O’zbek xalq qo’shiqlari ijrochiligiga annotatsiya - San'at - Referatlar

O’zbek xalq qo’shiqlari ijrochiligiga annotatsiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbek xalq qo’shiqlari ijrochiligiga annotatsiya. 1"CHaman ichra". Qo’shiq qizlar ijrosi uchun yaratilgan bo’lib, asar ruhi muhabbat dardlari, suyganiga intilish, ahdiga vafo qilgan yorning sevgi iztiroblari kuylanadi. Asar ta`sirchan chiqishi uchun ijrochi qo’shiq ruhini his qilish muhabbat iztiroblari haqida yonib kuylashi, nola va bezaklarni ishlata olishi lozim. Avj pardalarni "Ishkombi" xoldagi nafas olish orqali kuylash lozim. Dinamik uslub va belgilarga e`tibor berib kuylashi lozim. Kuylash jarayonida talaffuz so’zlarni dona-dona ijro qilishga intilish kerak. "Davron suraylik". Qo’shiq qizlar ijrosi uchun yaratilgan. Kuy ohangi jo’shqin 6/8 o’lchovda raqsbop ohangda ijro etilishi kerak. Kuylash jarayonida mayin yoqimli, engil kuylash, o’zbekona qochirim va nolalarni me`yorida ishlatilishi lozim. Kuylovchiga baland avj pardalarida kuylash talab etilmaydi. YArimtalik notalarni kuylash vaqtida sanog`iga e`tibor berish kerak. So’zlar orasida belgilangan joylarda nafas olinib kuylansa nafas jumla va ohang oxirigacha etib borishi mumkin. Asarda uchraydigan yarim va chorak notalarni kuylaganda "to’lqin"li tarzda "forshlag" berishni talab etiladi. Aks holda bu tovushlar "tebranish"i sezilmay bezaksiz tovush holda eshitiladi. Qo’shiq quruq va yoqimsiz ijro etilishi mumkin. "Ililla yor" Qo’shiq yigit va qiz aytishuvi tarzida yaratilgan hazil qo’shiqdir . Asarda ijroda o’ynoqilik, e n gil ruh jo’ sh qinlik, yigit va qizning hazil-mu t oyiba orqali tortishuvi kuylangan. I jrochilarni ham tanlashda yaxshi ovozga ega bo’lgan Yig it va qizni tanlab olish kerak. Ovoz xususiyatl a ri tashqi ko’rinish va ijro bir-biriga munosib bo’lishga erish i sh kerak. Qo’shiq kuylash jarayonida talaffuz aniq, so’zlar dona - dona qilib kuylanishi kerak. Yigit va qiz xozirjavoblik bilan so’zlarni o’z vaqtida ayta bilishlari lozim. Har bir qator "repriza" yordamida ikki marotaba ijro etilishi, o’n oltital i k nim

chorak notalar nozik ohang va bezaklar yordamida kuylashga e`tibor b e rilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. "Bilakuzuk". Yigit va qiz aytishuvidai tashkil top g an bu qo’shiq xazil-mutoyiba tarzida ijro etiladi . YAxshi iqtidorli yigit va qiz bu qo’shiqni ijro etish jarayonida nozik qochirim va o’zaro so’z o’yinlaridan mohirona foydalana bilishlari lozim. Qo’shiqning I kupletini qiz iltifot ila yigitga murojaat qilib so’raydi, II kupletda yigit unga javoban so’z aytadi. Asar davomida yigit va qiz aytishuv jarayonida qo’shiqning dinamik ijrosini ochib berishlari kerak. “Qizgina” Qo’shiq qizlar ijrosi uchun yaratilgan asardir. Ijro jara yo nida nozik nolalar, bezaklar. Tovushlarni tini q va mukammal ijro etish talab etiladi. Qo’shiq n i qizlar guruhi ij ro etsa, asardagi muloqotli jumlalarni "savol-javob" tariqasida ijro etiladi. Asar ijro diapazoni septima oralig`ida bo’lib, qo’shiqni ijro etish uchun kichkina dia p azondagi ijrochilar h am kuylay ol i shlari mumkin. Bu esa ijrochilarga hech qa nday qiyinch ili k va noqulaylik tu g` dirmaydi. Ijrochilar qo’shiqni kuylash jarayonida o’zbekcha nozik qochirim va nolalar bilan kuyla shg a intilishlari lozim. “YAlla, jonim” Qo’shiq raqs jo’rligida ijro etishga mo’ljallangan bo’lib, xonandadan so’zlarni qisqa-qisqa, dona-dona qilib kuylashni, kalitdan keyin keladigan chorak pauzaga e`tibor berishni talab qiladi. Asardagi kuychanlik, nola va kichik diapazon kuylashga yangi o’rganadigan talabalar uchun mos keladi. "Ishchi diapazon" Mi 1 -Re 2 . Kuylash jarayonida chorak nota va "farshlag"larni badiiy bezak bilan, kichik-kichik nolalar bilan bezab kuylash lozim. Qadimda bu qo’shiqni erkaklar va ayollar tomonidan aytilgan bo’lib, hozirgi kunda matnlar o’zgartirilib, ayollar repertuariga aylanib bormokda. "YAllama yorim".

