Sifat o’zgaruvchanligi va uning statistik harakteristikasi

Yuklangan vaqt:

27.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1188 KB

Ko'chirib olish

Sifat o’zgaruvchanligi va uning statistik harakteristikasi Reja: 1. Gipotezalarni tekshirishning statistik usullari 2. Tajriba ma'lumotlarining dispersion tahlili 3. Eng kam ahamiyatlilik farq (EKAF) bo’yicha o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farqning ahamiyatliligini baholash

Sifat o’zgaruvchanligi bo’yicha olib borilgan izlanishlar natijalari ob'ektlar to’plamini turli xildagi sifat belgilariga ko’ra guruh (sinf)larga taqsimlash yo’li bilan guruhlanadi. Muqobil sifat o’zgaruvchanligida olingan ma'lumotlarni statistik qayta ishlash har ikkala guruhlar o’rtasidagi miqdoriy munosabatni o’rganish va o’rganilayotgan hodisa uchun pning borligi va qning yo’qligi foizini chiqarishga olib keladi. Sifat o’zgaruvchanligining asosiy statistik ko’rsatkichlari: p va q belgilarning ulushi, o’zgaruvchanlik ko’rsatkichi s, variatsiya koeffitsienti Vp, tanlangan ulush xatoligi sp. Belgi ulushi. Bu ko’rsatkich berilgan to’plamdagi alohida variantning nisbiy soni (chastotasi)ni tavsiflaydi va r 1 , r 2 , r z , ..., r p orqali belgilanadi. Belgi ulushi 1 ning qismlari yoki foizlarda ifodalanadi. To’plam chegarasidagi barcha ulushlar yoki taqsimlash qatori yig’indisi 1 (agar p 1 ning ulushlarida ifodalansa) yoki 100 % (agarpfoizlarda ifodalansa) ga teng. Belgi ulushi bu – qator a'zolari har biri soni p 1 p 2 , p 3 … p n ning to’plam soni N ga nisbati. Bshqacha qilib aytganda belgi ulushi bu – o’rganilayotgan to’plamda berilgan belgining paydo bo’lishi ehtimolligi: va xokazo. Muqobil o’zgaruvchanlikda 1 ta belgi ulushi p ga, 2-siniki esa q ga teng, 2 ta qo’shma hodisalar ehtimolligi r+q= 1 (100 %) tengligidan 2-belgining ulushi bu tenglik asosida q=1 — r ga teng bo’ladi. Qator qiymatlari bir-biriga nisbatan variatsiyasini tavsiflovchi sifat belgisining o’zgaruvchanligi ko’rsatkichi (s) s= formula orqali aniqlanadi. p va qqiymatlarining munosabatlariga bog’liq holda sning qiymati 0 va 0,5 oralig’ida o’zgaradi. Agar mabodo belgi gradatsiyalari miqdori 2 dan kattaroq (K> 2) bo’lsa, u holda s ning qiymati formulasi orqali aniqlanadi. Sifat belgilari variatsiyasi koeffitsienti V p bu – maksimal o’zgaruvchanlikning foizlarida ifodalangan o’zgaruvchanlik ko’rsatkichi:

Variatsiya koeffitsienti o’rganilayotgan belgilar o’zgaruvchanligining nisbiy darajasini tavsiflaydi va turli xildagi to’plamlarni qiyosiy baholash maqsadida ishlatiladi, V p ning 100 % ga teng bo’lgan maksimal qiymati s = s max holida kuzatiladi. Tanlangan ulushning xatoligi(sp) bu – tanlangan to’plam belgisi ulushining og’ishi o’lchovi p ning tanlanmaning to’liq bo’lmagan vakilliligi sababli butun bosh to’plam P dagi ulushi. U s p = s: formulasi yordamida hisoblanadi. Bu yerda s – sifat belgisi o’zgaruvchanligi ko’rsatkichi, N – tanlanma hajmi. Bu formulaga s = qiymatni qo’yib ni olamiz. r (yoki q) belgining r ± sp oraliqda uchrashi ehtimolligi taxminan 68 %, r ± 2sp oraliqda – 95 %, r ± 3sp oraliqda esa 99 % ni tashkil qiladi. Ya'ni xuddi miqdoriy o’zgaruvchanlikdagiday p ning 99% ehtimollikka ega bo’lgan barcha qiymatlari tanlangan ulushning 3 karralik xatoligi oralig’iga joylashadi. Taqsimlash tiplari. To’plamdagi belgi ma'lum qiymavtlarining namoyon bo’lishi chastotasi taqsimot deyiladi. Kuzatishlar natijalari to’plami chastotalarining empirik va nazariy taqsimotlarini bir-biridan farqlanadi. Empirik taqsimot bu – tanlanma (masalan, kolorado qo’ng’izi populyasiyasidagi hasharotlarning massalari bo’yicha taqsimoti)ni o’rganishdan olingan o’lchashlar natijalari taqsimoti. Nazariy taqsimot ehtimollar nazariyasi asosida olib borilgan o’lchashlar taqsimotini nazarda tutadi. Ularga quyidagilar: me'yorl (Gauss) taqsimoti, Styudent taqsimoti (t- taqsimot), F-taqsimot, Puasson taqsimoti, Pirsonning x2-taqsimoti, binomial taqsimotlar kiradi Umuman biologik izlanishlarda va o’simliklar himoyasi bo’yicha, xususan me'yorl (yoki Gauss) taqsimoti eng ko’p ahamiyatga ega. Bu variantlar taqsimot markazi atrofida guruhlanuvchi va ularning chastotalari taqsimot markazi ( ) dan o’ngga va chapga tekis kamayuvchi o’lchashlar to’plami. Alohida olingan variantlar o’rtacha arifmetik qiymatdan simmetrik ravishda og’adi

va har ikkala tomonga variatsiya kengligi 3 qiymatidan ortib ketmaydi. Me'yorl taqsimot a'zolariga turli xildagi va turli xil yo’nalishdagi faktorlarning cheksiz ko’p miqdori birgalikda ta'sir qiluvchi to’plamlar uchun harakterlidir. Har bir faktor belgining umumiy o’zgaruvchanligiga o’zining ma'lum bir qismini kiritadi. Faktorlarning cheksiz tebranishlari to’plamlar alohida a'zolari o’zgaruvchanligi bilan bog’liq. Bu taqsimotning grafik orqali tasvirlanishi Gauss egri chizig’i yoki me'yoriy taqsimot egri chizig’i deyiladi. Tajribadan ko’rinishicha, bunday egri chiziq juda ham ko’p sonli kuzatishlardan olingan gistogramma shaklini takrorlaydi. Me'yoriy taqsimot egri chizig’i quyidagi ko’rinishdagi formula orqali ifodalanishi mumkin: bu Yerda u – egri chiziq ordinatasi, µ – bosh ehtimollik, Q – bosh to’plamning standart chetlashishi, – konstantalar (mos holda 3,14 va 2, 17) . Me'yoriy taqsimot egri chizig’i shakli va uning holati 2 ta kattalik: bosh o’rtacha chetlashish d hamda standart chetlashish a bilan aniqlanadi. Amaliy izlanishlarda bevosita formuladan foydalanilmasdan, jadvallar ma'lumotlariga murojaat qilinadi. Me'yoriy taqsimot maksimumi yoki markazi x 1 = nuqtada yotadi; egri chiziqning egilish nuqtalari x 1 = — va x 2 = nuqtalarda joylashgan, n = ± ∞ bo’lganida egri chiziq 0 ga teng bo’lgan qiymatni qabul qiladi (12-rasm). Tebranishlarning µ dan o’ngga va chapga kengligi σ ning qiymatiga bog’liq va 3 ta standart og’ishlar chegarasiga joylashadi: ± sohada barcha kuzatishlarning 68,26 foizi (deyarli 2/3 qismi) joylashadi; ± 2 sohada tasodifiy qiymatlar barcha qiymatlarining 95,46 foizi joylashadi; ± 3 oraliqda belgining deyarli barcha qiymatlari, 99,73 foizi joylashadi. Statistik ishonchlilik yoki r ning ehtimolligi darajasi bu – o’rtacha qiymatdan t standart og’ishlarga chegaralangan, butun yuzaning foizlarida ifodalangan egri va +

