An`anaviy qo’shiqchilik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

An`anaviy qo’shiqchilik Reja: Kirish 1. An`anaviy qo’shiqchilik tarixidan 2. Mexnat qo’shiqlari 3. Qo’shchi qo’shig`i. 4. An`anaviy qo’shiqchilikda ijro yo’llari

Kirish O’sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama etuk qilib tarbiyalashda musiqiy tarbiya alohida ahamiyat kasb etadn. Bu borada musiqa muallimlarini tayyorlashda asosiy z`tibor ularni ma`naviy va ma`rifii jnhatdan etuk bo’lishlariga qaratish muhim vazifalardan biri hisoblanadi, ayniqsa musiqani, xalq qo’shiqchiligini urgatish 'jarayonida badiiy ijodkorlikni tarbiyalashga qodir bo’lgan mutahassislarni tayyorlashga e`tiborni qaratish o’ta muhim vazifalardan biri bulib hisoblaiadi. Biz musiqa sir asrorlarining qonuniyatlariga tayangan holda bo’lajak musiqa muallimlarini tayyorlash jarayonida asosiy e`tiborni ularning ma`iaviy va ma`rifiy tarbiyasiga qaratishni muhim vazifalardan biri deb hisoblaymiz. B u g u n g i k u n d a m u s i q a i j r o c h i l i g i m i z d a a s r i y qadriyatlarini, musiqiy merosimizni tiklash, o’rganish, rivojlantirishga e`tiborni qaratilayotganligi quvonarlidir, "SHarq taronalari" xalqaro ko’rik tanlovlari, maqom ijrochiligi xalqaro ko’rik tanlovi "Boysun bahori" xalqaro folklor festivali, "Barhaet an`analar" folklor festival Resnublika kurik tanlovlari orqali unitnlyab borayotgan xalq durdoyaalari qaytadan dunyo yuzini ko’rmoqda. YOshlar orasida "Oltip merosimiz" SHoshmoqom, mumtoz kuy qo’shiqlar folklor namunalariAan ijro qilishga e`tibor va intnlish kuchayib bormoqda. Bu borada musiqa oliy va o’rta mahsus dargohlarida uquv rejalariga Xalq qo’shiqchiligp , An`anaviy ijrochilik va Xalq ogzaki ijodiyoti kabi bo’limlar kiritildi, dasturlar yaratildi. An`anaviy qo’shiqchilik fana ham ana shunday izlanishlar samarasidir, M a z k u r f a n n i n g m a q s a d i : t a l a b a l a r n i x a l q qo’shiqchiligidagi ijro malakalarini, dostonchilik, katta yshula, o’tmish basgakorlar -musonniflik,

$mullxxinlik, nagmanavozlik, nagma oaozlik, nagmapardozlik, nag`masozlik kabi uslublar, shuningdek , o’zbek xa^\^ musiqa merosining eng nodir durdonasi hisoblangan maqomlar bo’yicha nazariy bilim va amalny tavsiyalar berishdan, umuman bo’.\g`usi muallimlari va san`atkorlarda . zstetkk his tuygu va estetik madaniyat. ko’nikmalarini to’la-to’kis shekllantirish, talabalarga xalq qo’shiqlarini jamoa bo’lib kuylay olish va maqoi guruhlarini tashkil qila olish texnologiyasi bo’yicha mukammal bilim berish hamda jamoaga rahbarlik qila olish xususiyatlar kabi ko’plab ko’nikma va malakalardan iboratdir. Bu qo’llanmada - An`anaviy qo’shiqchilikning tarixiy ildizlari, o’tmish xonanda, bastakorlar ijodi, qo’shiqchilikning turlari, hamda kuylash jarayonida zarur bo’ladigan an`anaviy qushiqchilik namunalaridan iboratdir. Mazkur qullanma san`at fakulteti talabalari, musiqa litsey va kollejlari, maktab o’qituvchilari hamda havaskorlik to’garaklari ijro repetuarlari uchun mo’ljallangan. An`anaviy qo’shiqchilik tarixidan Qo’shiqchilik tarixi uzoq o’tmishga egadir. O’rta Osiyo xalqlarining musiqa madaniyati tarixiga doir qadimiy yozma mambalar, arxeologik topilmalar shundan dalolat beradiki musiqa ijrochiligi nihoyatda mukammal rivojlangan. O’rta Osiyo xalqlarining sunggi ming yillik musiqa madaniyati tarixiga oid yozma manbalar bizgacha etib kelxanligi musiqiy merosni avaylab asrab avloddan-avlodga, ustozdan-shogirdga meros qilib qoldirilishining yorqin namunasidir. Uzoq o’tmishdan bizgacha etib kelgan musiqiy merosni urganish uni mukammal fan darajasiga olib chiqishda Abu Nasr Muxammad al-Farobiyning xizmatlari beqiyosdir. Al-Farobiy qadimgi musiqa namunalarini ijrosi va taxliliga juda katta ahamiyat berib utgai. Izlanishlar samarasi sifatida musiqa nazariyasi fanini yaratdi. "Kitabul al-kabr"(Musiqaga doir katta kitob), "Kilamu fil-musiqiy" (Musiqa uslublari haqida kitob), "Kitabul-musiqiy" (Musiqa kitsrbi) kabi risolalar bevosita musiqa ijrochiligi tahliliga bag`ishlangandir.$

