган бу хусусиятлар кейинги Европа ҳайкалтарошлигида узоқ вақт мактаб вазифасини ўтади. Рангтасвир. Флоренция рангтасвири XV асрда реализм йўлига кириб кела бошлади. Рассомлар готика таъсиридан қутулиб, Жотто ижодининг илғор томонларини ривожлантирдилар. Монументал рангтасвирдаги «аль- фреско» кўриниши ўзининг энг гуллаган даврини бошидан кечирди. Мазаччо. Флоренция ренгтасвирида Мазаччо номи билан машҳур бўлган Томмазо ди сер Жованни ди Симоне Кассаи муҳим ўринни эгаллади ва унда реалистик йўналишни бошлаб берган йирик санъаткор сифатида танилди. Мазаччо 1401 йили нотариус оиласида дунёга келди ва жуда эрта отасидан етим қолди. Ўн олти ёшида Флоренцияга келади ва шу ерда рассомлик асосларини эгаллайди, рассомларга шогирд тушиб, уларга деворий суратлар ишлашда ёрдам беради. Филиппе Брунеллески ва Донателло ижодини қунт билан ўрганади. Вазари таъбирича, у ўз асарларининг табиий, жонли ва реал борлиққа ўхшаб чиқишига катта эътибор беради. Натижада у тезда Флоренция рангтасвирида кўзга кўринган рассомлардан бирига айланади. Мазаччо жуда қисқа, 27 йил умр кўрди (1428 йили вафот этган), лекин шу умри давомида яратган саноқли асарлар Италия санъатининг кейинги тараққиётида муҳим роль ўйнади. Рассом ўз ижоди давомида жасур инсоннинг умумлашма, идеал образларини яратишга ҳаракат қилди. Диний мавзудаги композицияларда ўз замондошлари киёфасини тасвирлашдан чўчимади. Рассом яратган композициялар чизиқ ва ранг перспективаси қонунлари асосида ишланганлиги, ҳар бир образнинг анатомик тузилиши, одам жуссасидаги нур-соя ўзгаришлари, уни муҳит билан акс эттириши, шу билан бирга, образлардаги яхлитлилик рассом замондошлари, улардан кейинги авлод учун ҳам хақиқий ўрганиш мактаби бўлди. Мазаччо ижодидаги ана шу хислатлар унинг Флоренциядаги Сант Мария дель Кармине черковининг Бронкаччи капелласига ишлаган деворий суратларида

яққол намоён бўлди. Бу суратлар рассомнинг асосий иши, ижодининг чуққиси ҳисобланади. Бу суратларда рассомнинг новаторлиги, санъатга қўшган хиссаси намоён бўлади Суратларда апостол Петр тарихи ва тавротдан олинган воқеалар акс эттирилади. Булар ичида «Жаннатдан кувилганлар», «Статир мўжизаси» каби суратлар диққатга сазовордир. «Жаннатдан қувилганлар» композицияси сўзсиз, рассомнинг ютуқларини ўзида мужассамлаштирган асардир. Суратда жаннат дарвозасидан чиқиб келаётган Одам Ато ва Момо Хаво ҳамда уларнинг тепасида қўлида қилич ушлаган фаришта тасвирланган. Асарда ортиқча деталь ва образлар йўқ. Рассом диққатини асосий образларга, сюжетнинг драматик мазмунига қаратишга, уларнинг пластик ечимига эътибор беради ва кийимсиз одамлар тасвирини нур-соя ёрдамида ишонарли холда ҳажмли талқин этади. Бунда нур тасвир воситаси сифатида хизмат қилиш билан бирга, унинг ифодали ва эмоционал томонининг ошишида ҳам муҳим ўринни эгаллаган. У композицияга кенглик, фазовийлик киритади, образларни ҳаво билан ўрайди. Уларнинг одимлаб кетишаётган пайтини ишонарли чиқишига эришади. Мазоччонинг «Статир муьжизаси» асари кўп фигурали композиция бўлиб, унда Исо ва унинг шогирдларидан шаҳарга киришлари учун соқчиларнинг статир (танга) талаб қилганлари ва Исонинг буйруғи билан авлиё Петр кўлдан балиқ тутиб, унинг қорнидан чиққан тангани соқчига берганлиги тасвирланади. Афсонадаги ана шу воқеаларнинг ҳаммаси бир композицияда акс эттирилади. Унинг марказий кисмида жойлашган шаҳар дарвозаси олдида апостоллар улуғвор, салобатли. Уларнинг хатти-ҳаракати, ўзларини ту-тишлари, қиёфаларидаги холат, табиат кўриниши асардаги воқеаларни оддий ҳаётий воқеага яқинлаштиради ва дунёвий мазмун кашф этади.

