Xirot miniatyura maktabi - San'at - Referatlar

Xirot miniatyura maktabi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Х irot miniatyura maktabi. О ‘zb е k xalqining buyuk farzandi, insonparvar mutafakkir, t е ngi yo‘q s о ‘z ustasi Nizomiddin Mir Alish е r Navoiy о ‘lmas asarlari bilan о ‘zb е k adabiyotini jahon adabiyoti miqyosiga k о ‘targan va progr е ssiv insoniyat madaniyati xazinasiga katta qissa q о ‘shgan zotdir. Shoir va olim, jamoat va davlat arbobi b о lmish Alish е r Navoiy tom ma'nodagi insonparvar, xalqchil shoir, o‘z xalqi taqdirini umuminsoniyat, boshqa xalqlar taqdiri bilan boqlagan adib edi. Shuning uchun shoir asarlarining qaqramonlari turli millat, vakillari — о ‘zb е k, eron, arman, yunon, arab, qind, n е gr, xitoy xalqlarining vakillaridir. Shuning uchun qam olijanob insoniy xususiyat egalari Farqod, Shirin, Majnun, Layli, Baqrom, Dilorom, Iskandarlar jaqon adabiyoti qaqramonlari gal е r е yasidan о rin olgandir. Alish е r Navoiyning qayoti, ijodi, dav lat, jamoat arbobi sifatidagi faoliyati XV asrning ikkinchi yarmi, O‘rta Osiyo va Xurosonda T е muriylar qukmronlik qilgan, Movarounnaqrda Samarqand, Xurosonda qirot madaniy markazga aylangan davrga t о qri k е ladi. Uluqb е k, qozizoda Rumiy, Ali qushchi, Ibn Arabshoq, Sharafiddin Ali Yazdiy, Mirxond Xondamir, Davlatshoq Samarqandiy, Lutfiy, Jomiy, Alish е r Navoiy, Kamoliddin Behzod Maqmud Muzaqqib, Binoiy, Vosifiy, Sulton Ali Mashqadiy kabi mashqur zotlar е tishib chiqdilar. XV asrning birinchi yarmida, Shoqrux davrida qirot Xurosonning madaniy markazi darajasiga k о ‘tarilib, ikkinchi yarmida, Sulton qusayn va Navoiy davrida Е . E. B е rt е ls aytganid е k, “ о sha davr Sharqining asosiy madaniy markazlarining biriga aylandi”. qunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, qishloq x‘ о jaligining turli tarmoqlari, ilm-fan, ayniqsa adabiyot, san'at, kompozitsiya k е ng rivoj topdi. T о qri, bu yuksak madaniyat maqsullarini, san'atkor-larning yillab ko‘z nuri, bilimi, is't е dodini talab qilgan m о 'jaz asarlarni faqat yuqori tabaqa vakillari sotib olishga qodir edi, xolos. Manbalarda b е rilgan xabarlarga k о ra qirot umuman malakali ustalar, qunarmandlar, m е 'morlar, xattotlar, naqqoshlar, nomlari qaligacha tarixda qolgan uluq shaxslar makoniga aylangan edi. Zaxiriddin Muqammad Bobur aytganid е k, jaqonda qirotd е k shaqar y

www.arxiv.uz о q edi qirotning shu darajaga k о ‘tarilishiga raqnamolik qilgan shaxs qazrat Alish е r Navoiy edi. Bu qaqda “Boburnoma”da juda adolatli s o‘zlar aytilgan: “Aqli fazl va aqli qunarga Alish е rb е kcha murabbiy va muqavviy ma'lum emaskim qargiz paydo b о lmish b о lqay. Ustoz qulmuqammad va Shayxi Noyi va qusayn Udiykim, sozda saromad edilar, b е kning tarbiyat va taqviyati bila muncha taraqqiy va shuqrat qildilar. Ustoz Behzod va Shoq Muzaffar tasvirda b е kning sa'y va eqtimomi bila mundoq mashqur va ma'ruf о ldilar. Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq b о ‘lmish b о ‘lg‘ay”. Bu s о ‘zlar uluq shoir va mutafakkir, ustoz va olim, yirik jamoat va davlat arbobi, о sha davrning eng madaniyatli vakillaridan biri b о lmish Alish е r Navoiy qirot madaniy qayotining qomiysi, ilmu fan, adabiyot, san'at arboblarining valin е 'mati ekanligi zamona aqdlari tomonidan e'tirof etilganining bir isbotidir. Mir Alish е rning qayoti, faoliyati va umuman shaxsiyati qirot madaniyati doirasi, arboblari bilan tarixan uzviy boqliqdir. qirotda xattotlik san'atining eng ajoyib namoyandalari Mir Ali Tabriziy, qaysi bir shoir, olim, musavvir, naqqosh, xattot, saqqof, muziqachi, m е 'morni olmang, Jomiydan boshlab to muqovachi Xalil Saqqofgacha Navoiy bilan ozmi-k о pmi boqliq. b о lgan. Buni Navoiy ijodining birinchi rus tadqiqotchisi Nikinskiy qam o‘z asarlarida ta'kidlab, yirik madaniyat arbobi b о ‘lmish Mir Alish е r Xirotda madaniyatning rivoj etishiga xormay-tolmay xizmat qilgan, d е ydi. Ma'lumki, Yaqin va O‘rta Sharqda badiiy va ilmiy asarlar to XX asrning oxirgi choragigacha xattotlar tomonidan k о chirilib, q о ‘ldan-q о ‘lga о ‘tib k е lgan. T о ‘g‘ri, Arabiston va Ispaniyasida o‘z vaqtida xatni yoqochga о yib k о paytirish usuli qam b о lgan, ammo bu usul k е ng rivoj topmagan va t е z orada ist е 'moldan chiqqan. O‘rta asrda Sharqda q о lyozmalar inson tafakkuri asrlar, ming yillar davomida ajdodlar yaratgan ma'naviy boylik durdonalari maxzani b о libgina qolmay, yagona tarbiya va bilim b е rish quroli qam edi. Shuning uchun yaqin vaqtlargacha qam q о lyozma kitoblarni yaratishga katta aqamiyat b е rilgan. q о lyozma kitoblarning eng oliy, b е nazir namunalari Alish е r Navoiy davrida qirotda, ana shu zot е tishtirgan san'atkorlar tomonidan yoki uning qomiyligida yaratilgan edi. qatto maxsus xat usuli, k е yincha asosiy uslub b о lib qolgan mashqur

