logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. San'at
  4. Дирижёр таёқчаси

Дирижёр таёқчаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB
Ko'chirib olish
Дирижёр таёқчаси Дирижёр таёқчаси масаласи бугунги кунда жуда долзарб бўлиб турибди. Таёқча билан дирижёрлик қилиш қулайми ёки аксинчами? деган савол турибди. Бу биз ўйлаганчалик оддий савол эмас. Агар биз дирижёрлик санъати тарихига мурожаат қилсак, ушбу таёқча икки нарса   — такт белгилаш учун ҳамда дирижёр оркестр ёки хорга ўз ниятларини етказиши учун мўлжалланганлигини кўришимиз мумкин. Яъни бунда таёқча билан мусиқа суръати, динамикаси, характери кўрсатиб берилади. Таёқча эса, биз билиб олишга улгурганимиздек турли катталикда   — оддий ва кичкинадан тортиб «қирол ҳассаси» деб аталувчи баҳайбатларигача бўлган. Хатто XIX асргача ҳам ёғоч тақиллатиш билан ритм белгиланган. Бу ҳол дирижёрларнинг инжиқлиги билан эмас, балки дирижёрлик эшитилмаса, ижрода якдиллик бўлмаслиги билан изоҳланган. Такт чизиғининг пайдо бўлиши ва ноталарнинг тактларга бўлиниши ( XVII асрнинг иккинчи ярми) дирижёр вазифасини енгиллаштирди. Генерал   — бас, яъни доимий гармоний жўрлик пайдо бўлди. Дирижёр чембало ёки роял ёнига ўтириб олиб, ансамбл билан биргаликда ижро қилиб, дастлабки аккордлар билан темпни кўрсатиб, ритмни урғулар билан ажратиб, кўзлари, боши, бармоғи билан ишора қилиб, хиргойи қилиб, баъзида эса оёғини тақиллатиб, товушларни бошқара бошлади. Бошқарувнинг бундай усули айниқса опера ва концертларда кенг тарқалди. XVII асрда эса ёғочга боғланган дастрўмол ёки рўмолча ёрдамида дирижёрлик қилиш ҳолатларига ҳам дуч келамиз. Бундай воқеа Италияда бўлганди ва бу эшитилмас дирижёрликка интилишнинг бир ифодасидир. Бироқ таёқ ва оёқни дўпирлатиш давом этарди ва у ҳамон кўпчиликнинг ғашини келтирарди. Маттесон сўзларини эслаймиз: Айниқса Париждаги Француз операси бундай усулни ҳали ҳам қўллаб келаётгани учун кўп танқидга учради. (Композитор ва дирижёр Люлли билан бўлган воқеа). Шу пайтнинг ўзида Париждаги Итальян операсида эса дирижёрлар эшитилмас тарзда, роял ортида ўтирган ҳолда оркестрни бошқарардилар. XIX асрнинг бошида Берлиндаги миллий театрда дирижёр Бернард Ансельм Вебер ичи бузоқ юнги билан тўлдирилган чарм карнай билан дирижёрлик қилади. Вебер у билан партитурага шундай «ишлов» берардики, юнг ҳар томонга тўзиб кетарди. Албатта бу каби мисоллар талайгина эди. Бошқарувнинг бундай усуллари, яъни роял ортида ўтириб ва такт уриб дирижёрлик қилиш оҳир оқибат ўзаро зиддиятларга олиб келди. Ҳар иккала усул фаолиятга мустаҳкам ўрнашди ва ўзининг тарафдорлари ҳамда рақибларига эга бўлди. Энди замонавий дирижёрлик усули томон бир қадам қўйиш, яъни дирижёрлар фойдаланган барча нарсаларни ихчамгина таёқчага алмаштириш қолганди. Албатта, аввал бошида бу анъанавий дирижёрлик усули тарафдорларининг қизғин норозилигига сабаб бўлди. XIX асрда дирижёрлик таёқчасининг пайдо бўлиши мисли кўрилмаган бир янгилик бўлди. Инсон табиати шундай   — биз ўрганиб қолган нарсаларимиздан воз кечишимиз жуда қийин. 