Bu borada Al-Farobiy an`anasini davom ettirgan olimlardan Abu Ali ibn Sino edi. Uning "Kitabush-shifa-" (SHifo kitob), "Doiishnoma" (Bilim kitobi), "Risolatun fi ilmil musiqiy" (Musiqa ilmi haqida risola) asarlari bevosita musiqa ilmi, ijrochilik uslublari, mavjud kuy va ashulalar tahlili haqidadir. IX-X asr musiqa madaniyati tarixida O’rta Osiyodan chiqqan buyuk olim Abu Abdulloh Muhammad ibn YUsuf al-Kotib al- Xorazmiyning "Mafatixul-ulum" (Ilmlar kaliti) etsiklopediyasining musiqa nazariyasiga bag`ishlangan qismida kuylar qatori xalq qushiqchilik ijodi namunalari tahliliga katta axamiyat berib o’ttan. Keyinroq yashab ijod etgan olimlar — Safauddin Abdulmo’`min, Mahmud bin Ma`sud ash-SHeroziy (XSH-X1L0 Xuja Abdulqodir Marog`iy (XIV, "Jamiul — alxon" "Maqasidul-alxon" risolalar muallifi), Al Xusayniy, Abduraxmon Jomiy (XV) va kuplab musiqa ilmi olimlari risolalarida yanada rivojlantirildi. Musiqa ilmining nazariyasi yaratilishida xalq qushiqlarini n g o’rni beqiyosdir. O’rta Osiyo o’tmish musiqaixunos olimlari kuylar bilan birga ashulachilik muammolar ustida tahliliy muxokamalar olib borganlar. Risolalar yaratilgan. O’tmishda xalqning ruhyy kechinmalari; shodlik, xursandchilik, qaygu - xasrat, iztiroblar - xalq ijodining namunasi bulmish - qo’shiqlarni dunyoga keltirdi, takomillashtirdi. Qo’shiqchilikdagi bu turli ijro yo’nalishi namunalari —  maishiy ashulalar  dostonlar  lirik va ishqiy harakterdagi ashulalar  marosim qo’shiqlari  mehnat qo’shiqlari  laparlar, yallalar  bolalar qo’shiqlari deb nomlanib - an`anaviy qo’shiq ijrochiligi yuzaga ke l di. Xalqniyag ko’p ming yillik maishiy turmush tarzi ko’plab mazmundagi qo’shiqlar durdonasini yuzaga keltirdi. "YAllama yorim" "Begijon ukam, yor-er", "Mallaxon", "Xoy mening yorimsan", "Bodom qovoq", xalq dostonlari ijrochiligi namunalari "Go’r o’g`li", "Alpomish", "SHayboniyxon", "Bahrom va Dilorom",

