Оркестр билан иш олиб бориш - San'at - Referatlar

Оркестр билан иш олиб бориш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

Оркестр билан иш олиб бориш Шундай қилиб, ишнинг биринчи босқичи якунланди: партитура батафсил ўрганиб чиқилди. Дирижёр асарнинг ғояси, тузилиши, моҳияти, драматургияси, услубий жиҳатларини яхши тушуниб олди, ўз ижро режасини ўйлаб чиқишга ҳам улгурди. Асар билан боғлиқ ҳамма нарса хис этилган ва топилган. Энди ишда янги босқич — оркестр билан репетициялар бошланади. Репетицион ишни режалаштириш керакми? Афсуски, репетиция услубияти масаласи — дирижёрлик фаолиятининг жуда кам ўрганилган жиҳатидир. Бу — тасодифий эмас, чунки оркестр билан ишлаш усулларини танлашда кўплаб омилларга қараб иш тутилади. Хусусан, репетиция шароитлари, уларнинг сифати, оркестр малакаси, дастурнинг мураккаблик даражаси, асарлар услуби, улар оркестрга маълумми ёки илк бор ижро этилаяптими, дирижёр оркестрнинг доимий раҳбарими ёки фақат сафар пайтида у билан ишлайдими ва ниҳоят дирижёрнинг ўзига хослиги, унинг ижодий қиёфаси, хусусиятлари, тажрибаси ва бошқа кўплаб омиллар оркестр билан ишлаш услубини танлашга бевосита таъсир кўрсатади. Бироқ бу — репетицион ишнинг асосий хусусиятларини умумлаштириш, турли дирижёрларни яқинлаштирувчи умумий фазилатларни таърифлаб беришга халал бермайди. Мураккаб ва маъсулиятли репетициялар жараёнидан асосий мақсад — ижро режасини оркестрнинг жонли янграшида амалга оширишга йўналтирилади. Бу жараён яъни, репитициялар, дирижёрнинг партитурани ўзлаштириши вақтига нисбатан қисқароқ бўлади. Шу боис репетицияларни шундай режалаштириш керакки, улар қисқа вақт ичида самарадор бўлсин. Афсуски, оркестр билан репетицияга, ижро режаси пухта ўйланмасдан, оркестр воситасида асарни ижро этиш йўлларини чамалаб кўришни афзал биладиган бехафсала дирижёрлар ҳам учраб туради. Ваҳоланки, аввалдан ўйлаб қўйилган режанинг йўқлиги репетицияларга ажратилган вақтни олади, натижада тўлиқ тайёргарлик кўришга вақт қолмайди, ишларнинг чала

бўлишига олиб келади. Агар шунда ҳам концерт яхши ўтса, бу асосан ижрочиларнинг ўта эътиборли бўлганликлари ва улар асабларини зўриқтириш ҳисобига эришилган бўлади. Тажриба шуни кўрсатадики, репетицияда аниқ ўйлаб чиқилган режа бўлмаса ишлаб бўлмайди. Албатта, репетиция режасини тузиш бўйича аниқ кўрсатмалар бериш мумкин. Бироқ дирижёр оркестр билан учрашишидан олдин репетициялар сони, оркестрнинг малакаси, дастурга киритилган асарларнинг мураккаблик даражаси каби тафсилотларни билиб олиши шарт. Шунингдек у «овозларни»-партияларни текшириб олиши керак, чунки текширилмаган партиялар билан асар ижро этиш чолғучиларнинг ғашига тегади, уларнинг хафсаласини пир қилади, ишни секинлаштиради ва шу тарзда репетициялар жараёнига салбий таъсир кўрсатади. Албатта, репетициядан аввалги тайёргарлик жараёни унча қизиқарли эмас. Бироқ, шундай бўлсада, агар у кўнгилдагидек бажарилса репетиция вақтида дирижёр шунинг ҳисобига ўз кучи, вақти ва асабларининг тежашдек имкониятни қўлга киритади. Кўплаб дирижёрлар ишини кузатиш орқали, биз репетициялар режаси умуман қуйидагилардан иборат бўлиши ҳақида ҳулосага келдик: 1. Асарни бутунлигича тўхтамасдан чалиб чиқиб асар мазмуни билан танишиб чиқилади. 2. Деталлар (тафсилотлар) устида ишланади. 3. Асарни тўлалигича яхлит машқ қилишади. Биринчи босқич, одатда, асарни умуман бир карра машқ қилиб олишга бағишланади. Бунинг маъноси шундаки, дирижёр оркестрнинг кучли ва кучсиз томонлари билан танишиш ва репетицияларда қайси жиҳатларга кўпроқ эътибор қаратишни аниқлаб олади. Ўз навбатида, оркестр ҳам дирижёрнинг ижро ниятлари билан умуман танишиб чиқиш имкониятига эга бўлади. Баъзида асарнинг техник ва ритмик қийинчиликлари туфайли дирижёр айниқса мураккаб қисмларни гуруҳлар репетицияларида алоҳида машқ қилишига тўғри келади. Шу боис айнан ўша