1812 йилда Венада бўлиб ўтган мусиқий байрамда дирижёр қўлида таёқчанинг пайдо бўлиши барчанинг эътиборини жалб қилди. 1817 йилда эса Франкфурт Майн шаҳрида дирижёр Шпор илк бор ўнг қўлида таёқча билан дирижёрлик қила бошлади. Рихард Вагнер эса биринчи бор тингловчиларга орқаси билан туриб, дирижёрлик қилди. У маҳалда концертларга оддий халқ эмас, балки олий табақали жаноблар ва ҳонимлар, подшо ва унинг амалдорлари келишарди. Уларга тескари туриб дирижёрлик қилиш у маҳалда катта гуноҳ ва хурматсизлик хисобланарди. Рихард Вагнер эса бу анъанани қатъий туриб бузди. Гап шундаки, бундан аввал дирижёрлар оркестрга тескари туриб, мухлисларга қараган ҳолатда дирижёрлик қилардилар. Шпор ўз хотираларида ўз концертларидан бирида таёқча билан ҳеч бир шовқинсиз ва юзини ортиқча тириштирмай дирижёрлик қилганини ва бу мухлисларга жуда ёққанини, бироқ дирекциянинг ташвишга солганини сўзлаб берганди. Шундан сўнг таёқча билан ҳамма жойда дирижёрлик қила бошладилар. У умуман дирижёрликнинг тимсолига айланди. Таёқчанинг пайдо бўлиши дирижёрлик усулининг алмашинувинигина эмас, балки бунданда каттароқ маънони англатади. Энди дирижёр таёқчани туғ сифатида олиб, «тахтга чиқди» ва ҳукмронлик қила бошлади. Дирижёр тимсолида эса энди ягона ижрога ҳукмронлик қилувчи шахс намоён бўлди, жамланди. Шу тариқа, XIX асрнинг 40 йилларига келиб, дирижёрликнинг янги усули тўла тўкис қарор топди. Шундай қилиб, дирижёрлик таёқчаси тезда барча томондан тан олинди. Энди таёқча жуда керакли ёрдамчига айланди. Чунки у туфайли қўл узунроқ, эгилувчанроқ бўлади. Таёқча узоқроққа аниқроқ кўринади. У кафт ва бармоқларнинг ҳатто энг нозик ҳаракатларини ҳам аниқ етказа олади. Буларнинг барчаси фақатгина агар таёқча ҳақиқатдан ҳам қўлнинг давоми бўлиб, у билан органик тарзда боғланган бўлса, қўлнинг «истагини» билдирса ва ритмга халал берувчи ортиқча нарса бўлмасагина тўғридир. Таёқча «жонли-уйғоқ» бўлиши керак. Шундагина у дирижёр ва оркестрга фойда келтиради. Оркестрнинг ҳар бир аъзоси буни яхши билади. Агар таёқчанинг учи билан дирижёрлик қилинса, у керакли ва фойдали асбобдир, агар дирижёрлик маркази бошқа жойда, кафтда, билакда ва бошқа ерда бўлса, унда таёқчадан фойда йўқ. Таёқча ундан фойдаланишни билганларга керак. Акс ҳолда у фойдасиз, ҳаттоки зарарли деб саналади. Таёқча билан ишлаш яхшими ёки йўқми деган саволнинг моҳияти ҳам шунда. Бироқ дирижёр фақат кўзлари ёки қошлари билан бошқарадиган ҳоллар ҳам бўлади. Масалан, Артур Никиш баъзида кўзлари ёки қошлари билан дирижёрлик қилган пайтлари ҳам бўлган. У буни ниҳоятда уддаларди, ахир у   — Никиш эди-да! Шу ўринда бутун бир концертни кўз ва қош ҳаракатлари билан бошқарган Америкалик дирижёр ҳақида