chiziq yuzasidir. Boshqacha qilib aytganda bu ± t sohada yotuvchi belgi qiymatining paydo bo’lishi ehtimolligi. r 1 ishonchlilik darajasi bu o’zgaruvchan belgi qiymati ± t chegaralaridan tashqarida joylashishi, ehtimolligi. Ya'ni ishonchlilik darajasi tasodifiy qiymatning aniqlangan variatsiyalanish chegaralaridan chetlashishi ehtimolligi p 1 =1— r ni ko’rsatadi. Ehtimollik darajasi qanchalik katta bo’lsa, ahamiyatlilik darajasi ham shunchalik bo’ladi va aksincha. O’simliklarni himoya qilish bo’yicha izlanishlar amaliyotida ahamiyatlilik darajasi 0,05—5 va 0,01—1 foizi mos keluvchi 0,95—95 va 0,99-99 % ehtimolliklaridan foydalanish mumkin deb hisoblanadi. Bu ehtimolliklar bemalol foydalanish mumkin bo’lgan ishonchli ehtimolliklar deyiladi. Masalan, 0,95-95 % ehtimollikda mos holda xatoga yo’l qo’yish ehtimolligi 0,01-1 % yoki 100 dan 1 teng bo’ladi. O’simliklarni himoya qilish bo’yicha olib boriladigan izlanishlarda 0,95-95 % li ehtimollik va 0,05-5 % li ahamiyatlilik darajasi mutlaqo ob'ektiv hisoblanadi. Xuddi shunga o’xshash bo’lgan usulni tanlangan o’rtacha qiymat taqsimotiga ham qo’llasa bo’ladi. Chunki har qanday izlanish taqqoslashning o’rtacha qiymatlarni taqqoslashga olib keladi. Xuddi shunga o’xshash usulni tanlangan o’rtacha qiymatlar taqsimotiga ham qo’llasa bo’ladi, chunki har qandvy izlanish me'yoriy taqsimot qonuniga bo’ysunuvchi o’rtacha qiymatlarining taqqoslanishiga olib kelinadi. O’rtacha qiymat µ, dispersiya σ 2 va standart og’ish σ bular – bosh to’plamning n →∞ holidagi parametrlaridir. Tanlab olingan kuzatishlar bu parametrlarni baholash uchun imkon beradi. Tanlab olingan o’rtacha qiymat x bosh o’rtacha qiymat µ ning, tanlab olingan dispersiya s2 – σ 2 ning, tanlab olingan standart og’ish s bo’lsa – σ parametrning baholanishi hisoblanadi. Katta tanlanmalar (n>20÷30, n > 100) uchun me'yoriy taqsimot qonuniyatlari ob'ektiv bo’lib, ularning baholanishi ±s sohada barcha kuzatishlarning 68,26 % i, ±2s sohada – 95,46 % i, ±3s sohada esa 99,73 % i joylashadi.

-—ya-3b 2b b µ +b +2b +3b→∞ rasm. σ ning turli xildagi qiymatlari uchun me'yoriy taqsimotning cheklangan egri chizig’i yuzasi (kuzatishlar foizi). O’rtacha arifmetik va standart og’ishlar ham asosiy tavsiflar hisoblanadi, chunki aynan ular yordamida o’lchashlarning empirik taqsimoti beriladi. Styudent taqsimoti (t-taqsimot) n < 30-20 bo’lgan holdagi kichik tanlanmalar bilan ishlaganda qo’llaniladi; tanlab olingan o’rtacha qiymatlar uchun quyidagi munosabatdan foydalaniladi bu yerda - tanlab olingan o’rtacha qiymatning bosh to’plam o’rtacha qiymati µ dan og’ishini, mahraji bo’lsa bosh to’plam o’rtacha xatoligining standart xatoligini bildiradi. Demak, tning qiymati tanlab olingan o’rtacha qiymat 1 ga teng deb qabul qilingan tanlanma xatoligi ning ulushlarida ifodalangan ning bosh to’plam o’rtacha qiymati µ dan og’ishi bilan o’lchanadi.Amalda St'yudentning t-taqsimotini topish uchun jadvallardan foydalaniladi. Bu qiymat bosh to’plam µ ning o’rtacha qiymatini to’ldiruvchi ishonch oralig’ini aniqlash va bosh to’plamga nisbatan u yoki bu gipotezani tekshirishga imkon beradi. Bunda bosh to’plam ko’rsatkichlari µ va σ larni bilish shart emas, vaholanki n tanlanma hajmi uchun ularning baholanishi i s larga ega bo’lishning o’zi etarlidir. Fisherning F-taqsimoti. Agar 1 ta me'yoriy taqsimot bo’yicha taqsimlangan to’plamning aynan o’zidan n 1 p 2 , ... p p , hajmlarga ega bo’lgan mustaqil tanlanmalarni qandaydir miqdorda tasodifiy takrorlanish usulida tanlab olinsa, u

holda ν 1 =n-1; v 2 =n 2 -1 va v n = n n -1 erkinlik darajasiga ega bo’lgan …… dispersiyalarni hisoblash, keyin esa dispersiyalar F = nisbatlarini aniqlash mumkin bo’ladi. Dispersiyalar nisbati kasr suratida katta dispersiya bo’ladigan qilib olinadi, shuning uchun ham har doim F ning qiymati 1 dan kattaroq yoki teng bo’ladi (dispersiyalar teng bo’lgan holda). U faqatgina erkinlik darajalari sonigagina bog’liq bo’lib, bosh to’plam dispersiyasiga bog’liq emas. Agar 2 ta taqqoslanuvchi tanlanmalar bosh o’rtacha qiymat µ ga ega bo’lgan umumiy bosh to’plamdan olingan tasodifiy o’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar bo’lsa, u holda F ning asl qiymati chegaradan chiqmaydi va ν 1va v2 kattaliklar uchun F mezon bo’yicha nazariy qiymatning kritik qiymatidan ortib ketmaydi (F asl < F naz ). Agar mabodo taqqoslanuvchi guruhlarning bosh o’rtacha qiymatlari turlicha bo’lsa, u holda F asl > F naz bo’ladi. Amalda Fning nazariy qiymatini aniqlash uchun jadvallardan foydalaniladi (5- ilova). F taqsimoti izlanish olib borilayotgan tanlanmaning bir jinsliligi tekshirilishi zarur bo’lgan izlanishlarda qo’llaniladi. Pirsonning x 2 -taqsimoti. Pirson tomonidan 1900 yilda ochilgan qonunga ko’ra nazariy chastotalar, odatda, qatorning empirik chastotalari bilan mos tushmaydi. Shu sababli empirik chastotalarni (eksperimentda olingan) nazariy chastotalar bilan taqqoslash zaruriyati tug’iladi. Buning uchun empirik chatotalar (f) ning nazariy chastotalar (F)dan og’ishlari kvadratlarining nazariy chastotalarga nisbati yig’indisidan iborat bo’lgan x2 mezonidan foydalaniladi: ; Bu yerda f va F – mos holda tanlanma ob'ektlari sonlarining asl va nazariy chastotalari. x 2 bu qaysidir sonning kvadrati emas, balki berilgan formula bilan aniqlanuvchi asl qiymatni ifodalaydi. Egri chiziqning ko’rinishi erkinlik darajalari soniga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Kam sonli erkinlik darajalari uchun egri , ,

chiziq simmetrik bo’lmaydi. Erkinlik darajalari soni ortishi bilan simmetriklikdan chetlashish kamayadi va v →∞ holida bu egri chiziq me'yoriy holga keladi. Empirik va nazariy taqsimotlarning farqlanishi turli xil sabablarga ko’ra bo’lishi mumkin. Ba'zi birlarida kuzatishlar soni kamligi sababli ular tasodifiy bo’lsa, boshqalarida bo’lsa empirik taqsimotning me'yoriy taqsimotga mos kelmasligi sabablidir. x 2 mezoni masalasi (to’g’rilik mezoni, o’xshashlik mezoni, moslik mezoni) empirik va nazariy taqsimotlar ma'lumotlari orasidagi farqning tasodifiy yoki qonuniyligini aniqlanishidadir. Formuladan ko’rinadiki, empirik va nazariy chatotalar orasidagi farq (f-F) qanchalik katta bo’lsa, x 2 mezoni ham shunchalik katta bo’ladi. Agar mabodo empirik va nazariy chastotalar o’zaro teng bo’lgudek bo’lsa, u holda x 2 ning tebranishlagi chegarasi 0 dan ∞ gacha o’zgaradi. Agar mabodo bo’lsa, u holda 0 ga teng bo’lgan gipotezadan voz kechilib, holida esa voz kechilmaydi. Asl va nazariy kutilayotgan chastotalarning to’liq o’zaro mos kelishida 0 bo’ladi. x2 mezonini aniqlashda jadvallardan ham foydalaniladi (6-ilova). Bunday jadvallardan sifat belgilari: kasalliklar bilan zararlanish, gibridlarning parchalanishi, urug’larning o’sishi va hokazolar o’rganilayotganida foydalaniladi. Puasson taqsimoti yoki kamyob hodisalar taqsimoti. Bunday hodisalar bo’lib, masalan, zararkunanda va kasalliklar epifitotiyasi, don ekini urug’ida begona o’tlar taqsimoti va boshqalarning ommaviy ko’payishlari hisoblanadi. Bunday taqsimotda r ning kiymati juda ham kichik, chunki hodisa kamyob hisoblanadi, qning qiymati esa 1 ga yaqinlashib qoladi. Kamyob hodisalar taqsimoti 1 ta ko’rsatkich – o’rtacha arifmetik qiymat x bilan tavsiflanadi, chunki s 2 dispersiya x ga teng yoki undan juda ham kam farq qiladi, ya'ni s 2 =a.