Qo’shiq kichik diapazonda ravon ohangda yozilgan bo’lib, so’zlar xalq og`zaki ijodi namunalaridan 7 bo’g`inli "barmoq" vaznida yozilgan to’rtliklardan tashkil topgan. Qo’shiq kuylashni yangi boshlayotgan talabalar kuylashi uchun mos keladi. Sababi, asarda murakkab intonatsiya, kuchli ovoz, avj, murakkab, chuqur nolalar yo’q. Tal a ba bunday qo’shik l arni mash g` ulot davomida 3-4 tasini o’rganib ol i shi mumkin. Kuylash jarayonida "Ishkombi" va "binniga" uslubida nafas ol i sh malakalaridan foydalanish lozim. Talaffuz dona-dona, ravon bo’lishi kerak. Qo’sh i qni an`anaviy uslubda, nola va bezaklar bilan kuylashga intilish lozim. "YAli-ya l i". Qo’shiq matni A.Navoiy ijodidan olingan. Musiqiy ritm "Ufor" ohangida b/8- o’lchovida raqs jo’rlig i da kuylash uchun mos keladi. Qo’shiq avvalgi q o’ shiqlarga qaraganda murakkabro q bo’lib, kuyla sh malakalarini yaxshi e gallagan yigit va qizlar ijrosida kuylash m umkin, sababi, asar bir oktavadan keng diapazonda bo’lib, murakkab ritmik "sakrash"lar, "yigitlar", "qizlar" kuylash uchun alohida qismlar ajratilgan. Qo’shiqni avval q izlar boshlaydi, "Repriza"da esa yigitlar qaytaradi. Ijro davomida yigitlar, qizlar alohida va birga aytadigan qismlar aralashgan xolda kelib, qo’shiqning ifodali, yalla qilib ijro qilishda jozibadorlikni oshiradi. Badiiy bezak va nola l ar bilan ijro qil i shga intilish kerak. "YAllo-yallo". Qo’shiq "yalla" sifatida raqs jo’rligida ijro etish uchun mo’ljallangan bo’lib, ijro jarayonida "auftakt"larga "nimchorak pauza"lar ijrosiga e`tibor berish lozim. Bir liga ostida birlashtirilgan 3-5 tovushlarni bir nafasda kuylashga ahamiyat berish kerak. Qo’shiq matnini 7-8 bo’g`inli xalq ijodi namunalaridan engil ruxdagi to’rtliklardan qo’yib, qo’shiqni davom ettirish mumkin. Qadimda bu qo’shiqni erkaklar va ayollar kuylashgan. Hozirgi kunda matnlar o’zgartirilib, qizlar ijrosiga moslashtirilgan. Naqorat qismini ashulachilar guruhi kuylashlari mumkin.