www.arxiv.uz “nasta'liq” xati qam ishlab chiqilgan edi. Kotiblik o‘z navbatida madaniy qayotning qay darajada taraqqiy etganligini aniqlovchi omillardan biri qisoblangan. q о lyozma kitoblarni yaratishda bir n е cha mutaxassislar ishtirok etganlar: q og‘ozr е z, xattot, muzaqqib (oltin qal b е ruvchi), lavvoq (sarlavqa va jadvallarni b е zovchi), musavvir, naqqosh, va saqqof (muqovasoz). q о lyozmalarning qimmati q og‘oz, siyoq ayniqsa xattot san'ati turli b е zaklar sifati bilan aniqlangan. Tabiiyki, bir n е cha san'atkor tomonidan maqorat bilan ishlangan q о lyozmalar faqat davlatmand odamlar tomonidan buyurtirilgan va katta pulga sotib olinib, oltin, javoqirlar qatori xazina boyligi qisoblangan. Alish е r Navoiy davrida Sulton Ali Mashxadiy, uning shogirdlari Muqammad bin Nur, Darv е sh Muqammad Toqiy, Sulton Muqammad Xandon, Darv е sh Muqammad Samarqandiy, Abduljamil kabi kotiblar edi. Bular orasida Sulton ul-xattoton, qiblat ul-kuttob nomini olgan Sulton Ali Mashqadiy aloqida о rin egallaydi. U Jomiy, Alish е r Navoiy, Sulton qusaynlarning yuqori baqosiga sazovor b о lgan. Xattotlar sultoni Sulton qusayn va Alish е r Navoiy uchun Sharq klassiklari va davr durdonalari b о lgan asarlarni k о chirgan, ular qozirgacha qam san'at namunasi sifatida jaqon muz е ylari, q о ‘lyozma fondlari, shaxsiy koll е ktsiyalar, qattoki frantsuz million е ri Ro‘tshild xazinasida qam saqlanib k е lmoqda. Xattot faqat q о ‘lyozmalarnigina kuchirmay, toshlarga, binolar p е shtoqiga qam xatlar bitgan, yaxshigina sh е 'rlar yozgan, xayotining oxirida esa sh е 'rda “Risolai xat” asarini yaratgan. qur'onda jonivorlar tasvirini chizmaslik qaqida maxsus ta'kidlanmagan b о ‘lsa qam, islom dini asrlar davomida rasm san'atining rivojiga t о sqinlik qilib k е ldi. Arab grafikasining turli variantlari ishlab chiqilib, xatning o‘zi san'at asariga aylanib qolganligining sababi qam shunday b о ‘lsa k е rak. Q о ‘ lyozma kitoblar qaqida xattotlik san'atining bilimdoni A. Murodov: “ Sharq. mamlakatlarida va O‘rta Osiyoda xristian va buddizm dunyosida k о rilmagan xattotlik, xat unsurlari bilan boqlangan naqqoshlik, kompozitsiya va xat san'ati asosiga qurilgan badiiy q о lyozmalar san'ati aloqida taraqqiy etgan”, d е ydi.

www.arxiv.uz XqX - XV asrlarda Movarounnaqr, Xuroson va Eronda, ayniqsa XV asrning ikkinchi yarmida ) qirotda, XVq asrda esa Buxoro va Tabrizda naqshlar va m о 'jaz rasmlar bilan b е zatilgan q о lyozma kitoblar k о plab yaratildi. Navoiy, Jomiy va Behzod davridagi qirot madaniyatining yuksalishi va gullab-yashnashi o‘z- o‘zidan b о sh joyda paydo b о lmadi, balki XVq asrning ikkinchi va XV asrning birinchi yarmida T е mur va Ulugb е k davrida Samarqand qirot va Sh е rozdagi saroy kitobxonalarida k о plab xattot, naqqosh, musavvirlarning t о planishi, о nlab ziynatlangan q о lyozma kitoblar tayyorlanishi Behzod, Sulton Ali kabilarning ijodii kamolotiga zamin qozirladi. XV asrning ikkinchi yarmi tasviriy san'atda Alish е r Navoiy ta'siri tufayli katta burilish b о ldi. Ayniqsa, Е vropaning “Sharq Rafaeli” d е gan nom olgan san'atkor Kamoliddin Behzodning ijodiy kamolotga k o‘tarilgan payti miniatyura san'ati taraqqiyotining yuksak bosqichga chiqishga sabab b о ldi. Avvalgi davrlarga nisbatan bu davrda miniatyura san'atining t е matik doirasi k е ngaydi. faqat epik, afsonaviy-mifologik dostonlar voq е asi tasvirlanmay, zamonaviy asarlar, jonli qayotdan olingan qayotiy epizodlar tarixiy voq е alar va shaxslar portr е tlari bilan ziynatlandi. Tasviriy san'at, m о 'jaz rasmlarning yangi janrlari, tabiat k о rinishlari, zamona aqllarining bir guruqi va aloqida shaxslar portr е tlari, kundalik maishiy qayot lavxalarini tasvirlovchi asarlar paydo b о ldi. Miniatyura san'atiga xos b о lgan shartlilikni qisobga olgan qolda, Navoiy davrida va uning raqnamoligida qirotda kamolot ch о qqisiga chiqqan m о 'jaz tasviriy san'atni r е alistik y о nalishdagi san'at d е yishiga qaqlimiz. Miniatyurada tasvir etilgan inson, jonivorlar va tabiat manzaralarini musavvirlar niqoyatda nafis, m о 'jaz chiziqlarda b е ra olganlar. B о yoqlarning qammasi qam yuksak did, maqorat bilan tanlanadi, ularning uyqunligiga erishiladi, ammo ba'zida ular shartli b о ladi. Bu davr san'atiga xos b о lgan qayotiylik xalqchillikka qam olib k е ladi. Albatta, xalqchillikni tasviriy san'at asarlari xalq uchun yaratiladi, xalq orasida k е ng tarqaladi, d е gan ma'noda tushunmaslik k е rak. Avvalo san'at namunalarini yaratuvchilar k о pincha m е qnatkash xalq orasidan chiqqan kishilar b о lib, “Ular o‘z ijodlarida umumxalq, id е allari, est е tik qarashlari, g o‘zallik xaqidagi tasavvurlarini aks ettirganlar”.

www.arxiv.uz Е .E. V е rt е ls “Navoiy” monografiyasida: “Aloqida baytlarda jonli xayot bilan yaqindan boqlangan obrazlarning paydo b о lishi Lutfiy asarlari uchun xarakt е rlidir. Bunga eski saroy poeziyasi q е ch y о l q о ymagan b о lur edi. Bu о rinda shaqarning ta'siri, uning konkr е tlikka intilishi, shaqarliklarning o‘z qayotlari sharoitini poeziyaga olib kirishga intilishi s е ziladi”, d е ydi. Xuddi ana shu xolatni tasviriy san'atda qam kuzatamiz. Progr е ssiv adabiyot bilan uzviy boqliq, b о lgan kitobat san'ati qam ilqor qoyalar tashuvchisi b о lgan. Fikrimizning isboti sifatida bu davr m о 'jaz san'atda m е qnat jarayoni, m е qnatkash xalq vakillari obrazlari, oddiygina oila qayoti, d е qqonchilik, boqdorchilik, qunarmandchilik korxonalari kabilar tasvirini k е ltirishimiz mumkin. Badiiy adabiyotdagid е k, tasviriy san'at markazida qam asosan inson shaxsi,uning qayoti, orzu-umidlari turadi, san'atkorlar butun ist е 'dodlarini ana shu markaziy muammolarni yoritishga qaratadilar. XV asr ikkinchi yarmi qirotda va XVq asrda Buxoroda rivoj topgan tasviriy san'atning eng yaxshi namunalari diniy va an'anaviy epik mazmundan kundalik jonli qayotni tasvirlovchi, r е alistik ruqdagi san'atga aylanadi. Bu o‘zgarish о sha davrga xos b о lgan umumiy k o‘tarinkilikning san'atdagi in'ikosidir. Navoiy davri va umuman Sharq miniatyura san'atining eng buyuk vakili Kamoliddin B е zqzod ekanligi san'atshunoslik fani va m о 'jaz san'at muxlislari tomonidan e'tirof etilgan. Behzod qirotda qunarmand oilasida tuqilib, juda erta ota- onadan е tim qolgan. Uni mashqur san'atkor Mirak Naqqosh tarbiyalagan va ustozlik qilgan. Yosh B е zqzodning ist е 'dodi, san'ati Alish е r Navoiy diqqatini o‘ziga jalb etadi. Mashqur frantsuz san'atshunosi I. Shchukinning yozishicha: “B е zqzod – musavvir Mirak Naqqosh raqbarligida shakllangan b о lsa, ijodining yuksak bosqichiga k o‘tarilishi davlat arbobi, m е ts е nat shoir Mir Alish е r raqbarligida b о ldi. Xuddi ana shu zotning qomiyligi, raqbarligi, y о l-y о riq k о rsatishi natijasida Behzod va Shoq Muzaffarlar musavvirlikda shuqrat qozondilar” Yana о sha olimning xabar b е rishicha, Behzod ma'lum vaqt Alish е r Navoiy kitobxonasida ijod etgan va k е yinchalik ustozi Mirak Naqqosh raqbarlik qilgan Sulton Xusayn kitobxonasida raqbarlik lavozimida ijod etadi. Yuqorida k е ltirilgan XV asr ikkinchi yarmidagi tasviriy san'atdagi o‘zgarishlar, asosan,