Demak, nazariy taqsimotni faqatgina 1 ta tanlanmaning o’rtacha qiymati asosida yasash mumkin. Puasson taqsimoti yordamida zararkunanda, patogenlar soni qayd qilinishlaridagi natijalar aniqligini baholash mumkin. Bu qonunga ko’ra, xususan, o’simliklardagi poliembrioniya hodisasi, qopqonga tushgan hasharotlar soni kelib chiqadi. Buning uchun ushbu r x = formuladan foydalaniladi. Bu erda r x – x qiymatning ro’y berishi ehtimolligi; x – har bir katta guruhda ro’y beruvchi kamyob hodisalar soni (x=0,1,2,3 va hokazo); a – har bir katta guruhdagi kamyob hodisalar o’rtacha soni (a = p r , bu erda r – barilgan belgining paydo bo’lishi ehtimolligi; n – o’tkazilgan kuzatishlar soni); x! – 1 dan x gacha bo’lgan sonlar ko’paytmasi (faktorial); 0 sonining faktoriali 1 ga teng deb qabul qilingan (0! = 1); e – natural logarifm asosi, ≈2,718. Agar x hodisa a o’rtacha qiymatga ega bo’lgan Puasson qonuniga bo’ysunsa, u holda x = 0, 1, 2, 3 va hokazolarning ehtimolligi mos holda: rx =larga teng bo’ladi. Ma'lumotlarni qayta ishlash olingan ma'lumotlarni tahlil qilish, ularni dastlabki sonli qayta ishlar va izlanishlar natijalarini statistik baholashni o’z ichiga oladi. Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish izlanishning asl usulikasini izlanishlar talablari va maqsadlari usulikasi bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Zararkunanda, zararlanish, zararkunanda va o’simlik, hosilning rivojlanishi xususiyatlari, ularni dala kuzatishlari bilan taqqoslash haqidagi ma'lumotlar kritik nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Dastlabki ma'lumotlar qo’shib yozish va boshqa turdagi noaniqliklardan holi bo’ladi. Eksperiment usulikasi va o’ni qo’yish texnikasi buzilishi, o’rganilayotgan hodisalar mohiyatini buzuvchi qo’pol xatoliklar bilan olib borilgan tajribalar brakka chiqariladi. Bundan so’ng butun tajriba natijalarini o’zida yaqqol va to’liq aks ettiruvchi va ob'ektiv xulosa chiqarishga imkon beruvchi juda ko’p miqdordagi materialni kam miqdordagi ko’rsatkichlarga olib kelishni ko’zda tutuvchi eksperiment ma'lumotlarini dastlabki qayta ishlashga kirishiladi. Materiallarni dastlabki qayta ishlashga quyidagilar kiradi:

1. Tajribani o’tkazish mobaynida zararkunanda, fitopatogen rivojlanishining biologik xususiyatlari va ekologik sharoitlarini tavsiflovchi o’rtacha qiymatlarini jadvallar, fenoklimogrammalar va boshqalarni tuzish orqali hisoblash; 2. Pestitsidlar biologik samaradorligi jadvalini tuzish – delyankalar, takrorlashlar, variantlar bo’yicha samaradorlikni aniqlash, variantlar bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichlarni hisoblash; 3. Hosildorlik jadvalini tuzish – takrorlanishlar bo’yicha hosildorlik yig’indisini aniqlash, variantlar bo’yicha o’rtacha hosildorlikni hisoblash; statistik qayta ishlash uchun foydalaniladigan jadvallarni tuzishda quyidagi qoidalarga amal qilish zarur bo’ladi: asosiy massasi 3 xonali bo’lishi zarur; delyankalar bo’yicha va o’rtacha hosildorlik jadvalga 0,1 aniqligida, agar mabodo sentnerning yuzdan bir ulushlarida ifodalangan bo’lsa, u holda 1 s/ga aniqligida (1-holda 100 dan bir ulushlarda va 2 holda sentnerning 10 dan 1 ulushlarida yaxlitlab) yoziladi; izlanishda qo’llanilgan usullarning absolyut xatoligini bilish zarur; mos holda variatsiyalash bo’yicha va o’lchash apparaturasi yordamida boshlang’ich kuzatishlar xatoliklari taeriba natijalari aniqligida bo’lishi zarur. 1-Topshiriq. Miqdoriy o’zgaruvchanlikning statistik ko’rsatkichlarini hisoblang. Topshiriqning olingan variantida eksperiment ma'lumotlarini quyidagi tartibda qayta ishlang: Variatsiyalanish kengligini o’rnating Tanlanmadagi guruhlar miqdori va guruh tezligini o’rnating Boshlang'ich ma'lumotlarni guruhlarga ajrating va chastotasini aniqlang Tanlanma statistik ko’rsatkichlarini aniqlang Bosh o’rtacha qiymat uchun ishonch intervalini aniqlang Gistogramma va taqsimlash generatsiyasi uchun ishonch intervalini tuzing Tanlanma hajmini aniqlang. Namuna. Laboratoriya populyasiyasidagi 50 ta olma qurtini o’lchab ko’rilganida har bir alohida qurtlarning massalari quyidagicha (mg) bo’lgan: 20 40 45 50 45 30 55 40

51 53 35 60 50 45 50 55 75 55 60 35 49 63 62 5 5 45 45 35 39 60 49 40 40 36 40 42 42 45 60 45 30 30 50 55 65 50 55 60 70 60 61. Yechimi: tanlanmaning hajmi katta (n>20-30) bo’lganligi sababli uni guruhlarga ajratib chiqish zarur. Shu maqsadda quyidagi ishlarni amalga oshirish zarur: Guruh (sinf)lar soni, oraliq qiymati, har bir guruh boshi va oxiri, guruh variantlarini o’rnatish. Sinflar soni taxminan kuzatishlar umumiy sonidan olingan kvadrat ildiz K = ga teng. Bizning misolimizda K = = ~7 ga teng. i oraliq qiymati variatsiyalash kengligi R ni guruhlar soni K ga nisbati orqali topiladi: . Har bir guruh boshi X min ga i oraliq qiymatini ketma-ket qo’shib topiladi, oldingi guruh oxiri keyingisidan o’lchash aniqligi qiymatiga farq qilishi kerak. 2. ishchi jadvalni tuzing va boshlang’ich ma'lumotlarni guruhlarga shtrixlar va konvertchalar usulida yoyib chiqing (39-jadval). Yoyib chiqqandan so’ng laboratoriya populyasiyasidagi olma qurtlari massalari o’zgaruvchanligini tavsiflovchi variatsiya usuli olinadi. Modal guruh (moda – bu eng ko’p uchraydigan belgi), chetki guruhlar qiymatlari (limitlari, chegaralari) ni aniqlash zarur. jadval Boshlang’ich ma'lumotlarni guruhlarga yoyish Guruh Yoyish usuli Chastota (f) Guruh variantlari(x) Shtrixli konvertchali 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7. Jami - - 50 - Chetlashishlarning o’rtacha arifmetigi va kvadratlari yig’indisini aniqlang (jadval). jadval Chetlashishlarning o’rtacha arifmetigi va kvadratlari yig’indisini hisoblash Guruh Chastota (f) Guruh variantlari (x) Boshlang’ich ma'lumotlar bo’yicha chetlashishlar kvadratlari yig’indisini hisoblash(x) f x x 2 fx 2 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Jami 50 - - - - variatsion qatorning statistik tavsiflari va bosh o’rtacha qiymat uchun ishonch oralig’ini aniqlang. Hisoblashlar quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 1) o’rtacha arifmetik qiymat (tortib o’lchangan) ; 2) chetlashishlar kvadratlarining yig’indisi ; 3) dispersiya

; standart og’ish (alohida kuzatuv xatoligi) S= variatsiya koeffitsienti 6) tanlab olingan o’rtacha ymatning absolyut xatoligi 7) tanlab olingan o’rtacha qiymatning nisbiy xatoligi 5. n-1 erkinlik darajasi holida 5% li ahamiyatlilik darajasi uchun bosh o’rtacha qiymatning ishonch oralig’ini formulasi orqali belgilab olamiz. 6. Laboratoriya populyasiyasidagi 50 ta olma qurti massalari bo’yicha gistogramma va taqsimlanish poligonini tuzing (9-rasm). Bunda absissa o’qi bo’ylab guruhlar chegarasi, ordinata o’qi bo’ylab esa f chastota belgilab olinadi. Natijada ustunchalar ko’rinishidagi f chastotalarga proporsional bo’lgan x oraliqqa teng bo’lgan zinasimon grafik hosil bo’ladi. Bu grafik gistogramma deb ataladi. Guruhlar o’rtacha qiymatlarini chiziqlar bilan tutashtirib taqsimot grafigi – poligonni olamiz. Grafik kengligi va balandligi o’rtasidagi munosabat 1:2 ga yaqin bo’lishi lozim. 7. Tanlanma hajmini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:

9-rasm. Laboratoriya populyasiyasidagi 50 ta olma qurti massalari taqsimotining gistogramma va poligoni. Barcha topshiriqlar bajarib bo’linganidan so’ng xulosa chiqariladi. Xulosa. 95 % li ehtimollik darajasiga ega bo’lgan barcha to’plamning o’rtacha arifmetik qiymati 41 48 mg oralig’ida joylashadi, o’rtacha tanlanmaning absolyut xatoligi – 1,93 mg, nisbiy xatoligi – 4,26%, laboratoriya populyasiyasidagi olma qurti massasi variatsiyasi koeffitsienti 30,19% ni tashkil qiladi. 1-variant. Qand lavlagida 50 marta oddiy uzunburunning joylashuvi tuproqda tekshirilganida turloi xildagi hasharotlar miqdori (soni) kuzatilgan: 1 2 3 5 6 4 7 10 13 4 1 275 36 10 897 10 375399 12 88234456 7882689 10465 1198 2-variant. Qishlagani yotgan toshbaqasimon burganing 50 ta urg’ochisi tarozida o’lchab ko’rilganida alohida hasharotlar massalari quyidagicha bo’lib chiqdi (mg): 76 104 128 82 115 141 84 127 104 112 74 108 126 110 101 98 115 104 133 142 112 106 75 128 104 132 135 98 78 124 115 110 113 111 100 132 94 96 114 111 123 94 108 122 73 143 156 108 103 128 3-variant. Tuproqdan chiqish davrida Kolorado qo’ng’izi urg’ochilarining massalari o’lchab ko’rilganida ular quyidagicha bo’lgan (mg): 238 151 137 158 117 135 147 167 153 161 118 182 92 129 138 170 140 118 138 175 167 138 165 178 135 211 146 129 162 130 176 123 109 138 238 179 152 155 130 183 147 183 143 183 140 196 170 208 216 111 183 182 188 210 215 163 114 208 156 174