"YOshligimda". Qo’shiq o’ynoqi 6/8 o’lchovda yaratilgan bo’lib, bezak va nolalar bilan kuylashni talab etadi. Ijroda qo’shiq diapazoni 1 oktava xajmida bo’lib, talabalarning ijro imkoniyatlariga qarab "transpozitsiya" qilib ijro etilishi mumkin. Kuylash jarayonida ijro mahoratiga e`tibor berib, qo’shiq ta`sirchan, so’zlari dona-dona qilib kuylanishi lozim. Qo’shiqning matni qizlar ijrasi uchun mo’ljallangan., "Tanov o r I" . Qo’shiq xalqimiz orasida mashxur "Tanovorlar turkumi"ga mansub bo’lgan asar bo’lib, ovoz diapazoni, ijro imkoniyati keng bo’lgan talabalar kuylay olishlari mumkin. Sababi: qo’shiq bir oktava hajmidan bir oz kengroq bo’lib, nola va bezaklarga boydir. Qo’shiqni Muqimiy qalamiga mansub "Endi sendek" so’zi bilan yigitlar ham ijro etishlari mumkin. Ijro jarayonida intonatsiyalar tiniq va ravon kuylanishi kerak. Ijro mahoratiga e`tibor berish lozim. "Omon yo r " “ Kecham to ng otdi". Q o’ shiq kuylash qoidalari asar boshida berilgan. Bastakorlar asarl a ridan namunalar. 1. Ko’rmadim. Doni Zokirov qalamiga ma n sub bu qo’shiq matn muallifi A.Navoiy. Asar ohangdorligi, nola v a bezaklar mumtoz qo’shiq ijrochiligi an`analaridan foyda la nib yaratilgan. Ijro davrida mungli sokin ohang sifatida e`tiborni qaratish lozim. Auf takt uchun chorak va nimchorak pauzalar o’lchoviga aham iya t berish kerak. 2. Ey sar v i ravon. Qo’shiq yakka ijrochi va a shulachilar ansambli uchun mo’ljallangan. Qo’shiq yallalar turkumiga kiritiltan m ashxur asardir. Ijro jarayonida o’zbekon a nola va bezaklar o’z o’rnida mohirona kuylanishi lozim.

3. ''Ra ` nolanmasun". Asar yakka ijro uchun mo’ljallangan. Asarda an`anaviy bezak va nolalar maromiga etkazib kuylashni talab qilinadi. O’lchovi 3/4 asarning diapozoni balandalik qilgan hollarda ijrochi asarni bir ikki ton pastga transpozitsiya qilib kuylashi mumkin. 4. Ey noza n in. Xalqimizning ardog`ida sevimli ashulalardan biri. Asar qo’shiq kuylash malakalarini o’rganishni boshlagan talaba qizlar uchu n qulaydir. Qo’shiq oqa n gi, bezaklar, ya l lalar ijro jarayonida maromiga etkazib kuylashni taqozo etadi. Qo’shiq diapozoni bir oktavadan kattaroq xajmdadir. 5. Otmagay tong. Qo’shiq yigit va qiz xonanda ijrolari uchun duet qilib yaratilgan asarlar sirasiga kiradi. Qo’shiqning I baytini qiz ijrochi maromiga etkazib kuylab II baytini esa yigit davom ettirib aytishi lozim. Qo’shiqdagi nafosat, nozik ohanglar, bezak va nolalar maromiga etkazib kuylash uchun qiz va yigit xonanda zarur bo’lgan ko’nikmalar ustida ishlashlari lozim. III bayt qiz ijrochi va IV baytni yigit ijro etib, so’nggi matnning takroriy ijrosini ikkala bobda ijro etib qo’shiqni yakunlaydilar. 6. Yo’llarim. Asar qizlar ijrosi uchun mo’ljallangan. Qo’shiq boshlanishidan avval keladigan chorak "pauza"larga ohang oxirida kelgan yar i m nota l ar o’ l chovlariga ahamiyat b e rilishi lozim. Qo’shiq avj qismida so’zlar ijrosi vaqtida nafas olinmay, qo’shiq ohangini uzmay kuylash kerak. Qo’shikda nola va bezaklar maromiga etkazib kuylanishga e`tibor berishlari kerak. 7. Nazzora qil. Asar yigit xonanda ovozi uchun mo’ljallab yozilgan. Qo’shiq 3/4-o’lchovda bo’lib, ijro danomida "glisssando" sirpanma ohang va nolalar ko’p foydalanilgan. Ijro qilish davrida xonanda ovozi imkoniyatiga qarab, qo’shiqni o’ziga mos