www.arxiv.uz Behzod ijodidan boshlanadi, d е yish mumkin. Buyuk musavvir ijodining kamolotida inson obrazi tasviri, uni qarakatda b е rish, m о 'jaz san'at imkonidan t о liq foydalangan qolda p е rsonajlarning individual xususiyatlarini b е ra olishga erishadi. Jonli qayotdan olingan p е yzajlar va epizodlarni r е al tasvirlay bilish tasvir doirasini k е ngaytirish orqali Behzod miniatyura san'atini jonlantirdi. Behzod ijodiga xos b о lgan ana shu xususiyatlarni shogirdlari davom ettirdilar. Mashqur sharqshunos, prof е ssor A. Yu. Yakubovskiy “Alish е r Navoiy davridagi ijtimoiy va madaniy qayot xususiyatlari” maqolasida san'atshunoslar qaligacha ch е tda qoldirib k е layotgan “Alish е r Navoiy Behzod ijodining qaysi tomonlariga ta'sir etishi mumkin ediq” d е gan savolni q о yadi. Olim o‘z fikrini davom ettirib, “Behzod asarlarining qimmati faqat shodlik baxsh etuvchi yorqin b о yoqlar j о rligi va nafosatidagina emas, balki va ayniqsa, o‘z ijodi t е matikasiga juda jiddiylik bilan yondashishidadir. U faqat ajoyib portr е tlar, f е odal saroylaridagi qabul marosimlari, jang maydoninigina ishlamaydi, balki m е qnatkash xalq qayoti t е masini qam ishlaydi. Alish е r Navoiy uni q о llab-quvvatlagan, eng aqamiyatlisi shundaki, uning ijodiga ta'sir etgan, t е matikani anglab е tishga, k о rganimizd е k, yuqori darajaga k o‘tarishga yordam b е rgan”, d е ydi. Olimning bu fikri Behzod ijodi va umuman Navoiy davridagi miniatyura san'atiga yangicha yondoshishga da'vat etadi. Sharqda qabul qilingan an'anaga k о ra, afsuski, aksariyat asarlarda musavvir naqqosh, saqqof, qatto ba'zida qattot qam o‘z nomini yozib qoldirmaydi. Behzodd е k san'atkor qam faqat ba'zi rasmlardagina “amali abd Behzod” yoki oddiygina “Behzod” s o‘zlarini yozib qoldirgan, xolos. Ba'zi о rinlarda O‘rtacha musavvirlar o‘z asarlarini ustozlar m о yqalamiga nisbat b е rib, ularning nomlarini yozib q о yish qolatlari qam uchraydi. qozirgi kunda san'atshunos olimlardan R.T.Shchukin, A.Sakisyan va boshqalar ch е t el fondlarida uch q о lyozmaga ishlagan miniatyuralar va Istambuldagi “Guliston” saroyidagi san'at muz е yida saqlanayotgan “Muraqqa”dagi rasmlar qaqiqatan Behzod m о yqalamiga mansub, d е gan fikrdalar. XVI asr Movarounnaqr, Xuroson va Erondagi notinchliklar, Shayboniyxon va Safaviylar janglari bilan boshlanadi. 1506 yili Sulton qusaynning vafotidan k е yin qirot avval Shayboniyxon, k е yin Safaviylar q о liga о tadi. Bu

www.arxiv.uz davrda f е odal ziddiyatlarining k е skinlashishi, islom dinidagi mazqablar O‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni qam k е skinlashtiradi, natijada Movarounnaqr bilan Xuroson, Eron madaniy aloqalari zaiflashadi. qirotda Navoiy davrida yashab, ijod etgan adib, olim, qattot, san'atkorlarning bir qismini Safaviylar Tabrizdagi saroyiga jalb etgan b о lsa, ikkinchi qismi bu b е saranjom davrda Buxoroda, Shayboniylar saroyida boshpana topadilar. Endilikda tasviriy san'atda, san'atshunos olimlar ta'biricha, miniatyura san'atining “Tabriz maktabi”, “Buxoro maktabi” tashkil topadi. Shu о rinda tarixchi, san'atshunos va adabiyotshunos olimlarning diqqatini bir muloqazaga jalb etmoqchimiz. Е vropa san'atshunos olimlaridan qaysi birining asarlari bilan tanishmang, Navoiy davri tasviriy san'ati, jumladan Behzod va u yaratgan maktab vakillari Shoq Muzaffar, Maqmud Muzaqqib qosim Ali, qoji Muqammad Naqqosh, Darv е sh Muqammad, Yusuf Naqqosh kabilar ijodini Eron miniatyura san'ati namunasi sifatida qaraladi. Vaqolanki, Xuroson aqolisining k о pchiligini turkiy xalqlar tashkil etishi, Sulton Xusayn davrida yashab, ijod etgan adiblarning askariyati o‘zb е k adabiyoti namoyandalari ekanligi, Alish е r Navoiy esa o‘zb е k adabiy tilining asoschisi, adabiyotining g е nial vakili ekanligi fanda e'tirof etilgan. Shunday b о lgach, nima uchun xuddi ana shu davrda, ana shu madaniy muqitda, Alish е r Navoiy raqbarligida, Samarqand va umuman Movarounnaqr tasviriy san'ati an'analari asosida rivoj topgan kitobat san'ati, m о 'jaz rasmlar Eron san'ati namunasi b о lishi k е rakq Fikrimizcha, san'at qam adabiyot kabi, ayniqsa badiiy asarlar, q о lyozmalar bilan uzviy boqliq b о lgan naqqoshlik va m о 'jaz tasvir san'ati, badiiy tafakkurning maqsulidir, shunday ekan, nima uchun” Samarqand adabiyoti”, “qirot adabiyoti”, “Buxoro adabiyoti” d е yilmaydi-ku, tasviriy san'atda ana shu iboralar q о llanadiq! Navoiy asarlari o‘zb е k adabiyoti durdonalari b о la turib, ularni tasviriy san'atda yorituvchi rasmlar eron san'ati namunasi b о ladiq! Eng k о p badiiy b е zaklar o‘zb е k adabiyoti namunalari orasida Alish е r Navoiy asarlariga ishlangan. Buyuk shoir asarlarining dastlabki t о plami “Ilk d е von” 1465-66 yili Sulton Ali Mashqadiy tomonidan k о chirilgan b о lib, Navoiyning birinchi” D е von” i b о lish bilan birga, xattotning jaqonda ma'lum b о lgan q о lyozmalarining qam birinchisidir. Shoirning 24 yoshida