Мазаччо. Жаннатдан кувулиш. Флоренциядаги Санта Мария дель Кармине капелласига ишланган деворий расм парчаси. 1425-1526 йнллар. Мазаччодан жуда оз мерос қолган. Лекин Бранкаччи капелласига ишланган суратларнинг ўзиёқ уни новатор рассом сифатида намоён этади, санъатда янги аср бошланаётганлигидан дарак беради. Бу куртак кўпгина Уйғониш даври рассомлари учун намуна мактаби бўлиб, кейинчалик Италия санъати ривожланишида муҳим роль ўйнади. Вазарининг ёзишича, Мазаччонинг Бранкаччи капелласига ишлаган суратларини кўриш учун Италиянинг бошқа шаҳарларидан ҳам рассом ва санъат шинавандалари келган. Булар ичида Уйғониш даврининг буюк рассомлари Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланжелоларни ҳам учратамиз. Илк Уйғониш даври реалистик санъати тараққиётида Паоло Уччелло (1397-1475) ҳамда Андреа дель Кастаньо (1423- 1457) лар ҳам муҳим ўрин эгалладилар. Паоло Уччелло номи билан машҳур бўлган Паоло ди Дони тўғрисида маълумотлар кам сақланган. Шунга карамай, бизгача сақланган асарлари уни санъатнинг назарий масалалари билан шуғулланиб, амалда татбиқ этишга интилган санъаткор сифатида намоён қилади. Унинг ўз асарларида, айниқса чизиқли перспектива имкониятларидан фойдаланишга ҳамда образларни мураккаб- ракурсларда тасвирлашга интилиши сезилади. Унинг илк асарларидан бири Флоренциядаги соборлардан бирига ишланган деворий сурат бўлиб, унда кондотьер (ёлланган отлиқ қўмондон) тасвири туширилган композиция рассом изланишларини намоён қилади. У чизиқди перспектива имкониятидан фойдаланиб, бу композицияни шундай кўрадики, томошабин уни гўё пастдан туриб идрок этаётгандек хис қилади. Уччелло жанг воқеаларининг монументал тасвирини ишлашга интилган Ғарбий Европадаги биринчи рассомлардан хисобланади. Бу композицияларда унинг чизиқли перспектива ва мураккаб ракурслардан фойдаланишга интилиши, воқеликни чуқур кенглик ичида кўрсатишга ҳаракат қилганлиги

сезилади. Кастаньо ҳам Мазаччо бошлаган йўлни давом эттириб, воқеликни хажмли ва мухитда тасвирлашга интилди ва шу билан бирга, колорит масалалари билан ҳам қизиқди. Андреа дель Кастаньо ўз ижодида Мазаччо ва Донателло мактаби сабоқларини қўллашга, қахрамонлик пафоси билан суғорилган , драматик композицияларни монументал формаларда акс эттиришга интилган санъаткорлардандир. Кастаньо асарлари ичида айниқса, Пандольфино вилласи деворий суратлари машҳур. Бу суратларда қадимги ва ўз замонасининг илғор кишиларини тасвирлайди ва шулар орқали инсон руҳи ва заковатини улуғлайди. Кастаньо яратган «Сирли оқшом» деворий сурати, айниқса, машҳур. Диний мавзуга бағишланган бу композицияда ҳам рассом ўзини реалист санъаткор сифатида намоён этади. Асарда тасвирланган Исо ва апостоллар қиёфасида инсонларга хос фазилатлар, хаяжонланиш, чўчиш, иккиланиш каби хислатларни ифодалаб, ҳар бир тасвирланувчининг индивидуал фазилатини ёритишга эришади. Италия илк Уйғониш даврининг машҳур колористи Доменико Венециано (тах. 1410-1461 йиллар) асли венециялик бўлиб, Флоренцияга етук ижодкор сифатида кириб келган (1438 й.) ва шу ер санъати таъсирида улуғвор, монументал асарлар яратган. Унинг асарлари нурга бой. Hyp рассом асарларида фазовий кенглик яратишда, мавжуд образ ва предметларни хаво билан ўрашда муҳим роль уйнайди. Венециано яратган «Мунажжимларнинг таъзим қилиши» (тах. 1440-1445 й., Берлин-Долем Давлат мўзейининг сурат галереяси), «Мадонна ва авлиёлар» (тах. 1445 й, Флоренция, Уффици галереяси) шундай асарлардандир. Фра Филиппе Липпи(1406-1469) Флоренция рассомлик мак-табининг йирик вакилларидан бўлиб, ўз даврининг шоир, рассомларидан эди. У Мазаччодан таълим олиб, унга Бранкаччи капелласига деворий суратлар ишлаганида ёрдам берган, деган тахминлар бор. Филиппе Липпи ҳам ўзига замондош санъаткорлар каби диний мавзуда расмлар чизди, Биби Марьям, Исо ва авлиёларга бағишлаб асарлар яратди ва композицияларда ўз замондошларини тасвирлади, уларнинг кийиниши, соч тарашларини айнан