"SHoxsanam va G`arib" kabi epik ashulalar, to’y va marosim qo’shiqlari, mehnat qo’shiqlari, laparlar, yallalar va bolalar qo’shiqlari asrlar davomida sayqal topib xalhimizning "Oltin merosi"ga aylandi , SHuni ta`kidlab o’tishimiz kerakki, musiqa asosi bo’lgan she`riy matn asarning mazmunini tashkil qiladi. SHe`riyatga e`tibor beradigan bo’lsak, she`r va musiqa azaldan bir-biriga yaqin, yo’ldosh, egizak san`at turlari hisoblanadi. Ikki jihatning birlashuvi bo’lgan qo’shiqqa ta`rif beradigan bo’lsak, mustaqil to’rtliklardan tashkil topgan, tutal fikrni ba`diiy ifodalovchi, el orasida keng tarqalgan va kuylangan xalq she`ri namunalariga qo’shiq dey>1ladi. Qo’shiq termini keng ma`noda bo’lib, xalq she`riyati, lirik qo’shiqlar, xalq lirikasi, ashula degan umumiy nomlar ostida yuritilib kelinadi. SHu bilan birga ularning konkret namunalarining nomlari ham bor. Masalan "YOr- yor","Ulan", "Lapar", "Lirik terma", "Alla", "Bayt-g`azal", "Kelin salom", "Hush kelibsiz", "Yig`i-yo’qlov" kabilar. Xalq qo’shiqlari uchun musiqiylik, ravonlik, kuylashga (ko’pchilik yoki yakka) moslik xosdir. Ma`lumki uzoq o’tmishda sinkretik san`atning namunasi bo’lgan qo’shiqlar uni yaratuvchilar va ijro etuvchilarning mehnat faoliyati ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, xunarmandchilik ishlari, xalq ama liy san`ati - kulolchilik, o’ ymakorlik va boshqa san`atlar bilan bevosita aloqada bo’lib ayni chog`da mehnatkash ommaning qadimiy urf odatlari, xilma-xil marosimlari va e`tiqodlari nazdida yashab keldi. Xalq ruxini chuqur va yorqin ifodalagan qo’shi qlar ning ijtimoiy mohiyati haqida tarixchi P.Lefarg shunday deydi; "Xalq qo’shiql a ri ... Xalq ko’nglida g i qay g` u xasrat va shodliklarning yo’ldoshi, uning bilim qomusi, uning doimiy va falsafa kitobidir; qo’shiq bir xazinadirki.., Xalqning ko’ngli o’z imonini, o’zining oshsh. tarixini, o’z millati tarixini bu haziniga topshirib qo’yadi". Qo’shiqlar faqat tuyda va bayramlarda emas, balki insonning tabiat va jamiyatning yovuz kuchlariga qarshi kurashda unga hamrohdir. Ularda xalh qudratining bitmas-tuganmasligi kuylanadi, dovyurak, o’lim bilmas, yovqur, bahodir, jangovar kurashchi, vafodor oshiq, mehnatsevar, tajribali inson obrazi tasvirlanadi. Qo’shik, termini birinchi marta XI asrda yozilgan, ilmiy adabiyotlar

bizgacha etib kelgan eng qadimiy hisoblangan Mahmud Qoshgariyiing "Devoni lug`atit turk" asarida " qoshug` " shaklida berilgan bo’lib, bu so’zning izohi she`r, qasida deb ko’rsatilgan. SHuningdek "qo’shiq" so’zini YUsuf Xos Xojibning "Qutadg`u bil ig " asarida, XII asrda yozilgan Mahmud Qoshg`ar iy ning "Muqaddimatul - adab" lug`atida ham shunday ma`nolarni uchratamiz. Xususan Alisher Navoiyning "Mezonul - avzon" va Zahiriddin Boburning "Risolai aruz" asarlarida so’zi surud, ayolg`u, lahn, turki tarona, ashula, chilga (chinga) nomi bilap ham ta.rqalgan. Ular qo’shiqning turli janrlarini atash uchun qo’llanilganligi bayon qilinadi. O’zbek xalq qo’shiqlari shu darajada ko’p va xilma-xilki, uning barcha namunalari hali tula ravishda o’rganilishi kerak. An`anaviy qo’shiqchilikda qushiqlarnn  Mavsum-marosim;  Urf-odat qo’shiqlari;  Mehnat Bushnqlari;  Lirik qo’shiqlarni; 4 guruhga bo’lib, har bir guruh tahlili davomida ularning ichki turlarini ko’rib o’tnlishi joizdir. Mexnat qo’shiqlari Insoniyat yaralgandan beri o’z oilasi ehtiyoji uchun, biror yumush bilan - hunarmandchilik, dehqonchilik, kasanachilik, chorvachilik kabi kasblar bilan shugullanib keladi. Mehnat qo’shiqlarining yaratilishi ham mexnat jarayoni bilan bog`likdir. Dehqonlar, xunarmandlar ishlab turib qo’shiq aytganlar.Qo’shiq kishilar mehnatini engillatgan, ayrim so’zlari, undov, chaqiriq, nidolari kuttchilikni barobar harakat qilishini uqtirishgan. SHu sababdan qo’shikdagi so’zlar, vazn, qofiya, ixcham, aniq bo’lgan. Ayrim so’zlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, xayqiriq, chaqiriq, shikoyat yoki mamnunlikni bildiruvchi nidolar alohida aytilib turilgan.