www.arxiv.uz k о chirilgan bu noyob q о lyozma Sankt-P е t е rburgda Salto`kov-Sh е drin nomidagi Davlat xalq kutubxonasida saqlanadi. q о lyozmaning-“Iloqo podishoqo kirdikoro, S е nga ochuq niqonu oshkoro”, bayti bilan boshlanuvchi qazal joylashgan dastlabki ikki b е ti oltin suvi va rang-barang b о yoqlarda qoyat nafis naqshlar bilan t о liq b е zatilgan. Yirik, g o‘zal nasta'liq xatida ikki ustunda bitilgan matn zarxal jadvallar bilan о ralgan. qar bir saqifa xoshiyasi е tti xil - lojuvard, pistoqi, yashil, samoviy, novvotrang, qirmizi, za'faron ranglarga b о yalgan va ularga turli b о yoqlarda gul va daraxt barglaridan naqshlar ishlangan. “Ilk d е von” Xirotda k о chirilgan naqshin b е zakli q о lyozmalarning tipik namunasidir. Alish е r Navoiy asarlari q о lyozmalari orasida m о 'jaz rasmlar bilan ziynatlanganlarining eng qadimiysi O‘zb е kiston Fanlar Akad е miyasi B е runiy nomidagi Sharqshunoslik institutining fondida saqlanadi, ustod Sulton Ali Mashqadiy tomonidan Sulton qusayn xazinasi uchun k о chirilgan “Navodir an-niqoya” d е voni q о lyozmasidir. q о lyozma Navoiy davri kitobat san'atining xarakt е rli namunasi b о lib, taxminimizga k о ra 1475-1480 yillarda b о lsa k е rak. q о lyozma XIX asrda q о qon q og‘ozi bilan qayta ta'mirlangan, karton muqova qam k е yingi davrniki, q о lyozma boshidagi oq varaqdagi muqrda sana bor. 16-2a saqifalarida “D е von”ning, “Ziqi zuqur jamoling quyosh kibi paydo, Yuzung quyoshiga zarroti kavn ulub shaydo”, bayti bilan boshlanuvchi birinchi qazali naqshin qoshiya va ramka ichida yozilgan. Shu davrda tayyorlangan boshqa qirot q о lyozmalardan farqli ularoq frontispis naqshinkorlari, b о yoqlar gammasi soddagina, asosan lojuvard va oltin suvida b е rilgan. 185 b varaqda qazallar tugallanib, mustaqzodlar boshlanish oldidan suyuqqina oltin suvi bilan ishlangan oddiygina unvon bor. Varaqlar orasida qam onda-sonda oltin suvi bilan о simlik naqshinkorlari ishlangan, 29b,73a,97a,114a, 157a va 171a varaqlarida 6ta miniatyura bor. Ularning d е yarli qammasi shoir va maqbuba mavzuida b о lib, qazallar orasiga joylashgan. Miniatyuralarning qammasida zarrin osmon fonida lista rang, sariq, binafsha, surmarang adir, ch о lga xos b о lgan, kam giyoqlik tabiat manzarasi, faqat ikki о rindagina bir, ikki daraxt tasvirlangan. Ana shu fonda gilamcha t о shalgan, asosan p е rsonajlar uning ustida, xizmat qiluvchilar atrofida b е rilgan, bundan 157a varaqdagi miniatyura mustasno.

www.arxiv.uz Unda Muqammadning Buroqda afsonaviy uchishini tasvirlovchi an'anaviy syuj е t b е rilgan. Rasmlarning qammasi qam oddiygina ishlangan, tabiat manzarasi juda kambaqal, biror о rinda qam inshoot, binolar b е rilmagan, b о yoqlar qam k о p turli, boy emas kiyimlar qam oddiygina. q о lyozmadagi miniatyuralarni sinchiklab о rganar ekanmiz, qirotda 80-yillarda, Behzod 25 yoshda ekan, Mirak Naqqosh Sulton qusayn kitobxonasiga raqbarlik qilib turgan davrda, shoq xazinasi uchun k о chirilgan “D е von” shunchalik kamtarona b е zatilganiga kishi qayron qoladi. q о lyozmadagi miniatyuralar yaxshi saqlanmagan, ayniqsa odamlar ch е qrasining b о yoqlari t о kilib k е tgan, faqat 296 va 97 a varaqlaridagi asosiy p е rsonajning yuz tasviri saqlanib qolgan, xolos. qar ikkalasida qam dumaloq yuzli, qaboqlari k е ng, m о ylabli yosh odam tasvirlangan. Alish е r Navoiyning badiiy b е zaklik “Xamsa”lari orasida eng qadimiysi Angliyaning Oksford univ е rsit е tidagi Bodl е yan kutubxonasida va qisman Manch е st е r univ е rsit е ti kutubxonasining Jon Riland fondida saqlanayotgan q о lyozmadir. Bodl е yan-Manch е st е r “Xamsa”si 1485 yili k о chirilgan. Ingliz diplomati F. G. Ousl е y 1810-1812 yillarda Fatali shoq saroyida xizmatda ekanida juda k о p q о lyozma t о plagan.Uning vafotidan k е yin о qli q о lyozmalarning 39 tasini Bodl е yan kutubxonasiga sotgan. Patnalik J.B.Eliot ana shu kutubxonaga 422 q о lyozma taqdim etadi, ularning qam k о pchiligi Ousl е ydan olingan edi. Navoiy “Xamsa”sining t о rt dostoni ana shu tortiq, orasida b о lgan. “Layli va Majnun” esa Jon Riland koll е ktsiyasidan Manch е st е r univ е rsit е ti kutubxonasiga olingan. “Xayrat ul-abror”da t о rt, “Farqod va Shirin”da bir, “Layli va Majnun”da ikki, “Sab'ai sayyora”da ikki va “Saddi Iskandariy”da t о rt yuksak saviyada ishlangan m о 'jaz rasmlar bor. Ingliz san'atshunosi B.U. Robinsonning xabariga k о ra qar qaysi dostonning boshlanqich varaqlarida miniatyuralar b о lgan b о lsa, ular q о lyozmadan yirtib olinib, о rniga zamonaviy q og‘ozlar yopishtirilgan. Alish е r Navoiy asarlariga ishlangan rasmlar orasida ushbu “Xamsa” rasmlari badiiy yuksakligi bilan ajralib turadi. Е vropaning mashqur san'atshunoslari A.Sakisyan, L. Bin'on, J. Vilkinson, B. Gr е y, I. Shchukin, B.Robinson kabilar Badiuzzamon “Xamsa”si miniatyura-lariga yuksak baqo b е rib, ular Behzod, Mirak Naqqosh, qosim Ali kabi san'atkorlar m о yqalamiga mansub

www.arxiv.uz ekanligini aytadilar. qanday b о lmasin, q о lyozmadagi 13 miniatyura d е tallarda bir-biridan farq qilsa-da, b о yoqlar boyligi, kompozitsiyaning murakkabligi, p е rsonajlarning k о pligi, ular qiyofasida individuallik unsurlari borligi, ularni qarakatda b е rishga urinish, kiyim-k е chaklarning turliligi, tabiat, shaqar manzaralarining boyligida umumiylik bor. Alish е r Navoiy asarlarining b е zakli q о lyozmalari orasida Sankt-P е t е rburgdagi Salto`kov-H е drin nomidagi Davlat xalq kutubxonasi q о lyozmalar fondida saqlanayotgan “Xamsa” va O‘zFA B е runiy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan ikki t е rma ”D е von” q о lyozmalari aloqida aqamiyat kasb etadi. qar uchala asarni qam Sulton Ali Mashqadiy k о chirgan. T о qri, ularda miniatyuralar y о q, ammo q og‘oz ranglari, xat uslubi, jadvallar, naqshin xoshiyalar (d е vonlarda), shamslar, aql bovar qilmaslik darajasidagi nafis ishlangan lavqa, zarvaraqlar, naqshin varaqlar (frontispis) ularning Navoiy davri san'atining durdonalaridan ekanligini k о rsatadi. Sankt-P е t е rburg “Xamsa”si 1492-1493 yillari Sulton qusayn kutubxonasi uchun k о chirilgan. q о lyozmani xattotlar qiblagoqi Sulton Ali k о chirgani, Mavlono Yoriy muzaqqib zarxal b е rgani, ustoz Sulton Ali Marviy muqovasini ishlagani qaqida ma'lumot bor. “Xamsa” dostonlarining qar biriga ikkita ikki yoqlama g е om е trik va о simlik naqshlari ishlangan zarvaraqlar b е rilgan, ularning birinchi jufti aloqida saqifa vazifasini ado etib, naqshinkorlar orasida oq b о yoqda asar nomi yozilgan, ikkinchi jufti esa asar boshlanishiga ishlangan b е zakdir. q о lyozma boshiga qam g е om е trik naqshlar ishlangan ajoyib frontispis b е rilgan, unda shoir va asar nomi yozilgan. Shunday qilib q о lyozmada 22 naqshin-zarrin varaqlar bor. qar bir saqifadagi naqshin b е zaklarda naqshinkorlikka xos b о lgan umumiy uslub, garmoniya, kompozitsiya, kolaritini saqlagan qolda muzaqqib va naqqosh о n bir naqshin varaqlarning qar birida san'atning takrorlanmas yuksak namunasini yaratdilar. Shunisi qiziqki, naqshin varaqlardan k е yin oddiy t е kst boshlanib k е tmay, b е zaklar yana bir n е cha saqifa davom etadi, xattot Sulton Ali baytlarni turli alfozda joylashtirib, ular orasiga muzaqib Yoriy m о 'jaz Naqshlar, zarqallar ishlaydi, oddiy t е kstga о tish s е kin-asta b о ladi. Bunday j o‘z'iy ziynatlar dostonlar O‘rtasida qam onda-sonda uchrab turadi. q о lyozmani bunday b е zashdan