4-variant. Laboratoriya populyasiyasidagi xasvaning fiziologik holatlari aniqlanganida hasharotlar tanalaridagi yog’ning nisbiy tarkibi quyidagicha bo’lgan (quruq massaga nisbatan foizlarda): 23,0 30,0 15,0 19,0 38,0 30,0 27,0 16,9 16,3 23,0 37,0 30,0 21,0 39,4 25,0 18,0 35,0 30,2 24,0 15,2 13,7 15,8 19,0 28,0 37,4 26,4 21,0 22,0 24,0 43,9 30,7 29,0 27,0 29,0 35,5 16,8 22,3 31,0 32,0 31,0 26,4 16,6 29,6 28,0 31,0 26,0 27,8 16,5 22,8 25,0 24,0 25,0 27,9 24,0 41,0 40,5 23,0 5-variant. Kuzgi bug’doy hosilini yig’ib olish usuliga bog’liq holda xasvaning fiziologik holatini o’rganishda 66 urg’ochisidagi yog’ miqdori yig’ib-terib olishdan avval aniqlandiki, 66 ta urg’ochidagi yog’ tarkibi hosilni to’g’ri kombaynlashda yig’ib olishdan avval quyidagicha bo’lgan (quruq moddaga nisbatan foizlarda): 36,1 34,2 21,5 24,0 21,5 36,1 31,9 34,2 21,5 24,0 21,5 28,4 34,4 32,2 21,8 17,1 30,2 31,8 19,9 13,8 25,2 26,9 23,1 52,0 12,2 25,9 16,8 16,5 30,1 21,7 23,4 16,7 40,5 19,0 26,8 21,1 24,7 22,6 36,0 34,8 26,2 30,7 31,0 27,7 24,6 25,3 25,9 25,0 31,8 24,4 34,8 35,5 14,3 18,8 28,4 35,8 29,5 35,5 14,3 18,8 28,8 34,5 30,3 6-variant. Kuzda qishlash joylaridagi olma qurtidagi gemolimfa bo’yicha rN ni aniqlashda quyidagi ma'lumotlar olingan: 5,05 5,05 4,45 5,20 5,14 5,40 5,03 5,42 5,30 5,13 5,29 5,02 5,36 5,32 4,95 5,15 5,24 5,31 5,40 4,90 5,13 5,30 5,30 5,04 5,16 5,20 5,35 5,26 5,01 5,21 5,29 5,30 5,19 5,28 5,25 5,23 5,21 5,26 5,15 5,20 5,26 5,50 5,35 5,16 5,35 5,23 5,04 5,10 5,01 5,19 7-variant. Laboratoriya sharoitida olma qurti populyasiyasi urg’ochilarining urug’lantirilishi o’rganilganida quyidagi ko’rsatkichlar olingan (1 ta urg’ochi zararkunandaga to’g’ri keluvchi tuxumlarning o’rtacha soni): 32 40 54 74 74 47 43 65 68 22 32 31 69 73 40 36 25 70 84 76 100 28 75 97 52 75 85 36 44 46 115 90 48 33 81 25 38 51 29 105 36 91 57 39 47 39 98 52 71 74 8-variant. Sezgir navli kartoshka barglariga dori surtilganida 50 ta Phytophtora infestans germ hujayralari uzunliklari o’lchanganida quyidagi ma'lumotlar olingan (mkm): 38,4 27,7 33,5 35,9 37,7 36,5 38,4 37,1 36,5 35,9 37,7 40,7 40,7 38,9 37,1 33,5 38,3 34,1 36,5 28,2 34,7 46,7 35,3 43,1 39,6 37,7 37,1 40,1 32,9 41,1 38,3

33,5 38,3 38,4 33,5 38,3 39,6 37,7 40,1 30,5 27,0 37,1 35,3 43,7 31,3 31,3 42,5 40,1 9-variant. Arpa zararlangan barglaridan olingan Bipolaris sorokinianum 50 konidiyalari uzunliklari o’lchanganida quyidagi ma'lumotlar olingan (mkm): 55,9 54,9 59,9 54,1 57,4 62,0 49,6 59,6 56,0 57,7 56,3 51,2 73,6 62,6 49,9 59,3 58,2 56,6 61,8 50,4 61,2 46,7 64,6 51,0 47,3 74,4 55,2 50,1 58,8 52,2 50,5 53,2 48,0 56,5 51,9 45,2 53,8 55,6 45,9 41,3 49,0 60,0 61,5 44,8 54,7 69,8 69,7 10-variant. Mevali bog’ 50 ta daraxtida qishlayotgan olma qurtlari joylashuvi tekshirilganida turli xildagi miqdorlarda topilgan (dona): 13 17 34 96 13 16 25 51 42 16 10 109 78 34 25 14 46 119 76 45 22 19 23 62 19 28 36 27 44 29 20 39 54 55 55 35 97 48 50 50 74 129 36 36 53 26 30 96 96 69 11-variant. Kuzgi bug’doy boshoqlarining toshbaqasimon kana tomonidan zararlanganligi foizi aniqlanganida quyidagi ko’rsatkichlar olingan: 19,8 1,2 10,3 13,6 29,9 13,1 19,2 12,9 19,7 11,3 9,4 3,6 6,3 35,1 4,9 9,5 10,5 20,9 13,6 3,8 10,2 11,0 5,9 31,2 3,7 11,8 14,3 18,7 19,0 3,9 3,7 21,9 19,1 15,3 13,8 15,4 16,8 13,4 10,2 23,5 7,4 22,1 4,4 13,6 18,7 8,9 15,9 9,8 12-variant. Kuzda Kolorado qo’ng’izi urg’ochilarini tarozida tortib ko’rilganida bu qo’ng’izlar massalari turlicha bo’lganligi kuzatilgan (mg): 157 160 185 187 132 159 149 95 160 191 170 100 168 205 165 172 148 151 152 174 150 180 200 210 167 132 157 167 170 185 150 170 195 205 183 132 135 165 168 187 155 158 120 250 210 159 156 125 172 200 13-variant. Kolorado qo’ng’izi urug’lanishi darajasi o’rganilganida quyidagi ma'lumotlar olingan (tuxum/urg’ochi): 323 335 317 215 963 420 366 555 850 608 366 201 468 472 470 550 401 631 830 627 388 209 361 685 385 550 389 387 890 631 264 418 620 756 405 408 388 358 793 432 273 363 558 634 408 284 210 295 725 511 14-variant. Olma qurti urug’lanishi darajasi o’rganilganida quyidagi ma'lumotlar olingan (tuxum/urg’ochi): 17,0 11,0 37,0 19,6 15,0 55,0 17,3 16,0 45,0 4,0 20,0 19,0 40,5 16,7 48,0 16,5 19,0 61,0 7,0 39,0 76,8 35,2 33,6 63,0 27,0 23,0 53,0 2,0 26,0 54,5 65,0 25,3 18,0 32,0 42,0 16,0 56,0 32,8 62,0 37,0 54,0 50,0 49,0 37,0 63,6 29,8 18,0 32,8 38,0 14,0 51,0

15-variant. Olma qurti gemolimfalari tahlil qilinganida quyidagi miqdorlarda mikronukleotsitlar kuzatilgan (dona): 42 56 62 64 52 18 28 62 21 62 71 33 30 58 21 40 48 39 32 40 54 50 73 41 47 60 61 31 33 54 42 20 61 39 47 51 44 49 53 31 46 55 67 23 58 78 40 27 50 38 2-TOPShIRIQ. Sifat o’zgaruvchanligining statistik ko’rsatkichlarini hisoblash. Topshiriq bo’yicha olingan variantda ma'lumotlar quyidagi sxema bo’yicha qayta ishlansin: r belgi ulushini aniqlang. S o’zgaruvchanlik kursatkichina aniqlang. V p sifat belgilari variatsiyasi koeffitsientini hisoblang. s p tanlanma ulushi xatoligini aniqlang. 5 % va 1 % ahamiyatlilik darajasi ulushlarining ishonch oralig’ini aniqlang. Tanlanma hajmini aniqlang. Namuna. No’xat urug’larining kasalliklar tufayli zararlanishi namunalar orqali tahlil qilinganida 200 urug’dan 27 tasi xira dog’li askoxitoz, 10 tasi och dog’li askoxitoz va 13 tasi kulrang chirish kasalliklari bilan zararlanganligi ma'lum bo’lgan. Yechimi. Tanlanma hajmi N=n 1 + n 2 + n 3 + n 4 . To’plamdagi zararlangan va sog’lom urug’lar hissasi: xira dog’li askoxitoz bilan —r1=p1:N;och dog’li askoxitoz bilan—r2=p2:N;kulrang chirish kasalligi bilan—r3=p3:N;sog’lomlari — r4 = n4:N. K=2:s= holida ulushning standart og’ishi K>2 holida o’zgaruvchanlik ko’rsatkichi quyidagi formula orqali hisoblanadi: Variatsiya koeffitsienti (K=4,s = 0,250 holida) *100 Tanlanma ulushi xatoligi ;