diapazon "transpozitsiya" qilib ijro etishi mumkin. Asar davomida liga va ohanglar davomiyligiga e`tibor berib kuylash lozim. 8. YOr mehri. Qo’shiq 3/4 o’lchovda yoziltan bo’lib, ohanglar sodda va bezaklar bilan kuylanishni talab etadi. Asar bir oktavadan keng diapazonda ijro etilib, ijrochidan so’z oxiridagi notalarni me`yorida kuylab turishni, muddatdan avval ohangni uzib qo’ymaslikka e`tibor berish lozim. 9. Judo. Asar aralash o’lcho v 3/4 va 2/4 larda yozilgan bo’lib, murakkab ijro yo’ n alishiga kiradi. Bu asar n i xona n dalik malakalari etarli bo’lmagan talabalar kuylay olmaydi. Bu esa ijrochidan har bir o’lchovlarni alohida xis etib kuylashni, etar li bezak va nolalardan me`yorida foydalanishni talab etadi. 10. Ne ajab. Qo’shiq ijro jihatidan maqom ijrochiligi an`analariga xos ravishda yaratilgan. Ijro jarayonida talaba o’ lchovga, pauza, notalar o’lchovlariga e`tibor berib, zaruriy ko’nikma va malakalarni egallashga harakat qilib kuylashi lozim. Qo’shiq diapazoni bir yarim oktavada bo’lib, talabadan keng diapazonda avj pardalarni bezaklar bilan ifodali etib kuylab berishni taqozo etadi. 11. Koshki. Bu asar yuqoridagi murakkab aralash o’lchovli asarlar sirasiga kirib, talaba ijro davomida sodda ijroda mukammal kuylash malakalari n i egallab, usul va o’lchov jihatidan murakkab va mushkul bo’lgan ijro namunalarini kuylab berish malakalarini egallab borishlari uchun imkoniyat yaratadi. Talaba o’qituvchi yordamida o’qituvchi qo’shiqni bo’laklarga bo’lib, kerakli nola va bezaklarga e`tibor bergan xolda kuylash maqsadga muvofiqdir. Mumtoz ashulalar. 1. Segoh. Asar maqom ijrochiligining barcha an`analarini o’zida aks etgira olgan katta diapazonli ashuladir.

Ijro davomida eng muhim asar ruhini anglash va asar ruhi bilan kuylashdir. Qo’shiq sokin va mungli, yoqimli nola va bezaklar bilan ijro et i shi kerak, Ikkinchi qism 6/8 o’lchovda bo’lib, diktsiya va talaffuz stakkato tarzda dona- dona kuylashni va birinchi qism usuliga o’tgach, kuychanl i k va bezaklarni me`erida qilib kuylash maqsadga muvofiq. 2. Nasrullo. Q o’ shiq murakkab musiqiy tuzilmalar, namu na lardan tashkil topgan bo’lib, ashulachilar ansambli ijrochisi uchun mo’ljallangan. Asarni ijro mahoratini mukammal egallagan talaba yigit va qizlar guruhi uchun m o’ ljallab o’rgatish kerak, Dunasr va katta avj qismlarida murakkab nola va b e zaklar "xang"lar bilan boyitilgan bo’lib, ijrochilardan katta nafas zahirasi va mahoratni talab qiladi. 3.Abdurahmon begi. Asar usuli sodda bo’lishi bilan birga, kuy yo’nalish murakkab tuzilgan bo’l i b, yigit va qizlar guruhi ijro etadilar. Kuy ohangi har doim takt yarmida boshlanib k e yi n gi taktning kuchli xissasida tugashi, q o’ shiq ijrosidagi qiyinchilikni keltirib chiqaradi. Qo’shiqning talaffuzi va o’lchovlariga qatiy amal qilib, ifodali kuylashga intilish lozim. 4.Munojat. Asar ayol kish i ovozi uchun yozilgan bulib, eng ko’p ishlatiladigan nola va qochirimlar daromad qismi va furovard, avj qismlarida keladi . Talaba nola va bezaklarni maromida kuylashi uchun murakkab qismlarni alohida kuylashga z`tibor berish lozim. Matnlarning davomi sifatida "xang"larni kuylashda to’g`ri va ravon harakat qilish kerak. 5. Fig`on. Qo’shiqning yangi varianti sifatida bastakor YU.Rajabiy katta avj "avji turk" qismini qo’shib, ijroni yanada mukammal va jozibali asar bo’lishiga erisha olgan. Talaba asarni kuylashda nimpardalar, diez, bemol qatnashgan "glissando" qismlarga ahamiyat berib kuylashi lozim.