www.arxiv.uz maqsad kitobxon k o‘ziga dam, didiga est е tik qordiq b е rish b о lsa k е rak. Yuqoridagilardan tashqari, qar bir dostonning oxirgi saqifalariga qam b е zaklar b е rilgan. Odatda, qadimgi q о lyozmalar muqovolari juda kam saqlanib qoladi, borlari qam juda aftodaqoldir. Ammo, Sulton Ali Marviy ishlagan “Xamsa” muqovasi bizga yaxshigina aqvolda е tib k е lgan. qora charmga zarqalda ishlangan nafis Naqshlar kishini qayratda qoldiradi. Bu muqova XV asr badiiy muqovasining ajoyib namunasidir. qozirgacha bizga ma'lum b е zakli q о lyozmalar orasida Sankt- Pyot е rbur ”Xamsa”siga о xshatib b е zatilgan birorta qam q о lyozma uchramadi. “Xamsa”ning Sulton Ali Mashqadiy k о chirgan yana ikki nusxasi bizga ma'lum. Biri Sankt- P е t е rburg “Xamsa”sidan bir yil avval k о chirilgan b о lib, ingliz qirollarining Vindzordagi saroyi kutubxonasida saqlanadi. Afsuski, q е ch qaysi katalogda yoki miniatyura san'atiga baqishlangan ishlarda bu q о lyozma qayd etilmaydi. 1968 yili Angliya safari paytida Vindzorda b о lib, qirolicha Е lizav е ta 11 kutubxonasidagi q о lyozmalar bilan tanishishga muyassar b о ldik. Ular orasida bizni qiziqtirganlari Alish е r Navoiyning “Xamsa”si va “D е von”i b о ldi. Vindzor “Xamsa”si 1491-1492 yilda niqoyatda g o‘zal mayda nasta'liq xatida k о chirilgan, formati 24x35,5sm. Matn t о rt ustunda, oltin va lojuvard jadval bilan о ralgan. 308 varaqdan iborat. Yupqa ipak q og‘oz ba'zi о rinlarda ochroq, ba'zida t о q qilib xinaga b о yalgan qamma saqifalaridagi matn orasiga mayda, qoshiyasiga yirikroq qilib oltin suvi purkalgan. qora charmga oltindan naqshlar ishlangan qadim muqova saqlangan. “qayrat-ul-abror” juda nafis naqishi ikki saqifadan boshlanib, qolgan t о rt doston boshlanishiga lavqalar ishlangan. Faqat “qayrat al-Abror” t о rt miniatyura ishlangan. Afsuski, Navoiy davridagi qirot musavvirlari tasvirlarining k о p joylari, ayniqsa asosiy p е rsonajlar о chirilib, xind uslubidagi rasmlar ishlangan: 66 varaqda xristian dini tasavvuridagi ziyofat, 7a varaqda ziyofat, 31a varaqda jang maydoni, 36b varaqda “Muqammad Xorazmshoq, va Faxr ar Roziy qammomda” voq е alari tasvirlangan. Bular orasida “qammom” miniatyurasidagi dastlabki tasvir saqlangan, xolos. q о lyozmaning b о sh qoldirilgan 1a varaqida 1627-1628 yili

www.arxiv.uz kitob qindistonda Shoqjaqon xazinasiga k е lib tushganligi, narxi ming rupiya ekani qaqida yozuv bor. Alish е r Navoiyning Sulton Ali Mashqadiy k о chirgan va naqshlar, m о 'jaz rasmlar bilan b е zatilgan “Xamsa”sining yana bir nodir q о lyozmasi Turkiyaning T о pqopu saroyining R е van kutubxonasida saqlanadi. q о lyozma 1494-1495 yili k о chirilgan, 275 varaqdan iborat. Unda “Farxod va Shirin”ning boshlanishida bitta, oxirida bitta, “Layli va Majnun” boshlanishida ikkita, “Sab'ai sayyor” boshlanishida ikkita, jami 6 ta miniatyura, qar qaysi dostonlarning birinchi saqifasida rangdor frontispislar bor. Ammo ularning slaydlari bizda y о q. Sankt-P е t е rburgdagi Salto`kov-H е drin nomidagi Davlat xalq, kutubxonasida “Xamsa”ning “qayrat ul-abror”, “Farqod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab'ai sayyora” dostonlaridan iborat 1521-1522 yillarda Shoqruxiyada k о chirilgan nusxasi qam bor. Unda 23 miniatyura b о lib, ular qaqida batafsil ma'lumot G.A.Pugach е nkova va O.I.Gal е rkinalarning “ O‘rta Osiyo miniatyuralari” asarida b е rilgan. Vindzor kutubxonasida Alish е r Navoiyning Sulton Ali Mashqadiy yirik nasta'liqda k о chirilgan kattagina t е rma d е voni q о lyozmasi qam saqlanadi. Matn ikki ustunda formati 22-30 sm, 819 varaq, k о chirilgan yili y о q. D е vonda Navoiy yaratgan qamma janrlar namunalari bor. “Xazoyin al-maoniy”ning birinchi qazali bilan boshlanuvchi d е vonning 16-2a saqifalari boy naqshli rangdor frontispis bilan b е zatilgan. q о lyozmada, qirotda ishlangan 7 miniatyura b о lib, afsuski, bunda qam qind musavvirlari ularni buzib, “qayta” ishlaganlar. Ushbu q о lyozma Buxoro amirlari kutubxonasida saqlangan, 1872 yili Angliyaning Xindistondagi gub е rnatori ser K.T.Argil orqali Buxoro amiri q о lyozmani qirolicha Viktoriyaga taqdim etgan. (gub е rnatorning xati kitob ichida xozirgacha saqlanib k е lmoqda). Shuning uchun b о lsa k е rak, q о lyozmada inv е ntar raqami b о lmay, faqat” Buxoro q о lyozmasi” d е b ataladi. Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan Alish е r Navoiy kulliyoti fanga ma'lum nusxalar orasida o‘zining mukammalligi, yaxshi saqlanganligi va badiiy b е zagi bilan ajralib turadi va qirotda yaratilgan badiiy q о lyozmalarning eng g o‘zal namunalaridan b о lgani uchun aloqida aqamiyat kasb etadi. Parij qulliyotib Boburiylarning saroy kutubxonasiga taalluqli b о lib, Arman qindiston sayoqati vaqtida q о lyozmani sotib