Askoxitoz kasalligi bilan zararlangan urug’lar uchun 1 (yoki 5) % li ahamiyatlilik darajasi uchun ishonch oralig’i: P1 ± t01och dog’li askoxitoz bilan —r2 ± t01•sp, kulrang chirish kasalligi bilanRz ± t 01•Sp, sog’lomlari — r4 ± t01•Sp. Xulosa.Tanlab olingan kuzatish natijalari 95 % li ehtimollilik darajasi o’rganilayotgan to’plamdagi urug’larning xira dog’li askoxitoz bilan zararlangan bosh ulushi p1±tos*sp oralig’ida, och dog’li kasallik bilan — r2 ± t os • sp, kulrang chirish kasalligi bilan — p3 ±tos*sp, sog’lomlari — r4 ± t os • sp da joylashgan deb hisoblashga imkon beradi. Bu xulosaning ahamiyatlilik darajasi 5 % ga teng. 1-variant. No’xat urug’lari tahlil qilinganida 200 ta urug’dan 27 tasi xira dog’li askoxitoz, 10 tasi och dog’li askoxitoz va 13 tasi kulrang chirish kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 2-variant. 450 ta toshbaqasimon kana o’rganilganida ulardan 112 tasi oq muskardina, 18 tasi turli xildagi bakterial kasalliklar bilan kasallanganligi aniqlangan. 3-variant. Kuzgi bug’doy ekilgan joydagi kasalliklarni qayd qilish bo’yicha olingan ma'lumotlarning ko’rsatishicha, 1000 ta o’simlikning 658 tasi kulrang barg zang kasalligi, 102 tasi – oq shudring va 60 tasi septorioz kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 4-variant. Kartoshka kasalliklari qayd qilinganida 500 ko’chatdan 85 tasi fitoftoroz, 34 tasi – rosporioz, 15 tasi – qora oyoqcha va 46 tasi virus kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 5-variant. 1150 ta qand lavlagi uzunburuni bo’yicha laboratoriya tahlilining ko’rsatishicha ulardan 420 tasi oq muskardina, 110 tasi atirgul va 62 tasi yashil muskardina kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 6-variant. Arpaning qayd qilingan 2000 ta bargidan 720 tasi to’rli gelmintosporioz, 600 tasi to’rli gelmintosporioz, 180 tasi xira dog’dor kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan.

7-variant. Tanlab olingan 420 ta kuzgi tunlamning 95 tasi peletierie, 62 tasi esa banxus kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 8-variant. 800 ta tanlab olingan olma qurti tuxumlari laboratoriyada tahlil qilinganida ulardan 216 tasi sariq mevaxo’r trixogramma, 314 tasi esa urg’ochisiz trixogramma bilan zararlanganligi aniqlangan. 9-variant. Makkajo’xori so’talari fitopatologik tahlil qilinganida ulardan 800 tasi un-shudring, 400 tasi bakterioz, 150 tasi diplodioz kasalliklari bilan zararlanib, 800 tasi esa sog’lom ekanligi aniqlangan. 10-variant. Kuzgi bug’doyning 600 tasi tahlil qilinganida ulardan 280 tasi zang kasalligi va 200 tasi poya zang kasalligi bilan zararlanganligi aniqlangan. 11-variant. 750 ta ipak qurti laboratoriyada tahlil qilinganida ulardan 215 tasi parazit pashsha – forotsera, 112 tasi esa blefaripoda kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 12-variant. Pomidorning 250 ta ko’chatlari ko’rib chiqilganida ulardan 120 tasi fitoftoroz, 85 tasi makrosporoz kasalliklari bilan zararlanligi aniqlangan. 13-variant. 600 ta tanlab olingan uzum bargi qarab chiqilganida ulardan 150 tasi futsarioz, 200 tasi antroknoz kasalliklari bilan zararlanganligi aniqlangan. 14-variant. Karam oq kapalagi tekshirib ko’rilganida ulardan 50 tasi oddiy xipozoter, 150 tasi apanteles, 79 tasi pimpley parazitlari bilan zararlanganligi, 128 tasi esa sog’lom ekanligi aniqlangan. 15-variant. Jonatan navli olma daraxtidagi toq ipak qurti zichligi qayd qilinganida ulardan 153 tasi toq ipak qurti apantelesi, 149 tasi yakka apanteles bilan zararlanib, 205 tasi esa sog’lom ekanligi aniqlangan. Gipotezalarni tekshirishning statistik usullari Mashg’ulotning maqsadi. Tanlab olingan 2 ta to’plamlarning o’rtacha arifmetik qiymatlari o’rtasidagi farqning ahamiyatli ekanligini baholash usullarini o’zlashtirish.

Uslubiy ko’rsatmalar. Bosh va tanlama to’plam, ularning xususiyati. Aytaylik paxtazordagi hali ochilmagan ko’saklarning o’rtacha og’irligini aniqlash kerak bo’lsin. Talab etilgan o’rtacha og’irlikni bilish uchun daladagi hamma ko’saklarni yig’ib olish va ularni tortish lozim, lekin bu bilan katta daladagi hosilni isrof qilgan bo’lar edik. Bunday hollarda ko’saklarning bir qisminigina yig’ib olib, ularning o’rtacha og’irliklarini bilgan holda butun daladagi ko’saklarning o’rtacha og’irligi to’g’risida fikr yuritish mumkin. Tekshirishning bunday usuli tanlama usul, o’lchash uchun yig’ib olingan ko’saklar tanlama to’plam yoki oddiy qilib tanlama deyiladi. Bosh to’plamdagi hamma element soni shu to’plamning hajmi deyiladi: uni N harfi bilan belgilaymiz. Tanlama to’plamdagi hamma elementlar soni tanlamaning hajmi deyiladi: uni p harfi bilan belgilaymnz. Tanlamalar hosil kilinish usuli bo’yicha takror va takrormas tanlamalarga bo’linadi. Agar tanlamaning elementlari bosh to’plamdan tanlangan elementni yana bosh to’plamga qaytarish yo’li bilan ajratilsa, bunday tanlama takror tanlama deyiladi. Bunda har bir tanlangan element keyingi tanlashda takror chiqishi mumkin. Agar tanlama zlementlarini bosh to’plamga qaytarmasdan uning elementlari bosh to’plamdan ajratilsa, bunday tanlama takrormas tanlama deyiladi. Bosh to’plam to’g’risida tanlama to’plamga asoslanib to’laroq muhokama yuritish uchun uni mumkin qadar bosh to’plamga "o’xshash" qilib tanlab olinadi. Shuning uchun agar bosh to’plamda biror belgi ma'lum nisbatda uchrasa yaqin bo’lsa, tanlama shuncha yaxshi va foydali bo’ladi. Bosh to’plamdagi nisbatni etarlicha aniq takrorlovchi tanlama reprezentativ tanlama deyiladi. Tekshirish natijasida biz bosh to’plamdagi belgilarning sanog’ini va nisbatini bila olmaymiz, shuning uchun bu nisbatlarini e'tiborga oluvchi reprezentativ tanlama hosil qilish uchun biz uni tasodifiy tanlama qilib tuzamiz, ya'ni uni shunday usul bilan tanlab olamizki, bu usul tekshiriladigan belgiga hech qanday ta'sir qilmaydi va bosh to’plamning har bir elementi tanlamada bir xil imkoniyat bilan qatnashishi ta'minlanadi.

Tajribaning ko’rsatishicha, bu holda tekshiriladigan belgilarning tanlamadagi nisbatlari bosh to’plamadagi nisbatlari bosh to’plamdagi mos nisbatlarni aniqroq ko’rsatadi va demak tanlama reprezentativ bo’ladi. Tanlanma to’plamga asoslanib, bosh to’plam to’g’risida qanchalik to’liq muhokama yuritish mumkinligini masalasi biologik statistikaning eng muhim nazariy va amaliy masalalaridan biridir. Biz bu kitobda asosan tanlanma to’plamlar bilan ish ko’ramiz va ularni qisqacha to’plam deb yuritamiz. 2 ta bosh to’plamlar o’rtacha arifmetik qiymatlari o’rtasidagi har qanday farq har doim ham ahamiyatlidir. O’simliklarni himoya qilish bo’yicha olib boriladigan izlanishlarda bosh to’plamlarning emas, balki tanlab olingan to’plamlarning o’rtacha qiymatlari taqqoslanadi. Shu sababli ham har doim tajribani o’tkazishda kuzatishlar guruhlari farqi haqidagi masala paydo bo’ladi. Bu masalani hal qilish taqsimot qonunlari parametrlarini baholaydigan statistik tavsiflarini taqqoslash, ya'ni statistik gipotezalarni tekshirishga olib kelinadi. Statistik gipoteza – bu tanlanma asosida tekshirilishi mumkin bo’lib, qarab chiqilayotgan u yoki bu tasodifiy kattaliklar taqsimotining statistik qonunlari haqidagi ilmiy taxmindir. Deyarli har doim masala 0 li gipoteza (H 0 ) – asl va kutilayotgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi real farqning yo’qligini tekshirishda bo’ladi. Agar mabodo tekshirish natijasida asl va nazariy ko’rsatkichlar o’rtasidagi farq 0 ga yaqin yoki mumkin bo’lgan qiymatlar sohasida bo’lib chiqsa, u holda 0 li gipoteza yo’qqa chiqarilmaydi (inkor qilinmaydi). Agar mabodo farqlar berilgan statistik mezon uchun kritik sohada bo’lib chiqsa, u holda bizning gipotezamiz mumkin bo’lmay qoladi va shuning uchun ham u bilan mos kelmaydi, ya'ni N 0 inkor qilinadi. N0 gipotezani qabul qilish ma'lumotlar asl va nazariy yoki asl taqsimotlarning 2 ta qatorlari o’rtasidagi farqlarning yo’qligi taxminiga zid emasligini anglatadi. Gipotezani inkor qilish bo’lsa empirik ma'lumotlar N 0 bilan mos kelmasligi va unga muqobil bo’lgan gipotezaning to’g’ri ekanligini anglatadi. N0 ning to’g’riligi ahamayatlilikning ma'lum bir darajasi uchun tekshirishning statistik mezonlarini hisoblash orqali tekshiriladi. N0ni tekshirish uchun 2 turdagi: parametrik va noparametrik mezonlar qo’llaniladi.