Qo’shiqlarda mehnatni engillyshtirishga qaratilgan ko’tarinki ruh, xalq ijodiga hos optimizm,xushchaqchaq kayfiyat doimo ustunlik qilib kelgan. Mehnat qo’shiqlari mazmunan dehqonchshshk, bog va bog`dorchilik, chorvachilik, ovchilik, hunarmandchilik va boshqa kasblarga xos xususiyatlarni aks etgiradi. Dehqonchilik bilan bogliq qo’shiqlarga qo’shchi, o’rim, xirmon yanchish, yorg`ichoq qo’shiklari kiradi. Qo’shchi qo’shig`i. Qo’shchi qo’shiqlari yolg`iz qo’shchining o’zi tomonidan baland ovoz bilan, ba`zan xirgoyi qilib ijro etiladi. Ularning dehkonniig hayoti, ish hayvoniga munosabati tasvirlangan. SHoxlarim quloch-quloch, Yo’q madorim qornim och, Tepamda qo’ngan qaldirg`och, Men qaytib qo’shga yarayman. O’rim qo’shig`i: O’roq va o’roqchilar guruhi tomonidan o’rim paytida aytiladigan o’rim qo’shiqlarida dehqonning umidi ro’yobga chiqayotgani, ko’tarinki ruh bilan ishga kirishayotgani bayon etiladi. Dehqonning goragida kuch-g`ayrat jo’sh uradi. O’ ro g` im olmos, Urishdan qolmas, Sira ham tolmas, O’rmasam bo’lmas. Xo’p xayda qo’shiklari.

Xirmon yanchnsh vaqtida dehqonlar tomonidan aytiladigan qo’shiqlar xo’p hayda yoki maydagul deb yuritiladi. Ayri-ayri tuyoqqa, mayda-yo, mayda, Ayri na hol yarashar, mayda-yo, mayda, Jilviragan quloqqa mayda-yo, mayda Tilla sirg`a yarashar, mayda-yo, mayda . YOrg`ichoq qo’shiqlari. YOrg`ichoq deb atalgan ko’l tegirmonini kuni bo’yi aylantirish mashaqqatli mehnat. Og`ir toshning to’ldirab, bir joyda aylanib turishi ohangida to’qilgan qo’shiqlar ham vazmin, ham cho’zib aytiladigan bo’ladi. YOr g`i choq torta-torta toldi qo’lim, Ikki tosh orasida qoldi qo’lim. CHorvachilik bilan bog`liq qo’shiqlar ichida sog`im qo’shiqlar keng tarqalgan. Sog`im qushig`i. Uy hayvonlarini sog`ishda erkalash ohangida aytiladigan qo’shiqlarni sog`im qo’shiqlari deb atashgan. Saralab eding o’timni, xo’sh~xo’sh, Iyib bergin sutingni, xo’sh-xo’sh. Olmazor buloq o’ting bor, xo’sh-xo’sh, Tura qolgin, jonivor, xo’sh-xo’sh, Iya qolgin, jonivor, xo’sh-xo’sh. Xunarmandchilik qo’shiqlari.

O’zbek qo’shqlari orasida xunarmandchilik qo’shiqlari anchagina salmoqli o’rin egallaydi. Bo’z to’qiymiz qarog`ini o’xshatib, Moki otaman dastaginamni qaqshatib, Boeordagi shoyilardan yaxshi etib, Nafisdan o’xshagan buzim yaxshidir. Mavsum-marosim va urf-odat qo’shiqlari. Insonnint yashash va hayot kechirish tarzi, yilning to’rt fasli mehnat oylari, bayramlar, urf-odatlar, marosimlar, mavsumiy ish harakatlar bilan bog`liq ravishda juda ko’p qushiqlar yaratilgan. Marosimlar, odatlar turli-tuman bo’lganidek, ularga bag`ishlangan qo’shiqlar ham xilma-xildir: boychechakning ochilishi, navro’zning kelishi, bahor yomg`iri, laylak kelshii, xirmon quvongchi voqea hodisalarga qo’shiqlar to’qilgan. Qo’shiqlar xalqning oila bayramlarini, marosimlarini bezab kelgan. Mavsum va marosim bayramlarida kishilar o’yin kulgi qilgan, dam olishgan, yangi mehnat faoliyatiga ilhomlanganlar. Alla. O’tmish alla qo’shiqlarida zahmatkash, mushtipar, ezilgan mazlum sharq onasi obrazi gavdalanadi. Allalarda onalarga xos bulgan bag`ri kenglik, quyoshday mehribonlik, mayin dil qa`ridan sizib chiqqan kuylarda taraladi. Senga qo’ydim yaxshi ot, alla, YAxshi niyatdir murod, alla, YUrtu elga suyansang, alla,