6. Dutoh Husayn - I. Asar ohang yo’nalishi jihatidan talaba tez o’rgana oladigai qo’shiqlardan hisoblanadi. Qo’shiq 2/4 o’lchovda kuylanib matnlar qo’shiq diapazoni bir oktava oralig`ida bo’lib, o’rganayotgan talaba uchun katta qiyinchilik tug`dirmaydi. Nola va bezaklar ijrosi katta ahamiyatga ega. 7. Taronai Dugoh Husayn - I. Asar bir oktavadan kichik xajmda yaratilgan bo’lib, kuylashni yangi o’rganuvchilar uchun qulay q o’ shiqdir . Asar ohangi va so’zlari ravon, jonli kuylanishi lozim. Nola va bezaklar qo’shiqning joziba va ijro mukammalligini oshirishga imkon beradi. 8.Dutoh Husayn - IV. Asar 4/4 o’lchovda "qashqarcha" usulida yozilgan bo’lib, ijrochida jo’shqinlik, ravon kuychan harakatda ku y lashni talab etadi. Ohanglar qaytarishi sodda bo’lganlig i uchun o’rganuvchi uchun qiyinchilik tu g` dirmaydi. Talaffuz aniq va ravon bo’lishi lozim, 9.CHorgoh-1. Asar kuylanishi jihatidan murakkab qo’ shiq lar sirasiga kirib, talabadan ijodiy tayyorgarlikni talab qilad i . Katta xajmda mumtoz ashulalardan hisoblanib, ijrochi keng diapazonga, katta nafas zahirasiga, xonandalik malakalarini egallagan bo’lishi lozim. Asarni "xang"lari ijrosida o’lchovlarga, notalar hajmiga e`tibor berib kuylash va me`yoriga etkazib ijro etishga intilish lozim. Qo’shiqni yakka ijrochi va guruhli ijrochilar ijro etishlari mumkin. 10.CHorgoh- II. Asar avvalgi asarga qaraganda kichikroq xajmda ijro etilib, kuylovchilar uchun qulaydir. Qo’shiq bir oktava oraligida ijro qilinadi, o’lchovi 3/4. O hanglar orasi d a nimpardalar uchraydi.

ADABIYOTLAR: 1.I.A.Karimov. «Milliy istiklol mafkurasi». O’zb e kiston-2000. 2. YU.Rajabiy. «Foydala n ilgan adabiyotlar ro’yx a ti». Musiqa merosimizga b i r nazar. G`.G`ulom n om i d a gi «Adabiyot va san`at» nashriyot i . Toshk ent - 1978. 3. X.Xamidov. O’ zbek an`anaviy qo’shi q ch ilik madaniyati tarixi. «O’qi t uvchi nashriyoti», Toshkent- 1 996. 4. M.Jalilov. Q o’ shiqlar xristomatiyasi, I-II kitob. Toshkent-2002, 2003. 5 . R.Tursunov. Qalbimda o’zing borsa n . Toshkent-200 1 . 6. A.Nazarov. Navolarim senga, o n a yurt. Toshkent-2001. 7. M.Jalilov, J.Sadirov. Qo’shiqlar xristomatiyasi. O’qituvchi-1995. 8. O.Matyoqubov. «Makomat». Toshkent-2004. 9. I.Raj a bov. «Maqom aso s lari». O’rta v a oliy o’quv yurtlari uchun metodik qo’llanma. O’zbekiston ma d aniyati vaz i rligi, m a daniyat bo’limi. Toshkent-1992. 90-bob .

O'xshashlar

O’zbek xalq qo’shiqlari

O’zbek halq qo’shiqlari

Xorijiy mamlakatlarda Musiqa tarbiyasi tizimi

O’zbek teatri

An`anaviy qo’shiqchilik