Parametrik mezonlar – bular to’plamdagi belgining taqsimoti ma'lum bir qonun (masalan, me'yoriy taqsimot qonuni) ga bo’ysunadi degan taxminga asoslangan mezonlardir. Bunday ko’rsatkichlarga ularning qo’llanilishi taqsimot parametrlarini baholashlarni ko’zda tutuvchi t va Fmezonlarikiradi. Noparametrik mezonlar – bular ularning qo’llanilishi taqsimotning noma'lum parametrlarini hisoblash va belgi taqsimotining taxminiy qiymatini talab qilmaydigan mezonlardir. Tanlangan to’plamning statistik ko’rsatkichlari – bosh to’plam parametrlari qiymatlarining taxminiy baholanishlaridir. Ularning baholanishlari nuqtaviy (1 ta son bilan ifodalanishi) yoki oraliqli bo’lishi mumkin. Masalan, x bosh o’rtacha qiymat µ ning nuqtaviy baholanishi, tanlab olingan dispersiyas2 bo’lsa a2 ning nuqtaviy baholanish bo’lsin. Bosh o’rtacha qiymatning nuqtaviy baholanishini quyidagicha yozish mumkin: x± sx, ya'ni x – bosh to’plam µ ning xatolik bilan baholanishi. Oraliq baholanishi 2 ta son – baholanayotgan parametr oralig’i chetlari bilan tavsiflanadi. Ishonch oralig’i – bu baholanayotgan parametrni berilgan ehtimollik bilan qoplaydigan oraliqdir. Oraliq markazi – nuqtaning tanlab olingan baholanishidir. Chegaralar yoki ishonch chegaralari baholashning o’rtacha xatoligi va ehtimollik darajasi bilan aniqlanadi. Bosh o’rtacha qiymat uchun matematik jihatdan ishonch oralig’i quyidagicha yoziladi: ≤ µ≤ bu erda –berilgan erkinlik darajalari soni va qabul qilingan ahamiyatlilik darajasidagi tanlab olingan o’rtacha qiymatning chegaraviy xatoligi. Ahamiyatlilikning har xil darajalari va erkinlik darajalari soni uchun Styudentning t-mezoni qiymatlari jadvallarda beriladi. Oraliqning chetki nuqtalari – - tos • boshi va + t05 • oxiri – ishonch chegaralaridir. Oraliqning baholanishi tanlab olingan o’rtacha qiymatlarni taqqoslashdagi gipotezalarni statistik usulda tekshirish uchun qo’llaniladi.

Eng kichik ahamiyatlilik farqi (EKAF) – mumkin bo’lgan tasodifiy chetlashishlarning chegarasini ko’rsatuvchi kattalikdir. Agar mabodo tanlab olingan o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi asl farq d >EKAF bo’lsa, u holda 0 li gipoteza inkor qilinadi, d< EKAF bo’lganida esa inkor qilinmaydi. EKAF ishonch oraliqlarini olish va statistik gipotezalarni tekshirish uchun ishlatiladi. Bosh o’rtacha qiymatlar farqi uchun ishonch intervali d — EKAF< D < d + EKAF nisbat yoki d ± EKAF orqali aniqlanadi. Bu munosabatdagi EKAF = t05 • sd– berilgan erkinlik darajalari soni v=p1+p2 – 2 va qabul qilingan ahamiyatlilik darajasidagi tanlab olingan o’rtacha qiymatlar farqining chegaraviy xatoligi. Standart chetlashish s ning qiymati bo’yicha µ ning alohida qiymati va butun to’plam - ts < µ < + ts, yoki ± ts uchun oraliq baholanadi. Bu oraliqning ichida bosh o’rtacha qiymat d va barcha o’zgaruvchi kattalikning alohida qiymatlari 95 yoki 99 % li ehtimolligi darajasi bilan yotadi. t s kattalik – bu alohida qiymatlarning yoyilishi sohasi. O’rtacha qiymatlarni taqqoslaganda 2 ta jihatni yodda tutish zarur: 2 ta o’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalarning o’rtacha qiymatlari 1- va 2-tanlanmalarning kuzatish birliklari umumiy shart bilan bog’lanmagan holida taqqoslanadi; qandaydir umumiy shart bilan 1 ta tanlanmaning kuzatish birliklari 2-tanlanma kuzatishlari birliklari bilan qo’shma bo’lgan 2 ta o’zaro qo’shma tanlanmalar taqqoslanadi. 2 ta o’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar o’rtacha qiymatlari Styudentning tmezoni bo’yicha taqqoslanganida o’rtacha qiymatlar ( = x1 - x2)farqining ahamiyatliligi, 2 ta qo’shma tanlanmalar taqqoslanganida esa o’rtacha farq ( =∑d:n)ning ahamiyatliligi baholanadi. O’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar o’rtacha qiymatlari farqini t-mezoni va EKAF 05 bo’yicha baholash. Statistika nazariyasida o’zaro bog’liq bo’lmagan

tanlanmalar farqi xatoligi yoki o’rtacha arifmetik qiymatlari yig’indisi bir xil kuzatishlar soni (n 1 = n 2 ) da quyidagi formula yordamida aniqlanadi: ; Bu yerda Sd – farq yoki yig’indi xatoligi; taqqoslanayotgan o’rtacha arifmetik qiymatlar xatoliklari. lar oralig’idagi farqlarning ahamiyatliligi yoki ahamiyatsizligi haqidagi xulosaning o’rinli ekanligining kafolati bo’lib farqning uning xatoligiga nisbati xizmat qiladi: Agar mabodo t asl > t naz bo’lsa, u holda o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farqning ahamiyati yo’qligi haqidagi 0 li gipoteza inkor qilinadi, agar farqlar ahamiyatlilikning qabul qilingan darajasidagi tasodifiy tebranishlar chegarasida yotadigan (ya'ni H 0 : d= 0) bo’lsa, u holda inkor qilinmaydi. t mezonning nazariy qiymati erkinlik darajalari soni v=n 1 + n 2 – 2 va qabul qilingan ahamiyatlilik darajasini bilgan holda jadvaldan olinadi (4-ilovaga qarang). H 0 ni o’zgaruvchi belgi birliklarida ifodalangan EKAF kattaligi bilan ham tekshirib ko’rish mumkin. O’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farq ahamiyatli farqlar kritik sohasining ichi (d>EKAF) da yotsa, u holda u ahamiyatli deb tan olinadi va H 0 inkor qilinadi. Agar d< EKAF va tasodifiy tebranishlar sohasida yotsa, u holda H 0 inkor qilinmaydi. O’rtacha farqning ahamiyatliligini baholash (qo’shma tanlanmalar). Qo’shma tanlanmalar uchun o’rtacha qiymatlar farqini baholash farqlar usulida hisoblanadi. Bu usulning mohiyati shundaki, bunda o’rtacha qiymatlar farqi d =x 1 - x 2 emas, balki o’rtacha farq d ning ahamiyatliligi (arifmetik jihatdan u 1 ta kattalikning o’zginasi) baholanadi. va – va i

S d ni farqlar usulida topish uchun d kuzatishlar qo’shma juftlari o’rtasidagi farq hisoblanadi, o’rtacha farq = ∑d:n ning qiymati va o’rtacha farq xatoligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Ahamiyatlilik mezoni formula orqali hisoblanadi. Erkinlik darajalari soni v = p — 1 tenglikdan foydalanib topiladi, bu erda p – 1 – qo’shma juftlar soni. 2 ta qo’shma qatorlar o’rtacha qiymatlari farqining ahamiyatliligini f-mezoni yordamida aniqlash usullaridan ko’pincha tahlil qilish usullarini qiysiy baholash uchun foydalaniladi. Sifat o’zgaruvchanligidagi tanlab olingan ulushlar o’rtasidagi farqning ahamiyatliligini baholash uchun ham xuddi miqdoriy o’zgaruvchanlikdagi kabi t- mezoni qo’llaniladi: bu erda r1va r2 –tanlab olingan ulushlar; – ulushlar xatoliklari. Bu formulani 2 ta turli hajmlarga ega bo’lgan tanlanmalar to’plamlarini taqqoslash, ya'ni n1 = p2hol uchun qo’llasa bo’ladi. 1-TOPShIRIQ. O’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar o’rtacha qiymatlari farqining ahamiyatliligini baholang. 2 ta tanlab olingan o’rtacha qiymatlarni taqqoslash tanlab olingan o’rtacha qiymatlar o’rtasida ahamiyatli farqlar yo’q bo’lgan 0 li gipotezani tekshirish usulida amalga oshiriladi. Namuna. Bazudin (0,8 kg/ga) va fosfamid (1,0 l/ga) bilan qayta ishlangan qand lavlagi ekilgan 2 ta dalaning har biridagi 7 ta qayd qilingan maydonchalarda qand lavlagi shirasining o’lishi darajasi hisoblangan. Qand lavlagi shirasiga hasharotlarning preparatlarning ta'sirida o’rtacha o’lishi uchun 5 % li ishonch oralig’ini aniqlang va farqlar ahamiyatliligini tekshiring. va