ҳам эсланг   — а! Николай Мальконинг ёзишича, таниқли дирижёр Эрнст Ансерме қачондир унга, дирижёрликни бошлашдан аввал таёқчанинг учига қарашини, шунда оркестр ҳам ногаҳон шунга тикилиб қолишини айтган. Бу   — яхши маслаҳат! Таёқчадан фойдаланиш самараси, уни қандай ишлаш ва ишлатишга боғлиқ. Бунинг учун таёқчани четга қаратиб эмас, балки қўл йўналишида ушлаш керак. Афсуски, тез-тез шундай ҳолат учраб турадики, бунда таёқча умуман дирижёрлик қилмайди, чунки оркестр олдида икки дирижёр   — қўл ва четга қаратилган таёқча намоён бўлади. Бу икки «дирижёр» ҳар доим ҳам якдилликда ҳаракат қилмайди. Шу боис таёқчани ўртасидан эмас, балки учидан тутиш лозим бўлади. Таёқча барчага яхши кўриниб туриши керак. Бу аввало қўл ҳолатига боғлиқ бўлиб, таёқчани дирижёрлик пульти тўсиб қўядиган даражада паст ушламаслик керак. Шунингдек, қўлни ёки иккала қўлларни ҳам бош устида кўтариб, тушунарсиз ва «сирли» айланма харакатлар ҳам қилиб бўлмайди. Бундан ташқари бир томонга ўгирилиб, ўз гавдаси билан таёқчани оркестрдан тўсиб қўйиш ҳам нотўғри. Айниқса ўша қисм айни пайтда дирижёрга эҳтиёж сезиб турган бўлса. Хуллас шуни унутмаслик керакки, дирижёрлик таёқчаси эшитилмас, лекин кўзга кўринувчи ишоралар бериш учун қўлланиладиган яроқдир. Зотан оркестр ижрочилари ўз партиялари билан машғул бўлиб, улар таёқчани пауза пайтида кўрадилар ёки ижро давомида кўз кири билан илғайдилар ёхуд хис қиладилар. Шу боис ҳам дирижёр таёқчаси мусиқачиларнинг диққат марказида бўлишини ва уларга ишончли маёқ бўлиб хизмат қилишини таъминлаши зарур. Таёқчанинг ўлчамлари оркестрнинг ва жойнинг катта- кичиклигига қараб белгиланади ва кўпинча у дирижёрнинг ўзига ҳавола бўлиб, ҳар ким ўзига қулай бўлган ва ўрганиб қолган таёқчаси билан ишлагани маъқул. Баъзиларга узун таёқча ёқади, баъзиларга калтаси, айримлари чарм ёки пўкак билан қопланган сопли таёқчани маъқул кўрадилар, бошқалар эса йўқ. Буларнинг ҳаммаси кишининг ўзига боғлиқ, зеро таёқча дирижёрга хизмат қилади, аксинча эмас. Айтишларича, Феликс Мотль баланд бўйли бўлган ва кичкина, қисқагина таёқчадан фойдаланган, Артур Никиш эса пастаккина бўлган ва узун таёқча билан берилиб дирижёрлик қилган. Ҳар иккиси ҳам ўз ишини маҳорат билан уддалаган. Шундай қилиб, таёқча барча дирижёрлар учун зарур, деб айта оламиз-ми? Албатта, йўқ! Холбуки у бошқалардан ажралиб туришни истаган одамга эмас, балки усиз яхшироқ дирижёрлик қилиши мумкинлигига ишонганларга керак эмас дейиш тўғри бўлади. Константин Сергеевич Станиславский шундай деган эди; Дирижёр қўлидаги таёқча нимага керак? Мусиқачиларни уруш учунми? Кўрсатиш учунми? Бироқ бизда айнан шунинг учун мўлжалланган бармоқ бор-ку». Ҳақиқатдан ҳам, таёқча эгилувчан, маънодор, дирижёрнинг ҳар қандай фикри ёки ҳиссиётини акс эттиришга қодир бўлган қўлга тенглаша оладими? Амалиётда таёқчасиз дирижёрлик қилиш холлари ҳам