ўзига ўхшатиб ишлашга ҳаракат кдлди. «Гудакка таъзим қилиш» (тах. 1458- 1460 й., Берлин-Долем, Давлат мўзейининг сурат галереяси) асари Исонинг туғилишига бағишланган асарлар ичида ўзининг янгича интим ва лирик планда талқин этилиши билан ажралиб туради. Рассомнинг энг поэтик асарларидан ҳисобланган бу композицияда Биби Марям тиз чўккан холда ерда, майсалар устида ётган чақалоққа қараб тургани тасвирланган. +уюқ ўрмонзор ва майсазорлардаги гуллар рассом томонидан табиатни чуқур хис қилиб чизилганлигини кўрсатади . Атрофга енгил ёруғлик таратаётган олтин нурлар Биби Марям ва чақалоқни ёритган холда, бутун композицияга сирли жозиба киритган. Липпининг «Мадонна чақалоқва фаришталар билан» (1465 й., Флоренция, Уфицци галереяси) асари ҳам машҳурдир. Агар асарда тасвирланган образлардаги айрим деталлари, масалан, Мадонна боши атрофидаги олтин гардиш ҳамда фаришталардан бирининг ортидан кўриниб турган қанот хисобга олинмаса, бу оддий креслода чақалоқ кўтариб ўтирган она ва икки бола портрети сифатида намоён бўлади. XV аср ўрталари ва иккинчи ярмида италия санъати XV аср ўрталаридан бошлаб, кватроченто санъати тамойиллари Италиянинг бошқа шаҳарларида ҳам тарқала бошлади. Агар илк Уйғониш даврининг дастлабки босқичида Флоренция Италия бадиий ҳаётида муҳим марказ вазифасини ўтаган бўлса, эндиликда аҳвол бутунлай ўзгара бошлади. Италиянинг ўрта ва шимолий қисмида ўзига хос рассомлик мактаб ва йўналишлари юзага кела бошлади. Булар ичида Умбрия, Падуя, Венеция санъати ажралиб туради. Турли бадиий мактабларнинг ташкил топганлиги, энг аввало, мамлакат ичкарисида ягона бирликнинг йўқлиги, Италия район ва шаҳарларида турли сиёсий тузумнинг мавжудлигидан далолат беради. Умбрия мактаби. Тосканонинг шимоли-шарқий томонида жойлашган Умбрия ерлари XV аср ўрталарида Италия Уйғониш даврининг муҳим бадиий марказларидан бирига айланди. Умбрия шаҳарлари шимолий Европа ва Византия билан алоқада бўлди, санътда содир бўлаётган

янгиликларни ижодий ўзлаштирди. Бу Умбрия мактабининг ўзига хос томонларини белгилашда муҳим роль ўйнади. Бу мактабга хос фазилат ишланган асарнинг рангдорлиги, лирик ечими ва сержилолигида сезилади. Бу хислатлар шу мактабнинг етук вакиллари Перуджино, Пентурикконо ва айниқса, Пьетро делла Франческа ижодида яққол сезилади. Пьетро делла Франческа (тах. 1420-1492). Умбрия мактабининг йирик вакили, рассом ва назариётчиси Франческа Доменико Венециано устахонасида ўз малакасини оширди. Брунеллески, Гиберти ижоди билан яқиндан танишди, перспектива масалалари билан шуғулланди, ранг ва нурни эстетик эмоционал ўрганиб, уни ўзининг амалий фаолиятида синаб кўрди. Рассом асарлари ўзининг рангдор ва сержилвалигидан ташқари, нурга бойлиги билан ҳам фаркланади. Hyp композициядаги ҳамма рангларни бирлаштиргани холда асарларга ўзига хос қайтарилмас жозиба бахш этади. Франческанинг муҳим асарлари ичида муқаддас бут хақидаги афсонага бағишланган суратлар туркуми, айниқса, «Император Константиннинг туши» композицияси диққатга сазовордир. Ареццодаги Сан Франческо черкови учун ишланган бу суратда сирли, хатто бир оз қўрқинчли сукунат рассом томонидан қотиб турган қоровул, тинч уйқуда ётган император тасвири ҳамда муқаддас бутдан тарқалаётган ёруғлик хисобига кучайган ранглар контрасти орқали очиб берилган. «Соломоннинг аёл подшо Савская билан учрашуви» композицияси ҳам ҳаётий. Айниқса, тиз чўккан Савская тасвири таъсирли ишланган. Франческа портрет санъатида ҳам ижод қилиб, ўз портретларида тасвирланувчининг индивидуал хислатлари ва характерини кўрсатишга ҳаракат қилади. У кўпинча одамлар портретини ён томондан ишлайди. Лекин бу тасвирланувчининг ўзига хос ҳарактерини ёритишга ҳалақит бермайди. Ён томондан ишланган портретларни ҳалақит ва табиат билан ўзвий бирликда кўрсатишга ҳаракат қилади. Шу хусусият унннг «Федериго да Монтефельтро портрети» (1465) да кўринади. Франческа санъатнинг назарий масалалари билан шуғулланди ва шу изланишлар умрининг охирги йилларида ёзган