Senga bo’lg`usi qanot, alla. Ular boshdan-oyoq mayin, erkalatuvchi va uxlatuvchi, ko’pincha bir xil kuyda ijro etiladi va oxirgi "alla-yo" so’zi cho’zib takrorlanadi. Ramazon qushiqlari. Turli urf-odatlar, marosim va irimlar bilan bog`liq bir qancha qo’shiqlar yaratilganki, bunga "YO ramazon", "Barot keldi", "Safar qochdi" kabilarni ko’rsatish mumkin. Sirtdan qaraganda "YO ramazon" diniy mazmundagi qo’shiqlarga o’xshasada, xonadon axdiga yaxshi niyatlar qilinadi. Sus xotin. Qurg`oqchilik munosabati bilan yomg`ir chaqirish marosimida aytiladigan "Sus xotin" "Talabi boron" (YOmg`ir talab) qo’shiqlari turli irimlar qadimdan qolgan animistik tushunchalar bilan bog`langan. Qo’shiqda murojaat, xitob oxanglari xalqimizning suv xaqidagi qadimiy orzu- armonlari o’ziga xos yusnnda gavdalangan . To’y qo’shiqlari. To’y marosimlari - uylanish to’yi, xatna to’yi, yosh to’yi, beshik to’yi singari xilma-xil bo’lganidek, uning qo’shyqlari ham xilma-xildir. YOr-yorlar qiz uzatar kechasida aytiladigan qo’shiqlardan biridir. Tokchadagi qaychini, Zang bosibdi, yor-yor, Kelin oyim onasini,

G`am bosibdi, yor-yor... Lapar Nikoh to’ylarida qizning uyida kechqurun o’tkaziladigan "Qiz oqshomi", "Qiz majlisi", "Qiz oshi", "Lapar kechasi" deb ataladigan bazmlarda lapar aytiladi. Qizlar bilan yigitlar tarafma-taraf turib, oshiqona gazal baytlar aytishganda, xuddi so’z bilan tortishmachoq o’ynagandaybo’ladi. Bu bazmda yigit va qizlar orasidan yigit va qiz oldinga chiqib lapar aytishadi. Lapar bilan qiz va yigitlar bir-birlariga muhabbat izhor etib, tanishgan va ahdi-paymon qilishgan. O’lan Nikoh to’ylari, ba`zan bayram kunlari, ayrim yiginlarda, cholgusiz ijro qilinadigan o’lanlar ko’proq chorvadorlar, dehqonlar orasida tarqalgan. O’lanlarda cho’pon yigit bilan cho’pon qiz sevgi dardlaridan baxs etib so’zamollikda chechanlikda, odamiylikda bir-birlarini sinaganday bo’ladi, musobaqadan tomonlar bir-birlariga sovgalar beradi. Lirik qo’shiqlar. Xalqning eng yaxshi orzularini ifodalagan, yuksak insoniy fazilatlarni boy va cho’qur ruhiy kechinmalarda aks ettirgan, yakka holda va jamoaviy bo’lib, ma`lum kuy bilan ijro qilinadigan qushiqlarga lirik qo’shiqlar deyiladi. Ishq-muhabbat mavzuidagi lirik qo’shiqlar mazmundorligi, musiqiyligi, dilga yaqinligi bilan alohida ajralib turadi. Ularda xaqiqiy sevgini ulutlash, qadriga etish, ma`naviy va ahloqiy soflik vafo va sadoqatning qimmati tabiiy va samimiyat bilan tasvirlanadi. Xalqning lirik qo’shiqlarga xos xususiyati shuki, ularda xalqqa xos kamtarinlik, poklik, ko’ngillarning beguborligi, samimiyligi ravshan aks etadi.