бўлган. Масалан, В. И. Сафонов (таёқча ишлатмаслик тарафдори), Г. Шерхен, Д. Митропулось, Л. Стоковский ва бошқа таниқли дирижёрлар таёқчасиз дирижёрлик қилганлар. Улар тажрибаси баъзиларнинг ўнг қўл кафти ва бармоқлари узоқда ўтирган ижрочиларга яхши кўринмайди, деган хавотирларни йўққа чиқарди. Дарвоқе, ушбу рисола муаллифи Муқимий номидаги мусиқали театрда 40 йилдан ортиқ вақтдан бери дирижёр бўлиб ишлаб, шундан 30 йилдан ортиқ вақти мобайнида таёқчасиз ишлаб келмоқда. Ўз тажрибасида оркестр ва саҳнадаги ижрочиларнинг аксарияти уни шу тариқа ҳам яхши тушунишига амин бўлган, улар томонидан норозилик кайфияти сезилмаган. Дирижёрликнинг бундай усулда ўнг кафти ва бармоқлари кўпроқ эркинликка эга бўлади ва бу ўз навбатида айниқса нозик ҳолатларни ифода этишда дирижёрлик техникасининг усуллари кенгайиб, бойитилишига хизмат қилади. Дарҳақиқат таёқча қўл ҳаракатларини оркестрантлар ва саҳнадаги артистларга аниқ кўринадиган бўлишини таъминлайди, бордию қўл таёқча ушлашдан озод бўлса, бармоқларнинг ифодавий имкониятлари кенгайиши аниқ. Масалан, симфоник дирижёрлардан биринчи бўлиб таёқчасиз ишлай бошлаган В. И. Сафонов шундай дер эди: «Мен энди бир эмас ўнта таёқчага эгаман, чунки ҳар битта бармоғимни таёқчадек ишлатишим мумкин. Шунда мен жонсиз тахтадан ясалган таёқчадан кўра ўз фикр ва истакларимни оркестрга қўлларим воситасида ифодали тарзда етказа оламан». Дирижёр ҳаракатлари кўп таркибли бўлиб, ҳар бир алоҳида ҳаракат аниқ вазифага асосланганини мувофиқлаштириш талаб этилади. Ифода жараёнида эса қўл, оёқ, тана, бош ва бармоқлар ҳаракати нисбатан мустақил бўлади. Ҳар бир ҳаракат ўз вазифасини бажаради. Бундан ҳулоса қилиш мумкинки, дирижёрнинг ижрочилик воситасининг муҳим элементи   — унинг танасидир. Мукаммал дирижёрни тасаввур қилсак, у акработ танаси, мимикнинг қўллари ва актёр юзига эга бўлиши лозим бўларди. Тўғри, бундай таққослаш муболағали кўринади, лекин дирижёрлик санъати учун ҳаракат ва мимика қобилияти етарли даражада муҳим аҳамиятга эга эканлиги аниқ. Дирижёрлик ҳаракатларини эркин тутиш асосида жисмоний ва асабий, руҳий зўриқиш орасидаги мувозанатни сақлаш ётади. Бу жараён юрак уришидаги ўзгарувчанлик ҳолатини эслатади. Мушакларни кучланиши ва бўшаши бир маромда қўллаш эркинлик ҳиссини берибгина қолмай, балки ҳаракатнинг самарали бўлишини таъминлайди, чунки ҳаракат мушакнинг бўшашуви чоғида юз беради. Таёқча ёрдамида дирижёрлик қилиш усулидан воз кечиш кенг тус олмаганлиги эса таёқчага сеҳрли куч деб қараш анъанасининг чуқур илдиз отганлиги билан изоҳланади. Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981. 6. Ашрафий М. Музыка в моей жизни. Т. 1975. 7. Ансарме Эрнест. Статьи о музыке и воспоминания. М. Сов. Композиор. 1986.

O'xshashlar

Дирижёр қўл ҳаракатининг амплитудаси
Оркестр ва хорга дирижёрлик қилганлар
Оркестр билан мулоқот
Оркестр билан иш олиб бориш
Концерт