рисолаларида ўз ифодасини топди. Рассомнинг улуғвор ва ҳаётбахш жасорат билан суғорилган асарлари ўрта ва Шимолий Италия рассомларининг Уйғониш даври санъатига ўтишида муҳим роль ўйнади. Франческа ижоди ўзига хос кўринишда унинг шогирдлари ижодида давом этди. Улар санъатнинг янги қирраларини очиб, реалистик санъат арсеналининг ранг- баранг бўлишига хисса қўшдилар. Лука Синьорелли (1441-1523). Франческанинг шогирди бўл-ган бу рассом ишлаш услуби, асарларининг драматизми билан ўз устозига қарама- қаршидир. Франческа асарларидаги эпик вазминлик, образлардаги салобат ва унинг ишларида кескин ҳаракат, одамлар хатти-ҳаракатидаги безовталик билан алмашади. Лекин у ҳар бир образнинг руҳий холатини тас-вирлашни ҳам унутмайди, шу мақсадда гавда, қўл, оёқ. ҳаракати, юзидаги мимик ҳаракатлардан унумли фойдаланади. Пьетро Перуджино (1450-1523) асл исми Пьетро Вануччи) ҳам Франческа шогирдларидан, деган эҳтимол бор. Унинг образлари бирмунча паришон ва ҳаёлга чўмган холатда тасвирланади. Унинг асарлари композицион жиҳатдан содда, ранг жиҳатидан бой. Шимолий Италия санъатида XV аср ўрталарига қадар готика санъатининг таъсири сезиларли бўлди. Ана шу ўрта асрчилик ва янги давр саньати ўртасидаги муносабат ва ўтиш жараёни шу даврнинг йирик рассоми Андреа Мантенья (1431-1506) ижодидан бошланди. Унинг илк ижодида готика санъати анъаналари мавжудлиги сезилса, иккинчи томондан, Флоренция мактаби таъсири борлиги кўринади. Рассом Флоренция рассомлари сингари антик дунё билан қизиқди, перспектива имкониятларидан фойдаланиб, асар яратишга, одам гавдасини мураккаб ракурсларда ишлашга ва воқелик тасвирининг ҳаёлий кўринишини акс эттиришга интилади. Рассом ижодидаги бу қарама- қаршиликлар унинг илк асарларида, масалан, Падуядаги Эремитани черкови учун ишланган суратларда намоён бўлади Авлиё Иаков тарихи тўғрисидаги эпизодларни рассом чуқур драматизм билан тасвирлайди.

1458 йили рассом Мантуега таклиф қилинди. Унинг кейинги ижоди тўлиқ шу ерда ўтди. Мантеньянинг герцог саройи учун герцог ва унинг оиласи ҳаётига бағишланган воқеалар акс эттирилган деворий суратлари диққаттга сазовор. Бу деворий суратда рассомнинг изланишлари ва ижодининг ўзига хос томонлари тўлиқ намоён бўлди. Мантенья гравюра бўйича шуғулланган биринчи рассомлардандир. Италияда гравюрани ҳақиқий санъат даражасига кўтариб, Европа графикаси тараққиётида муҳим роль ўйнади.

Адабиётлар 1. Илёс Акбаров. Мусика лугати. Г.Гулом нашриёти. Т.: 1997 й. 2. Р.т.Акбаров. Мусика сехрлари. Т.: 2000 й. 3. Фитрат. «Узбек классик мусикаси ва уни тарихи». Т.; Фан. 1993 й. 4. А. Одилов. «Узбек халк чолгуларида ижрочилик тарихи». Т.; «Укитувчи». 1995й 5. Х.Хамидов. « Узбек анъанавий кушикчилик маданияти 6. тарихи». Т.; «Укитувчи». 1996 йи. 7. А. Левиев «Узбек миллий чолгучилик тарихи». Т.; «Укитувчи». 2005 й.

O'xshashlar

Италияда уйгониш даври санъати

Уйгониш даври санъати

Уйгониш даври (IХ-ХII аср) сарой касбий мумикаси. Уйгониш даври (IX-XII)

Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати

Кушон даври санъати ва меъморчилиги