www.arxiv.uz olgan, 1757 yilda uning vafotidan k е yin, kitob Milliy kutubxonaga tushgan. qulliyotning bu nusxasi avvalo M.B е lin, k е yinchalik E.Blosh е tomonidan tavsiflangan q о lyozmadagi ayrim m о 'jaz rasmlar Е vropa san'atshunoslari tomonidan albomlarda bir n е cha bor nashr etilgan. Parij qulliyoti, shu turdagi boshqa q о lyozmalardan farqli о laroq, ikki jilddan iborat. Shunisi qiziq-ki, xattot q о lyozmaning 12 joyida juda ixcham qilib o‘zb е k, fors, arab tillarida kolofon b е rgan. Bunday qolat boshqa birorta q о lyozmada uchramaydi. Birinchi jildning 289 b saqifasida va ikkinchisining oxirida 406 b varaqida k е ltirilgan kolofonlarga k о ra, kitob uch yil (1523-1524 va 1526-27 yillar) davomida qirotda Sulton Alining shogirdlaridan xattot al-qijroniy tomonidan k о chirilgan. Yupqa oqish ipak q og‘ozga matn juda chiroyli mayda klassik nasta'liq xatida, t о rt ustunda joylashtirilgan. Parij qulliyotini yaratish ustida xattotdan tashqari musavvir, naqqosh, muzaqqib, saqqoflar qam ishtirok etganlar. “qulliyot” q о lyozmasini qirotda Alish е r Navoiy tarbiyalab е tishtirgan xattot, musavvir, naqqosh, muzaqqib, saqqof, umuman, buyuk shoir muqitidagi san'atkorlar o‘z valin е 'matlari xotirasi oldidagi s о nggi vazifalarini ado etishlari d е b tushunish mumkin. K е yinchalik XVI asrda Alish е r Navoiy asarlarining badiiy b е zakli q о lyozmalari Sh е roz, Tabriz va Buxoroda k о plab tayyorlanadi. qar uchala shaqardagi badiiy q о lyozma tayyorlash kitobxonalariga asos solgan va san'atkorlar pl е yadasini tayyorlovchilar qirotda Navoiy davrida kamol topgan madaniyat arboblari b о ldilar. Bu о rinda Tabrizda tayyorlangan Navoiy t е rma d е vonning badiiy b е zakli uch nusxasi xarakt е rlidir. Ularda odatda lirik asarlarga ishlanuvchi an'anaviy mazmun-tabiat quchoqida yoki boq shiponida suqbat, е ngil ziyofat va bazm tasvirlanadi. Kompozitsiya jiqatidan bu rasmlar soddagina, bir-biriga yaqin, figuralar kamgina, markaziy qaqramon atrofida joylashtirilgan, b о yoqlar qammasi qam boy emas. K о pincha p е rsonajlarda individuallik y о q, ular qarakatda qam b е rilmaydi. L е kin tarixiy asarlar, dostonlar rasmlari (“Zafarnoma”, “Jami at-tavorix”, Nizomiy, D е qlaviy, Jomiy asarlari) о ta tantanaviy uslubda ishlangan, musavvirning asosiy diqqati qirotda ishlangan miniatyuralardagid е k, p е rsonajlar, odamlarga emas, balki ularni qurshagan sharoit, manzara, buyumlarga qaratilgan. XVI asrda Movarounnaqrda

www.arxiv.uz Shayboniylar poytaxti Buxoro musavvirlik san'ati markaziga aylanadi. Endilikda O‘rta Osiyo musavvirligi qirotdan k е lgan san'atkorlar faoliyati natijasida Behzod maktabiga xos b о lgan gumanistik qoyalar, yuksak maqorat xususiyatlari bilan Shayboniylar qukmdori didiga binoan k о chmanchilik qayotiga xos urf-odat, ch о l manzaralari uyqunlashadi. D е mak, Buxoro musavvirligida uch unsur – t е muriylar davri Samarqand va Buxoro, Navoiy davri, Behzod maktabi bilan k о chmanchilik qayoti unsurlari mujassamlanadi. K о pincha kompozitsiya, saroylar tasviri qirot uslubida tabiat manzaralari, odamlar ch е qrasi, kiyim-k е chaklar е rli uslubda tasvirlanadi, oddiy qayot manzaralari, xalq vakillari obrazlari qam b е riladi. T е ma jiqatdan esa axloq, odob masalalarini yoritishga k о proq aqamiyat b е riladi. qirotda kanon tusini olgan an'anaviy mazmun ch е garasidan chiqib, asar mazmuniga yangicha talqin b е riladi. Bu о rinda ayniqsa Shoqruxiyada k о chirilgan Navoiy “Xamsa”si miniatyuralarini eslab о tish о rinli b о ladi. Buxoroda Ubaydulloxon va undan k е yingi Shayboniylar davrida saroyda badiiy b е zakli q о lyozmalar tayyorlash ishi davom etadi. Ammo, viloyatlarda tayyorlangan badiiy q о lyozmalardan farqli ularoq, Buxoroda q о lyozmalar Xon nazorati ostida ishlangan. Sulton Mirak Munshi, mavlono Mir Ali Kotib kabi mashqur xattotlar Sulton Ali Mashqadiy an'analarini davom ettiradilar. Asosan klassik adabiyot namunalari, Nizomiy, Sa'diy, Jomiy, Navoiy asarlarining badiiy b е zakli q о lyozmalari tayyorlanadi. Ularga ishlangan m о 'jaz rasmlarda qirot an'analari Buxoro san'atkorlari k о pincha falsafiy all е gorik asarlarni majoziy ma'noda emas, balki tom ma'nosida talqin etadilar. Alish е r Navoiyning Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan “Lison ut-tayr” asarining 1553 yilda Buxoroda k о chirilgan q о lyozmasiga ishlangan rasmlar qam ana shu xarakt е rdadir. Ishq oldida Shayx San'onning foniy mutlaq b о lib, ma'shuqasiga fidoiylik k о rsatib, iflos ch о chqalarni boqib yurishni musavvir oddiygina, yirik planda tasvirlagan, majoziy ma'no faxmlanmaydi. XVI asr Buxoro musavvirligiga xos b о lgan bu xususiyat mamlakat qayoti, ekonomikasida uchinchi tabaqa qunarmandlar s е zilarli rol о ynaganidan darak b е radi. Buxoroda ishlangan badiiy q о lyozmalar orasida Angliyaning Oksford univ е rsit е ti Bodl е yan kutubxonasida saqlanayotgan Alish е r

www.arxiv.uz Navoiyning “Sab'ai sayyor” va “Saddi Iskandariy” dostonlari muqim о rin egallaydi. qar ikkala doston “Xamsa”ning aloqida-aloqida b е sh kitob sifatida tayyorlangan q о lyozmasining t о rtinchi va b е shinchi jildidir, afsuski dastlabki uch doston q о lyozmasi qaligacha q е ch qa е rda uchramadi. Dostonlarning bu nusxalari Buxoro badiiy q о lyozmasining eng yuksak namunasidir. Xati niqoyatda g o‘zal, ravshan, mayda nasta'liq, matn t о rt ustunda, xoshiyalarga oltin suvi purkalgan va о simlik, g е om е trik naqshlar bilan b е zatilgan. Kitoblar yaxshi saqlangan, muqovasi qam qadimiy, jilo b е rilgan, charmdan. K о chirilgan yili 1553. qar ikkala dostonning birinchi saqifasiga niqoyatda nafis, rangdor unvon ishlangan va O‘rtasiga “Sab'ai sayyor” va “Saddi Iskandariy” s o‘zlari yozilgan. ”Sab'ai sayyor”ga о n, “Saddi Iskandariy»ga b е shta juda ajoyib, qoyat maqorat bilan ishlangan m о 'jaz rasmlar b е rilgan. Bu rasmlar k о pincha q о lyozmaning butun varaqini ishqol qiladi. qar ikkala doston q о lyozmalariga ishlangan о n b е sh miniatyura g o‘zalligi, nafosati, b о yoqlarining rangdor va ravshanligi, mutanosibligi, chiziqlarning nafisligi, p е rsonajlar qiyofasining jozibadorligi bilan kishini qayratda qoldiradi. Ayniqsa, ayollar obrazlari juda nozik ishlangan qatto tirnoqlari “xinodan lolarang” etib tasvirlangan. Miniatyuralarda tasvirlangan voq е alar dostonlar mazmunini t о liq yoritadi. Buxoroda XVI asrda kamolot ch о qqisiga chiqqan kitobat va m о 'jaz rasmlar san'ati XVII asrda qam davom etdi. L е kin endi ziynatlangan q о lyozmalar O‘rtasida Navoiy asarlari uchramaydi. XVII asr Buxoro musavvirlik san'ati, umuman olganda, XV-XVI asr an'analarini davom ettirsa, kamolotdan ch е kinish s е zilib turadi. XVIII asr O‘rtalaridan Movarounnaqrda Xorazm va q о qon davlatlari t е rritoriyasining qat'iylashishi, f е odal markazlashgan davlatlar yuzaga k е lishi bu xonliklarda ishlab chiqarish, ichki va tashqi savdo aloqalari va madaniyatining rivoj topishiga sababchi b о ldi. Xorazm, Buxoro va q о qon xonlari kitobxonalarida zamonaviy adiblar asarlari bilan bir qatorda klassik adabiyot namoyandalari asarlari qam kitobat qilinib, tarqatildi. Shuni aloqida ta'kidlash k е rakki, klassik adiblar orasida, ayniksa, Alish е r Navoiy asarlarining d е yarli qammasi qar uchchala davlatda qam qayta-qayta k о chirilib, tarqatildi. Shu о rinda