Yechish. 2 ta daladagi qand lavlagi hasharotlari o’lishini qayd qilish uchun namuna maydonchalari bir-biri bilan umumiy shart bilan bog’lanmagan. Shu sababli olingan ma'lumotlar (jadval) ni qo’shma juft bo’lmagan tanlanmalar turiga ko’ra qayta ishlash zarur bo’ladi. jadval O’zaro qo’shma juft bo’lmagan tanlanmalarni taqqoslashdagi hisoblashlar ketma-ketligi Bazudin Fosfamid O’lgan shiralar, x % x 1=x-A1 O’lgan shiralar, x % x 1=x-A1 98 98 93 77 86 72 96 87 80 80 78 73 63 85 ∑ ∑x1 ∑ ∑ ∑x1 ∑ x1 x2 Har bir tanlanmadagi hisoblashlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi: kvadratlari yig’indisi 2. o’rtacha qiymatning absolyut xatoligi 3. o’rtacha qiymatning nisbiy xatoligi

bosh o’rtacha qiymat uchun ishonch oralig’i ± tos • .Erkinlik darajalari soniv = p — 1 bo’lganida jadvaldan (4-ilovaga qarang) tos ning qiymati topiladi. Ahamiyatlilik mezoni Olingan tasl mezon ilovadagi jadvaldan v =px+p2 -2 ga teng bo’lgan erkinlik darajalari soniga ko’ra topiladigan nazariy qiymati bilan taqqoslanadi. 0 li gipoteza (H0) ham eng kam ahamiyatlilik farqi (EKAF) qiymati bo’yicha tekshiriladi. U o’zgaruvchan belgi birliklarida ifodalanadi va EKAF=t05 • formulasi yordamida hisoblanadi. Topshiriqning echimi asosida yozma xulosa chiqariladi. 1-variant. Bazudin va fosfamid (1 kg/ga) bilan qayta ishlangan qand lavlagi ekilgan har 2 dala 7 ta maydonchalarida qand lavlagi shirasining o’lishi foizi aniqlangan: bazudin 98 93 86 96 90 88 93 fosfamid 91 77 72 82 80 73 85 2-variant. Dilor (0,6 kg/ga) va xlorofos (1,0 kg/ga) bilan qayta ishlangan kartoshka ekilgan har 2 dala 10 ta maydonchalarida kolorado qo’ng’izining o’lishi foizi qayta ishlangandan 10 kun o’tgach aniqlangan: dilor 91 94 89 85 87 97 95 98 89 98 xlorofos 50 76 80 73 84 85 79 77 65 67 3-variant. Karam tunlamiga qarshi kurashish maqsadida 2 ta karam ekilgan dalaga 30 ming/ga va 10 ming/ga munosabatlarda trixogramma qo’yib yuborilgan hamda 10 kun o’tgach 100 ta qayd qilingan o’simlikdagi tuxumlarning zararlanganligi (% larda) hisoblangan: 30 ming/ga 95 89 93 95 89 87 86 98 92 87 10 ming/ga 75 63 84 76 79 81 68 65 73 70 4-variant. 2 ta kartoshka ekilgan dalalarda kolorado qo’ng’izi bilan egallanganligi (har birida 10 tadan namuna maydonchalarida) tekshirilganida qishlash joylarida zararkunandaning soni quyidagicha ekanligi aniqlangan (ta/m2):

1-maydon 7954368253 2-maydon 4 3 2 1 0 3 4 2 1 1 5-variant. 2 ta qand lavlagi ekilgan dala oddiy qand lavlagi uzunburuni bilan egallanganligi (har birida 10 tadan namuna maydonchalarida) tekshirilganida tuproqda zararkunandaning quyidagi miqdori aniqlangan (ta/m2): 1-maydon 1 2 0 3 2 4 1 1 3 4 2-maydon 5410242144 6-variant. Kolorado qo’ng’izi urg’ochilarining urug’lanishining ularning massalariga bog’liqligini o’rganish uchun turli massalarga ega bo’lgan 10 ta urg’ochi hasharot urug’lantirish natijasida quyidagi ma'lumotlar olindi (tuxum/urg’ochi): urg’ochilarining massalari 322 366 308 264 273 332 201 413 363 317 100-180 mg urg’ochilarining massalari 468 461 620 558 215 472 685 755 685 634 181-210 mg. 7-variant. Qishlash joylaridan turli xil muddatlarda kolorado qo’ng’izi urug’lanishi o’rganilganida dokali bog’chalarga har bir mos muddat uchun 10 tadan urg’ochi joylashtirilishi natijasida quyidagi miqdorlarda tuxumlar olingan: qishlash joylaridan chiqish boshida 322 366 308 264 273 332 201 418 363 317 qishlash joylaridan ommaviy chiqish davrida 105 490 490 596 521 513 609 640 553 640 8-variant. Kuzgi bug’doy ekish paytida tripsga qarshi kurashish uchun 5 % li granulalangan bazudin (50 kg/ga) va 5 % granulalangan volaton (75 kg/ga) bilan dorilangan. Pestitsidlarni qo’llagandan so’ng lichinkalari soni bo’yicha quyidagi ma'lumotlar olingan (ta/m2): bazudin 1,0 0,5 0,3 0,9 1,2 0,3 0,7 0,7 0,6 1,1 volaton 1,5 1,0 0,9 1,3 1,6 1,3 1,8 0,85 0,9 1,7 9-variant. Sichqonsimon kemiruvchilarga qarshi kurashda gliftor (8-12 g/ga) va baktorodensit (2kg/ga) dorilari ozuqa sifatida qo’yilgan. Kuzda ko’p yillik ekinlarni ekishda dorilashdan so’ng 10 kun o’tgach 1 ga dagi sichqonsimon kemiruvchilarning quyidagicha miqdorlarda tirik erkaklari aniqlangan: gliftor 15 13 10 20 18 15 10 11 10 12 baktorodensid 5 8 10 11 7 9 10 5 4 6

10-variant. Qo’ziqorin majmuasiga qarshi kurashda kuzgi bug’doy urug’lari vitavaks 200 (3 kg/t) bilan dorilangan va 2 fazali termik qayta ishlangan. Har ikkala holda qo’ziqorinlarning zararlanganligi quyidagicha bo’lgan (%): vitavaks 200 0,05 0,07 0,5 0,2 0,3 0,1 0,5 0,2 0,05 0,2 2 fazali termik qayta ishlash 1,5 0,6 1,0 0,5 0,3 0,5 0,8 0,3 0,5 0,7 11-variant. 3 yoshdi toshbaqasimon kana lichinkalariga qarshi kurashda tuproq 80 % li xlorofos (1 kg/ga) va xlorofos (shu dozada) karbamid (30 kg/ga) bilan birgalikda qayta ishlangan. Dorilagandan so’ng 10 kun o’tgach lichinkalar soni quyidagicha bo’lgan (ta/m2): xlorofos 3 2,5 4 3 2 5 3 2,5 3 1,2 xlorofos + karbamid 0,7 1,0 1,2 0,9 0,5 0,9 1,1 1,2 0,6 0,7 12-variant. Gul kuyasiga qarshi kurashda 100000/ga hisobida sariq trixogramma qo’llanilganda tuxumlarning zararlanganlari quyidagicha bo’lgan (%): Trixogramm chiqarilganida 79 83 65 62 68 72 63 65 45 chiqarilmaganida (nazorat) 235435834 13-variant. Qulupnay uzunburuniga qarshi kurashda tuproq metafos (0,5 l/ga) va volaton (1 l/ga) bilan qayta ishlangan. qayta ishlashdan so’ng 10 kun o’tgach zararkunandalar soni quyidagicha bo’lgan (ta/m2): metafos 3,5 1,8 0,5 2,0 1,3 1,7 2,3 5,0 3,7 1,5 volaton 1,8 1,5 1,0 1,2 2,3 2,0 1,7 1,3 1,8 2,0 14-variant. No’xat askoxitoz kasalligiga qarshi kurashda urug’lar 80 % li TMTD (4 kg/t) bilan dorilangan. Natijada o’simliklarning zararlanish ko’rsatkichi quyidagicha bo’lgan: nazoratda (dorilanmaganda) 41 29 37 29 32 25 26 27 45 51 urug’lar qayta ishlanganda 10 11 9 5 5 11 10 11 0 4 15-variant. Gul kuyasiga qarshi kurashda qand lavlagi ekishda tuproq lepidotsid (1 kg/ga me'yoriy sarflashdagi titr 100 milliard sporalar/g dan kam bo’lmagan) bilan qayta ishlangan. Zararkunanda zichligi quyidagicha bo’lgan (ta/ m2): lepidotsid 2,0 1,7 2,1 3,2 1,5 2,0 1,9 1,8 2,1 qayta ishlanmaganda (nazorat) 10 11 15 13 8 11 8 9 15

2-TOPShIRIQ. t-mezon va EKAF bo’yicha qo’shma tanlanmalar o’rtacha qiymatlari farqining ahamiyatliligini baholash. 1-namuna. Qand lavlagi ekilgan 1 ta dalada oddiy va kulrang qand lavlagi uzunburuniga qarshi kurashda GXSG gamma izomerining 16 % li mme samaradorligi o’rganilgan. Hasharotlar o’lishining qayd qilinishi 1 ta qayd qilinayotgan maydonchalarning o’zida olib borilgan. Uzunburunning har biriga nisbatan preparatning samaradorligini aniqlang. Boshlang’ich ma'lumotlar 7- jadvalda berilgan. Echish.t-mezon bo’yicha qo’shma tanlanmalar d o’rtacha farqining ahamiyatliligini baholash zarur. 0 li gipotezaga ko’ra N0 : d = 0, ya'ni pestitsid ta'siridan har 2 turdagi uzunburunlar o’limi bir xil bo’ladi. Hisoblashlar quyidagi ketma-ketlikda olib boriladi: 1. va tasl quyidagi formulalar orqali hisoblanadi: Erkinlik darajalari soniv=n-1 bo’lgan hol uchun f05 aniqlanadi. Bosh farq Duchun ishonch oralig’i ±t05* orqali aniqlanadi. EKAF: EKAF05 =t05 • ; EKAF01 =t01 ' hisoblanadi. Muayyan variantdagi topshiriqni echish asosida yozma ravishda xulosalar chiqariladi. jadval Oddiy va kulrang qand lavlagi uzunburuniga qarshi kurashda Benzofosfat samaradorligi Qayd qilingan maydoncha raqami O’ldirilgan hasharotlar soni, ta farqi d-xt- x2 Farqning kvadrati, d2 Oddiy uzunburun (x1) Kulrang uzunburun (x2) 1 10 9