Qizning ko’z o’ngida beqasam to’nlar kiyib beparvo yuruvchi yigit gavdalanadi. Qiz ishq o’tida kuyadi, yonadi, ba`zan uning berahmligidan noliydi: Beqasam to’nlar kiyib, Buncha meni kuydurasan. Har zamonda bir qarab, O’lmay turib o’ldirasan. Bunday qo’shiqlar o’zining dilraboligi, yoqimli ohangi, to’q qofiyalari, obrazliligi, tasviriy usul va vositalarning xilma-xilligi bilan inson ruhiy dunyosini aks ettiradi. Fikrni savol-javob yo’li bilan timsoliy shaklda ifodalangan "Gul o’yin" deb nomlangan qo’shiqda sevishgan ikki yurakning bir-biriga arzi xol aytishi tabiat go’zalligi tasviri orqali beriladi. Sen bo g` da anor bo’lsang, Qizarib pishib tursang. Men yurgan bog`bon bo’lib, Bittalab uzib olsam, YOr anda na qilgaysan. Qo’shiqda oshiq-mashiqlarning bir-biriga "erkalab, suyib qilgan yoqimli xazili, nozik so’z o’yinlari, xushchaqchaq xissiyotlari kishini o’ziga maftun etadi. Muhabbat qo’shiqlarida itimoiy tengsizlik, ko’shgachi sevgili yorga etisha olmaslik ohangida ifodalanadi. Xalq qo’shiqlarida ko’pincha naqoratlar ishlatiladi. Naqorat - bir-biriga yaqin qo’shiqlarni uyushtiradigan musiqiy komponent vazifasini o’taydi, to’rtliklarni birlashtiradi, bir necha bandli yaxlit asar xoliga keltiradi. Naqoratlar rang-barangdir:

An`anaviy xalq. qo’shiqlari davr bilan xamnafas bo’lib rivojlanadi, mehnatkash omma qalbining oynasi, hayot qomusi sifatida avlodlarni g`oyaviy- estetik, ahloqiy-ma`naviy jihatdan tarbiyalashda qimmatli manba bo’lib keldi. Qo’shiqchilikda tabiat va jamiyat bilan bog`liq bo’lgan ibtidoiy tushunchalar bilan bir qatorda, odamiylik, mehnatsevarlik, mardlik va qahramonliklar ma`qullanib, qo’rqoqlik va tajribasizlik kabi salbiy xislatlar qoralanadi. An`anaviy qo’shiqchilikda ijro yo’llari O’zbek xalqi an`anaviy qo’shiqchiligida ijrochilik uslubi, ijrochilik maktabini yaratdi. Bu avloddan avlodga "Ustoz shogird"an`analari orqali o’tib kelmoqda. Bu uslub akademik ijro uslubiga yaqin bo’lib, xonanda qo’shiqni "Ishkami" uslubida kuylaydi. YA`ni kuylash uchun zarur bo’ladigan to’liv; nafas qorin bo’shlig`iga olinib ashula ijrosiga qarab taqsimlab ijro etiladi. An`anaviy ijro uslubink;gg akademik ijrodan birgina farqi shundaki, xofiz har bkr bo’gin va so’zlarga "nolalar" yordamida qo’shiqni ijro etib b-erishi kerak. Akademik ijroda esa bu bezak nolalar cheklangan . ;olda ijro etiladi. An`anaviy ijroda "Binnigi" va "Gulligi" uslubi ayniqsa zarurdir. "Binnigi" - ijrosida taloffuz dimoq yo’li orqali ijro etiladi va qo’shiqning dardli, mungli, yoqimli ijro bo’lishiga erishiladi. "Gulligi" - uslubi esa ososan tomoq ishlatish orqali bezaklar berib aytiladi. Utmtssh xofizlarimiz J.Sultonov, M.Uzoqov, Rasulqori Mamadaliev kabilar asosan tomoqni ko’p ishlatib ijro qilishgan. Bunda so’zlar dardchil, oxang oishq holda eshitiladi. Lekin bu uslubning murakkabligi shundaki, ovoz ijro vaqtida tezda charchab, o’z rangini, jarangini yo’qotib, tovush paylari zo’riqib ovoz xastalaiib qoladi. YUqori avj pallalarda tomoqda jismoniy zo’riqish paydo bo’ladi. Bu esa xonanda ichki fiziologik o’zgarishlarga olib keladi. Qon bosimni oshib ketishi, tovush pardalarining shikastlanishi, miya qon bosimining ko’tarilishi, ovoz paylarida, muskullarda "mayib bo’lish" (grija)paydo bo’lishiga olib keladi. Bo’lar