«қийин жойларидан» бошлаб, алоҳида чолғу гуруҳларини бир неча бор, балки секинроқ тарзда, қайтадан ижро этишини илтимос қилиш фойдадан ҳоли эмас. Сўнгра партитуранинг бир неча дастлабки варақлари ижро этилади. Шу тариқа ўнга яқин дастлабки ижродан олинган таассуротларга таяниб, дирижёр зарур кўрсатмалар бериш имкониятларига эга бўлади. Оркестр аъзолари репетицияларда тез-тез тўхташлар бўлишини ёқтирмайдилар. Энг яхшиси — фақат асарнинг қайсидир қисмини ижро этгандан сўнггина, оркестрни тўхтатган маъқул. Агар дирижёр мусиқачилар квалификациясининг хис қилиб турган бўлса, унда оғзаки кўрсатмалар беришни ўзи кифоя. Лекин баъзида яккахон ва гуруҳларни у ёки бу эпизодни алоҳида ижро этишларини илтимос қилиш керак бўлади. Нисбатан катта «қурилмалар » ёки асарнинг алоҳида қисмлари устида ишлашда йирик эпизодлардаги асосий йўналишини, улардаги эмоционаллик йўлини топиш катта аҳамият касб этади. Бунда дирижёр олдида бир қатор муҳим вазифалар кўндаланг турадики, улар қаторига тафсилотлар устида ишлаш ҳозирча кирмайди. Асарни яхлит ҳолда дастлабки машқ қилиш жараёнидаёқ ижрочилар дирижёр режалаштирган суръатни хис этишлари муҳим. Ўйланган суръатни ўрнатиш билан бир вақтда йирик эпизодларнинг асосий динамик йўналишлари белгилаб олинади, яъни crescendo ва diminuendo ларнинг кенг чизиқлари белгилаб олинади. Бунда ҳар бир эпизоднинг кульминацион нуқталари аниқланади. Ундан ташқари, асарнинг йирик қисмлари устида ишлаш жараёнида, ижрочилар дирижёр талқинининг умумий йўналишини яхшироқ тушуниб оладилар, унинг мақсадини умуман ва қисмларга бўлинган ҳолдаги ғояларини англаб оладилар. Деталлар устида ишлашда ифодалаш билан боғлиқ масалалар ўта муҳим аҳамият касб этади. Ушбу босқичдаги пухта иш жараёни барча ифода воситаларини қамраб олиши шарт. Хусусан, мусиқий жумланинг ифодали бўлишига ҳаракат қилар экан, дирижёр баъзида муаллиф ҳам кўрсатмаган нюансларни юзага чиқариши мумкин. Асарнинг моҳияти ва услубига тўла мос келувчи эгилувчанлик мусиқий жумланинг динамикаси, мусиқий фикрни бўлишдаги