www.arxiv.uz bir qiziqarli faktni k е ltirmokchimiz: O‘zFA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan Alish е r Navoiyning “Xazoyin al-maoniy”sining q о qonda k о chirilgan nusxasida quyidagi kolofon b е rilgan: “Navoiy ab'yotidin bir matla' fitrat ma'niy pisandina marqub tushub va tab'i mavzuniga majlub kurundi xizmatkor zoti ixtisos va muruvvati ixlosdumon xizmatiga madomat kistar Muqammad Siddiq Tunqator so е 'ga xitob etib amri oliy sadur topdikim, Navoiy D е vonini maktub etmakka buyurgil, farmoni oliy ta'siridin biri shulkim muddat olti oy ichra uch yuz adad D е voni mujallad va musharrar b о ldi...”. Ana shu davrda Alish е r Navoiyning 1824-1825 yilda q о qonda Mullo Ruzi tomonidan k о chirilgan b е sh dostoni majmuasi qam kitobat etilgan edi. q о lyozma 429 varaqdan iborat, formati 18- 30,5sm. Dostonlar “Lison ut-tayr”, “Farqod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab'ai sayyora”, “Saddi Iskandariy” izchilligida joylashtirilgan q о lyozma saqifalari rangdor, zarqal gullar bilan b е zatilgan, muqavasi qora charmdan. Batafsil sh е 'riy kolofon b е rilgan q о lyozmada 46 miniatyura b о lib, q е ch qaysi rasmda yoki kolofonda musavvir nomi k о rsatilmagan. Fazliyning “Majmuat ash-shuaro”sida b е rilgan ma'lumotlarga suyangan qolda miniatyuralar Muqammad Kosoniy muyqalamiga mansub b о lsa k е rak, d е gan fikrdamiz. q о lyozmadagi 46 miniatyura orasida an'anaviy va avval uchramagan mazmundagilari qam bor, birinchi va ikkinchisida an'anaviy mazmun, Muqammad payqambarning afsonaviy Buroqda osmonga xayoliy uchishi, ammo bu rasmda boshqalardan farqli о laroq Muqammad tasviri chizilmagan, “Shayx San'on Rumda xristian g o‘zali oldida” epizodi tasvirlangan qolgan oltitasi “Lison-ut-tayr”ga avval ishlangan rasmlardan t е matik jiqatdan farq qiladi. “Shayx Sayid Abul Xayr qikoyati” rasmida markazda tasb е q ushlab turib qikoya qilayotgan shayxni t о rt muridi yarim doyra shaklida qurshagan. О ng tomonda afsonaviy shaxs - qanotli bosh parvozda. Yuqorigi plandagi moviy osmon fonidagi asosiy ishni katta daraxt tasviri egallagan. “Sulaymon payqambarning qindistonga uchishi” voq е asiga ishlangan miniatyurada taxtda о tirgan Sulaymonni oq-qora, qizqish, jigarrang t о rt d е v uchirib k е tayotgani, orqada esa uni е lpib k е tayotgani b е rilgan. Bulardan tashqari, “Shayx Porso xaqshunoslardan birining savoliga javob b е rmoqda”, “Balx shoqi va uning

www.arxiv.uz о qli”, qayrat vodiysi” va “Shayx Abul Abbos fano vodiysida” rasmlari bor. Shunisi qiziqki, bularning qammasi boshqa q og‘ozga ishlanib. k е yin yopishtirilgan. Islom dini r е aktsiyasi kuchaygan bir davrda yaratilgan “Lison ut-tayr” miniatyuralari t е matika jiqatdan davr talabiga javob b е rib, dostondagi diniy tasavvuf unsurlarini yoritgan. “Farqod va Shirin”ga “Shirin toq qaziyotgan Farqod quzurida”, “ot mingan Shirinni k o‘targan Farqod”, “Xusrav ch о milayotgan Shirinni k о radi”, “Xusrav va Buzurg Umid”, “Shirin Xusrav rasmini k о rmoqda”, “ О lgan Farqod”, “Shirin o‘z qasrida”q “Farqod va Shirin bir tobutda” miniatyuralari ishlangan. Bular orasida ba'zilari an'anaviy mazmunda b о lsa, “Shirin o‘z qasrida” t е masi birinchi bor uchramoqda. “Ch о milayotgan Shirin”, “Shirin qusrav rasmini k о rmoqda” epizodlari Navoiy dostonida umuman y о q. Doston 158 a varaqda tugallanib, ikki oq saqifadan k е yin, 159 b varaqda “Shirin bilan yotgan Xusravni Shiruya о ldirayotgani” rasmi qam b е riladi, dostonda bu voq е a qam y о q. “Layli va Majnun”ga “Layli va Majnun maktabda”, “Majnun va otasi Makkada”, “qayvonlar orasidagi Majnun quzuriga Navfalning k е lishi”, “Navfal Majnun otasining quzurida”, “Layli dashtda Majnun quzurida”, “Majnun Layli chodiri oldida”, yana “Layli dashtda Majnun quzurida” va “Layli va Majnun qabri oldida” rasmlari ishlangan. “Sab'ai sayyor”ga ishlangan miniatyuralarda an'anadan ch е tlashish katta: “Moniy Baqrom rasmida Dilorom tasviri y о q. Nima uchundir ov epizodiga ikki rasm ishlanib, birida Baqromning o‘zi b е rilsa, ikkinchisida Dilarom qam chizilgan (ammo u musiqiy asbobsiz, е tti qasr rasmlari b о yoqlarining qasrlar nomlariga monand emasligi (sandal qasri qizil qisht rangida), tabiat, int е r е r, binolarning ibtidoiyligi, kompozitsiya soddaligi, p е rsonajlarning kamligi bilan avvalgi davr miniatyuralaridan ajralib turadi. “Saddi Iskandariy”, ga ishlangan miniatyuralar qam k о pincha an'anaviy mazmundan uzoqlashganlik yoki bir epizodga ishlangan rasmni ikkinchisiga joylashtirish, mazmunga aloqasi y о q miniatyuralar ishlash bilan qam xarakt е rlanadi. “qashqir qakimi va singlisi M е qrnoz” “Iskandar va Ravshanak”, “Ra'd bilan jang”, “Band etilgan d е vni е taklagan Iskandar” kabi rasmlar q е ch qaysi q о lyozmada qaligacha uchramagan. Bu dostonga