esa o’z navbatida xonandaning ijrochilik faoliyatining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Biz uchun mashgulot jarayonida eng maqbul uslub, ovozni zo’riqmasdan "Binnigi" uslubida kuylatish yaxshi samara beradi. Sababi ovoz membranadan chiqib yuqori tag`nakka tegib, yuqory jag orqali burunga beriladi va ovozda quvvat ortib sifatli ijroga erishiladi. Tomoq ham zararlanmaydi. An`anaviy ijro uslubida joylatishga o’rgatish qizlarga qaraganda yigitlarda tezda ko’zlangan maqsadga erishishimiz mumkin. Sababi yigitlarda an`anaviy ijroga ham, akademik ijro yo’liga o’tib kuylash uchun imkoniyat kengdir. Farqi shuki an`anaviy ijro uslubida yigitlar nafasni ishlatish talaffuz va kerakli "nolalar"ga qaratadilar. Qizlarimizda esa katta muammo saqlanib kelmokda. Qizlar "Vokal" darslarida ochiq ovozda "yopiq", "xirgoyi" ovozga o’tkazib ollshlari kerak. "Akademik ijro"da kuylash uchun esa 5-10 yil muddat kerak bo’ladi. Akademik ijro o’slubida shakllangan qizlar ovozida an`anaviy ijroga o’tib kuylash biroz qiyinchilik tugdiradi. SHuning uchun biz mashgulot jarayonida qizlarimizni ham an`anaviy ijroda ham akademik ijroda kuylash malakalarini bir vaqtda egallab borish malakalariga e`tabor beramiz, ya`ni xonanda ikki yo’nalishda kuylash uslubini egallab boradi. An`anaviy qushiqchilik darsi va mashg`ulotddari vaqtida ustoz san`atkorlar S.Qobilova, B.Davidova, K.Ismoilova, SH.Rahimova, S.Rahimova kabi o’nlab o’tmishda o’tgan ovoz sohibalari ijro namunalaridan foydalanib, ular ijro yo’llarini audio magnitofon yozuvlari orqali tinglatib, yozuvga mos qilib kuylashlariga harakat qilishlarini ta`kidlaymiz, Ijro malakalarini yaxshi egallagan talabalar ishtirokida "Hisobot kontsert"lari, O’zbekiston Televideniyasi va Radiosi "Badiiy Kengashi"ga taqdim etib "Oltin Fond" uchun ovozlarpni yozdirib "Oltin meros" ansambli ipggirokida Televideniya va Radio orqali chiqishlar qilib borishga harakat qilishadi.

ADABIYOTLAR: 1.I.A.Karimov. «Milliy istiklol mafkurasi». O’zb e kiston-2000. 2. YU.Rajabiy. «Foydala n ilgan adabiyotlar ro’yx a ti». Musiqa merosimizga b i r nazar. G`.G`ulom n om i d a gi «Adabiyot va san`at» nashriyot i . Toshk ent - 1978. 3. X.Xamidov. O’ zbek an`anaviy qo’shi q ch ilik madaniyati tarixi. «O’qi t uvchi nashriyoti», Toshkent- 1 996. 4. M.Jalilov. Q o’ shiqlar xristomatiyasi, I-II kitob. Toshkent-2002, 2003. 5 . R.Tursunov. Qalbimda o’zing borsa n . Toshkent-200 1 . 6. A.Nazarov. Navolarim senga, o n a yurt. Toshkent-2001. 7. M.Jalilov, J.Sadirov. Qo’shiqlar xristomatiyasi. O’qituvchi-1995. 8. O.Matyoqubov. «Makomat». Toshkent-2004. 9. I.Raj a bov. «Maqom aso s lari». O’rta v a oliy o’quv yurtlari uchun metodik qo’llanma. O’zbekiston ma d aniyati vaz i rligi, m a daniyat bo’limi. Toshkent-1992. 90-bob .

O'xshashlar

Xorijiy mamlakatlarda Musiqa tarbiyasi tizimi

Xirot miniatyura maktabi

O’zbek xalq qo’shiqlari ijrochiligiga annotatsiya

Zamonaviy o‘zbеkiston miniatyurasi

O’zbek teatri