табиийлик, уни умумий ижродаги ролини аниқ тасаввур қила билиш — буларнинг барчаси куйнинг айрим ўринларини алоҳида ифодалаш, маъноли ва табиий бўлишига ёрдам беради. Бундан ташқари, деталлар устида ишлаганда дирижёр мураккаб ритмик шакллар ижро этишдаги ритмик аниқликни талаб эта билиш керак. Турли метрларни бириктиришда мураккаб ритмларни уйғунлаштиришда, қолаверса, метрларни бирданига алмаштириш керак бўлганда аниқликка интилиш лозим. Репетицион фаолиятининг бу босқичида ансамбл, яъни биргаликдаги ижро масалаларига катта эътибор қаратилади, ижрода якдилликка эришишнинг муҳим шарти алоҳида чолғу, гуруҳ ва яхлит оркестрнинг мутаносиб товуш чиқаришидадир. Амалиётда шундай вазиятлар бўладики, бунда оркестр таркибининг номутаносиблиги дирижёрни бу масала билан махсус шуғулланишига мажбур қилади. Масалан, унча катта бўлмаган оркестрларда дамли чолғулар ва торли гуруҳлар ўртасида номутаносиблик мавжуд бўлади, яъни дамли чолғулар таркиби тўлиқ бўлган бир пайтда торли чолғулар гуруҳи сон жиҳатдан қисқартирилган бўлиши мумкин. Умумий товушни тенглаштириш мақсадида биринчи ҳолда дамли чолғулар товушини кескин камайтириш, акси бўлганда эса торли чолғуларни камайтиришга ўтиш лозим бўлади. Оркестрдаги у ёки бу йўналишни таъкидлаш учун у бош оҳанг бўладими, контрапункт, имитация (лот. Immitatio — ўхшатиш, эргашиш), гармоник ноталар ва ҳоказоларни, — дирижёр гуруҳларнинг ўзаро мутаносиб бўлишини назорат қилади. Ансамбл ижросига эришишда, тўғри, аниқ ижро, торли гуруҳ чизгиларини бажариш жуда муҳим. Бунда ҳар бир партия ижрочиларининг барчасида чизгилар штрихлар бир хилда ижро этилишига, баъзан эса бутун гуруҳнинг ҳам ҳамжиҳатлигига эришиши муҳим. Бу дамли чолғулар аттакаси (ит. Attaca — боғла, мусиқа асарининг бир қисмидан иккинчисига кўчишда тўхтовсиз ўтилишини кўрсатувчи белги) га ҳам тегишли: агар аттака бир хилда бўлмаса, яъни баъзилар қисқа, баъзилар узун аттака олсалар — ансамбл ижросини бузади. Дирижёр оркестрантларда бу каби майда-