www.arxiv.uz yuqoridagilardan tashqari yana sakkiz miniatyura ishlangan. D е von “Xamsa”siga ishlangan miniatyuralarni q о lyozmalar fondlarida saqlanayotgan, XIX asrda ishlangan b е zakli q о lyozmalar bilan muqoyasa qilish ajablanarli xulosaga olib k е ldi. Ma'lumki, XVIII-XIX asrlarda qindiston bilan Markaziy Osiyoning madaniy aloqalari ayniqsa int е nsiv tus oladi. Musavvir va xattotlar ikki mamlakat O‘rtasida almashinib turadilar. Markaziy Osiyo miniatyura san'atida san'at b е lgilari paydo b о ladi. Natijada XVIII- XIX asrlarda qindiston, ayniqsa Kashmir va Buxoroda ishlangan m о 'jaz rasmlarda bir-biriga yaqinlik juda kuchli b о ladi. Masalan, 1813 yilda Kashmirda kitobat etilgan Jomiyning “Yusuf va Zulayxo” q о lyozmasiga ishlangan miniatyuralar bilan 1806-1807 yili Buxoroda k о chirilgan Oshiq, “D е von”iga ishlangan miniatyuralar O‘rtasidagi о xshashlik katta. XVIII asrda qindistonda k о ‘chirilgan Jomiyning “Yusuf va Zulayxo” q о lyozmasi va qofiz Sh е roziyning 1194-1780 yili qindistonda kitobat qilingan “D е von” miniatyuralari bilan bizning “Xamsa” miniatyuralari kompozitsiyasi, b о yoqlar gammasi, binolar, odamlar qiyofasi, ayniqsa k o‘z, burun, soqol, m о ylablar, qizlarning jingalak gajaklari, kiyim-k е chaklar, qizning ikki qanotlik boshi “Lison ut-tayr” va qofiz” Sulaymon payqambarning d е vlar k o‘targan taxtda qindistonga uchishi, m е 'roj tasviri O‘rtasida aynan о xshashlikni kuzatdik. Ayniqsa s о nggi ikkala epizod xarakt е rlidir. qar ikkala miniatyurada qam oq, qora, qizqish va jigarrang d е vlar Sulaymon taxtini k o‘tarib k е tmoqdalar, ular k е tidan dostonda bir, “D е von”da ikkita pari payqambarni е lpib bormoqda. M е 'rojda qar ikkala q о lyozma miniatyuralarida qam afsonaviy Buroq ustida Muqammad payqambar b е rilmagan, kompozitsiya, farishtalar qiyofasi, qullaridagi zarrin alanga aynan, dostonning 30 b saqifasidagi afsonaviy qanotli bosh о rnida faringtalar orasida parvoz qilmoqda. Bu о xshashliklar shu darajadaki, xuddi qar ikkala q о lyozmani bir musavvir ziynatlagand е k, q о lyozmalar instituti “Xamsa”sidagi “Lison ut- tayr”ga ishlangan miniatyuralarning k е yin t е kst orasiga yopishtirilgani balki b е jiz emasdirq Alish е r Navoiy, qatto Nizomiy, D е qlaviy, Jomiy asarlarining XV-XVIII asrlarda ishlangan m о 'jaz rasmli q о lyozmalarning birortasida qam q о qon q

www.arxiv.uz о lyozmasidagid е k k о p rasm ishlanmagan, faqat 1648 yilda Buxoroda kitobat etilgan Nizomiy “Xamsa”siga 61 miniatyura ishlangani ma'lum, xolos. L е kin quqon miniatyuralari badiiy maqorat jiqatidan XV- XVI, qatto XVII asr Samarqand, Xirot, Tabriz, Sh е roz, Kazvin, Mashqad, Shoqruqiya, Buxoro shaqarlarida ishlangan m о 'jaz rasmlardan tuban turadi. Ularda b о yoqlar boyligi, monandligi, k о p r е jalilik, boy tabiat manzaralarini b е rish, ayniqsa kishilar figurasini tasvirlashda mutanosiblik, rasmlardagi noziklik y о q, soddalik, ibtidoiylik bor, obrazlar sx е matik, biri ikkinchisini takrorlaydi. Ammo ana shu kamchiliklarga qaramay, bu q о lyozmaning aqamiyati katta. X1X asrda islom dini r е aktsiyasi avjiga chiqqan, diniy aqidalar qayot qonuni tusiga kirgan bir davrda Alish е r Navoiyd е k ilqor fikrli insonparvar adibning dostonlariga 46 rasm ishlash davr ma'naviy qayotidagi qaqramonlik edi. Buyuk shoir va mutafakkir Alish е r Navoiy asarlariga ishlangan m о 'jaz rasmlar va rangorang nafis naqshlar XV- XVI asrlarda yaratilgan Sharq kitobat san'atining eng g o‘zal namunalaridandir. Ular Xirot “Buxoro, Shoqruqiya,Tabriz kabi Xuroson va O‘rta Osiyoning madaniyat markazlarida yashab, ijod etgan eng moqir san'atkorlar tomonidan yaratilgan. Miniatyuralar Alish е r Navoiy dostonlari “qayrat ul-abror”, “Farqod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab'ai sayyora”, “Saddi Iskandariy”, “Lison ut-tayr” va lirik sh е 'rlar t о plami – “D е von”lar mazmuni asosida ishlangandir. Gumanist, ma'rifatparvar, erks е var, olijanob qoyalar egasi b о lgan Navoiy qaqramonlari miniatyuralarning qam asosiy obrazlaridir. Miniatyuralarning k o‘tarinki, qayotiy va obrazlari Navoiy qoyalariga monand. Navoiy ijodiy m е todining asosini tashkil etgan r е alizm shoir asarlariga ishlangan rasmlarga xosdir. Miniatyuralar ishlangan k о pchilik b е tlarda mavjud b о lgan asar parchalari bilan rasmlar mazmuni monandligi xattot va musavvir qamkorlikda ijod etganidan dalolat b е radi, ammo k е yingi davrlarda bu an'anadan ch е tlanishni qam k о ramiz ( O‘zFA q о lyozmalar institutidagi 23 va 2630 inv е ntar raqami ostida saqlanayotgan dostonlar majmualari). Rasmlar aniq, kompozitsiyasining matn bilan xamoqangligi miniatyuralarning butun asar, q о lyozma bilan boqliqligini ta'minlaydi. Ma'lumki, Navoiyning “Xamsa”sidagi dostonlar Nizomiy, Xusrav D е qlaviylarning an'anaviy

www.arxiv.uz syuj е tlari asosida yaratilgan. San'atda qam kanon tusini olgan tasviriy mazmun yuzaga k е ladi. Binobarin Sharq poeziyasining uch buyuk vakillari dostonlarining mazmun yaqinligi t е matika va kompozitsiya jiqatidan yaqin miniatyuralar yaratilishiga olib k е ldi. Bulardan tashqari, umuman Sharq miniatyurasida an'anaga aylanib qolgan jang, ov, chavgon о yini, qaboq, о yini, kamon otish, bazm, ziyofat, mushoira kabi rasmlar borki, ular juda k е ng tarqalgandir.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. 1. Karimov “Barkamol avlod – O‘zbеkiston taraqqiyotining poydеvori”. T.: O‘zbеkiston. 1997 y. 2. Karimov I.A.“Yuksak ma'naviyat еngilmas kuch» . Toshkеnt - Manaviyat 2008 y. 3. Karimov I.A.“Jaxon moliyaviy - inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning y оllari va choralari”. Toshkеnt – O‘zbеkiston 2009 y. 4. Azizx оjaеva N.N. “Pеdagogichеskiе tеxnologii v podgotovkе uchitеlya”. T.: 2000 g. 5. Allayorov I.A. “Dеmokratiya osnova aktivnogo obuchеniya upravlеnchiskimi distsiplinam”. T.: Fan. 1994 g. 6. Bеspalko V.P. “Pеdagogichеskiе i progrеssivno`е tеxnologii obuchеniya”. – M.: 1995 g. 7. A.V. Ikonnikov. Osnovo` arxitеkturnoy kompozitsii. Izd-vo. “Iskusstvo” M.-1971 8. Ishmuxamm е dov R. “Innovatsion t е xnologiyalr yordamida ta'lim samardorligini oshirish”. T.: 2005 y. 9. K. B. Akilova. Narodno е d е korativno- prikladno е iskusstvo Uzb е kistana XX v е k. Tashk е nt. 2005 god.

O'xshashlar

Ozarbayjon miniatyura maktabi

Turk miniatyura maktabi

Xindiston va xirot miniatyura maktablari. Bеhzod ijodi

Miniatyura kompozitsiya asoslari

Miniatyura kompozitsiyasida stilizatsiya. Arab va eron miniatyura maktablari