чуйдаларга маъсулиятли ёндошувни тарбиялаши керак, зеро уларнинг аниқ бажарилиши кўп жиҳатдан ижронинг ифодали бўлишига хизмат қилади. Ишнинг бу босқичида оркестр созига алоҳида эътибор қаратилади. Яхши, аниқ соз чалиш деганда интонацияларнинг горизонтал ва вертикал йўналишларини соф, тоза бўлиши назарда тутилади: Шу боис созни қуйидаги кетма-кетликда текширган афзал: октавадан бошлаб, квинтага ўтиш, сўнг терция ва тўлиқ аккорд билан якунлаш маъқул. Ҳар бир товушни аниқ ижро этиш, оҳанг чизиғида товушларни ва интервалларни тўғри урғулаш каби муҳимдир. Интонация ва сознинг тозалиги устида доимий равишда ҳамда катта қунт билан ишлаш керак — шундагина камчиликларнинг олдини олиш мумкин. Одатда бу билан доимий дирижёр шуғулланади ва у қўллайдиган усуллар дирижёрнинг шахсий тажрибаси ва унинг изланувчанлигига боғлиқ бўлади. Шу ўринда кўпчилик қўллайдиган усуллардан бирини кўриб чиқайлик. Барча мусиқий асбоблар «ля » товушга созланади. Бу, одатда, гобой билан берилади. Шундан сўнг ёғочдан ясалган пуфлама чолғулар гуруҳи билан созни созлашга ўтилади. Аввало квинталар бўйича созланади. Мисол учун, до-соль квинтаси чолғуларга қуйидаги тартибда топширилади: фагот ва кларнетлар «до»ни олишади, гобой ва флейталар — «соль»ни чалишади. Бунда дирижёр аввал ҳар бир товушнинг алоҳида янграшини текширади, сўнг эса интервал ларни аниқ ва тоза янграшига эътибор қилади. Шу тарзда юқорига йўналган хроматик гамманинг барча товушларида квинтани текширади. Шунингдек, аккорд, мажор ва минор уч товушлигини асосий тонини икки баробар кўпайтириш орқали олиш тавсия этилади. Бу ҳолда ҳар бир товуш турли чолғуларга топширилади. Бундан ташқари кўпинча доминант сентаккорд ёки унинг (обрашения) ўтиш шакллари қўлланади, аккорднинг мелодик ҳолати ва уни жойлашиши ўзгаради. Шуни эсда тутиш керакки, машқлар пайтида аккордларни тез суръатда алмаштириш керак эмас, чунки секин маромда чолғулар товушини мувозанатга келтириш ва интонацияни текшириш осонроқ бўлади. Бундай аккордларда crescendo,

diminuendo, sforzando ва бошқа йўналишларда машқ қилиш жуда фойдалидир. Мисли чолғулар гуруҳини «созлаш » устида ҳам худди шу тарзда иш олиб борилади. Оркестрда соз аниқликка доир масала жуда муҳим муаммо — у умумий товуш маданиятининг бир қисмидир. Юқорида айтилганидек репетицион ишнинг умумийдан хусусийга, яъни умумий ижродан детал ва тафсилотларга ўтиш, сўнг эса ортга қайтиш акс этган босқичлар усули ягона йўл сифатида қабул қилинмаслиги лозим. Бу фақат репетицияларнинг имкон қадар умумлаштирилган режасики, унинг асосида дирижёр ўз ишини қилади. Репетицияларни умуман бошқача тарзда ўтказиш ҳам мумкин, фақат у самара берса, бас. Биз оркестр билан ишлашнинг баъзи усулларини батафсил кўриб чиқдик. Бироқ, ижро жараёнига тайёрланишда битта асар эмас, бутун бир дастурни репетиция қилишга тўғри келиши ҳам мумкин. Шунда бир неча асарлардан иборат тўлиқ дастур устидаги ишни қандай режалаштириш тўғри бўлади? Дастурни репетиция қилиш пайтида асарларни тақсимлаш уларнинг мураккаблиги, оркестр имкониятлари, репетициялар сони ва бошқа шароитларга бевосита боғлиқ. Ишни мураккаброқ ва оркестрга камроқ таниш бўлган асарлардан бошлаш мақсадга мувофиқ. Репетицияларнинг умумий режасида аввалданоқ аккомпонемент учун жой ҳамда етарли вақт ажратиш лозим. Кўпинча, репетициялар вақтида аккомпонемент охирига қолдирилади. Шу боис оркестр репетициясигача дирижёр яккахон ёки хор билан учрашиб, уларнинг асар талқин қилиш услуби билан яқиндан танишиш ҳамда ҳамкорликдаги ижронинг турли жиҳатлари ҳақида келишиб олгани маъқул. Бу — умумий репетицияларда вақтни тежайди, уларнинг самарали бўлишига хизмат қилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981.

O'xshashlar

Оркестр билан мулоқот

Технологик экспертиза олиб бориш турлари ва услублари

Оркестр ва хорга дирижёрлик қилганлар

Тўхташлар

Тасвирий санъат ва амалий санъат ўқитиш бўйича илғор рассом-педагогларнинг иш фаолияти билан таништириш