2 11 17 3 18 31 4 14 18 5 6 7 6 7 8 7 17 20 8 5 10 Jami ∑d = O’rtacha qiymati = 1- Bug ’ doyning qattiq va chang qorakuyasiga qarshi kurashda ekishdan avval vitavaks (2,5 kg / t ) bilan dorilangan . Bug’doy o’simligi zararlanganligi qayd qilinganida quyidagi ma'lumotlar olingan: qattiq qorakuya: 0,5 40 37 38 31 chang qorakuya: 44 41 44 42 39 2-variant. Qand lavlagi ekilgan maydonda oddiy va kulrang uzunburunga qarshi kurashda karate samaradorligi o’rganilgan. Qayd qilingan o’sha maydonchalarning o’zida o’ldirilgan zararkunandalar miqdorlari qayd qilingan. 10 ta delyankalardagi o’lgan zararkunandalar foizi quyidagicha bo’lgan: oddiy uzunburun: 10 11 18 14 6 7 17 5 17 10 kulrang uzunburun: 9 17 31 18 17 18 20 10 17 9 3-variant. Kartoshka o’simligining yukorisidagi va pastidagi barglari fitoftoroz kasalligiga chidamliligidagi farqlar peroksidaz kislotali qayta tiklovchi fermenti faolligining turlicha ekanligi bilan tushuntiriladi. Buni tekshirib ko’rish uchun maxsus tajriba o’tkazilgan. 5 ta takrorlashlar bo’yicha pastki va yuqoridagi barglardagi peroksidaz (1 g suyuq moddaga 0,01 ml. aralashma)ning faolligi bo’yicha olib borilgan izlanishlar natijalari quyidagicha: pastki barglar : 6,5 6,9 7,0 6,8 6,8 yuqoridagi barglar : 7,2 7,9 8,4 8,4 8,0 4-variant. Tanya navli bug’doyda ildiz chirish kasalligi rivojlanishiga qayta ishlash 2 xil usulining ta'siri o’rganilgan. Tajribadagi har bir takrorlanishdagi variantlar 1 ta dalada yonma-yon joylashtirilgan. 6 ta takrorlanishlar bo’yicha

qayta ishlash turiga bog’liq ravishda bug’doyning ildiz chirish kasalligi bilan zararlanganligi quyidagicha bo’lgan (%): kuzgi haydash 7,2 6,0 6,8 7,8 6,5 7,4 kuzgi haydash +sug’orish 4,9 7,1 6,0 5,4 5,0 6,2 5-variant. No’xat urug’larining ildiz chirish kasalligiga chidamliligiga gamma nurlar bilan nurlantirishning ta'sirini o’rganish bo’yicha olib borilgan tajribada variantlar 1 ta dalada yonma-yon qilib joylashtirilgan. 6 ta takrorlanishlar bo’yicha no’xat o’simligi ko’chatlaridagi ildiz chirish kasalligi qo’zg’atuvchilari bilan zararlanganlari quyidagicha bo’lgan (%): nurlantirilgan urug’lar 22 22 23 18 20 24 nurlantirilmagan urug’lar (nazorat) 24 28 20 25 28 32 3- Olma va nok qurtlariga qarshi kurashda zolon (4 l/ga) ning samaradorligi o’rganilgan. Preparat samaradorligining qayd qilinishlari nokning aynan qayd qilingan daraxtlarida olib borilgan. Natijada qayd qilingan 10 ta daraxtlarda mevalarning zararlanganligi bo’yicha quyidagi ma'lumotlar olingan (%): Olma qurti: 0,5 1,4 1,0 0,7 0,5 0,5 0,4 0,8 0,7 1,3 Nok qurti 0,7 0,9 0,8 1,5 1,5 0,9 0,2 0,1 0,3 0,8: 7-variant. Qand lavlagi ekilgan dalada barg shirasi va ildiz shirasiga qarshi kurashda 40 % li metafosning samaradorligi o’rganilgan. Qayd qilingan maydonchalarda quyidagi biologik samaradorlik olingan (%): Barg shirasi: 97 95 98 99 92 95 91 97 94 97 Ildiz shirasi: 82 76 77 83 85 84 81 77 78 78 8-variant. Qum sudraluvchisi va kulrang zaharli uzunburunlarga qarshi kurashda kungaboqarga metafosning 40 % li k.e. purkalgan. Qayta ishlash natijasida quyidagi biologik samaradorlikka erishilgan (%): Qum sudraluvchisi95,3 97,8 92,5 95,8 98,7 91,9 93,6 90,7 95,2 95,6 Kulrang uzunburun 82,7 84,5 75,9 77,3 82,1 83,6 76,4 75,8 75,7 80,4 9-variant. Septorioz va bakterioz kasalliklariga qarshi kurashish maqsadida soya ekinzorini 50 % li uzgen (3 kg/ga) bilan purkash natijasida quyidagi biologik saradorlikka erishilgan (%): septorioz 66,0 66,5 68,8 60,3 62,7 66,7 67,3 63,4 64,8 63,8 bakterioz 51,3 55,1 53,4 50,5 51,7 53,0 52,7 54,7 52,4 50,7 10-variant. Urug’lardagi zamburug’lar jumladan mog’orlashish kasalliklariga qarshi kurashda kuzgi bug’doy urug’larini universal baytan (2 kg/t) bilan dorilash

natijasida quyidagi biologik samaradorlikka erishilgan (%): boshqa zamburug’lar 55,3 51,2 50,7 53,3 47,8 49,4 50,3 50,2 48,8 49,3 urug’larning mog’orlashi 83,5 86,9,85,780,8 83,184,5 84,1 81,8 82,8 83,0 11-variant. Qattiq qorakuya va ildiz chirish kasalliklarini bartaraf qilish uchun kuzgi bug’doy urug’lari vitavaks (75 % li s.p.) 2,5 kg/t munosabatida qayta ishlanganda erishilgan biologik samaradorlik quyidagicha bo’lgan (%): qattiq qorakuya 99,1 98,9 99,3 98,7 98,9 97,3 99,9 98,8 99,0 98,9 ildiz chirish 45,7 48,9 52,0 53,7 48,9 51,7 50,7 47,3 49,8 48,8 12-variant. Tamaki kanasi va barg o’rovchisiga qarshi kurashda tamaki maydonlari 50 % li metation (1,5 l/ga) bilan purkalganda quyidagi biologik samaradorlikka erishilgan (%): tamaki kanasi 95,3 93,7 98,8 94,6 95,9 95,6 93,8 94,6 97,9 96,6 tamaki barg o’rovchisi 83,4 86,5 80,7 81,3 78,6 78,8 79,3 80,4 84,6 85,9 13-variant. Kartoshkaning fitoftoroz va makrosporioz kasalliklari bilan zararlanishini kamaytirish maqsadida polixom (2,4 kg/ga) bilan purkalganda kartoshka o’simligi zararlanganligi darajasi quyidagicha bo’lgan (%): fitoftoroz 3,6 5,1 2,5 3,8 4,2 5,0 2,3 1,8 2,0 2,3 makrosporioz 10,3 11 8,4 9,3 9,8 10,7 15,8 13,3 10,6 5,8 14-variant. Kartoshka urug’lari ekilganida virusli infeksiya tashuvchilari deb sanaluvchi shiralarga qarshi kurashish uchun pirimor (1,5 kg/ga) bilan purkalganda quyidagi biologik samaradorlikka erishilgan (%): kartoshka shirasi 95,7 98,8 94,6 97,7 98,1 95,3 94,8 95,2 97,8 95,3 shaftoli shirasi 91,3 95,6 98,8 90,3 94,7 85,6 86,3 88,8 90,3 91,4 15-variant. Kolorado qo’ng’izi va kartoshka kuyasini yo’qotish uchun kartoshka dalasi dilor (0,6 kg/ga) bilan purkalganda quyidagi biologik samaradorlikka erishilgan (%): kalorado qo’ng’izi 97,8 98,3 95,6 98,8 96,7 94,8 98,9 98,8 95,7 98,3 kartoshka kuyasi 92,3 87,6 85,9 85,7 86,3 81,2 83,4 84,6 83,7 85,4 Zararkunandalar o’lishining qayd qilinishi qayd qilingan maydonchalarning o’zida amalga oshirilgan. 3-TOPShIRIQ. Tanlab olingan ulushlar o’rtasidagi farqning ahamiyatliligini aniqlang (sifatli o’zgaruvchanlik).

Namuna. Ochiq dala sharoitida ekishdan avval nematoda bilan zararlanishdan himoya qilish maqsadida GXSG gamma izomeri bilan qayta ishlangan 200 makkajo’xori urug’idan 190, 200 ta oddiy (qayta ishlanmagan) urug’larining 195 tasiga kirgan. Preparatni kiritish makkajo’xori urug’lariga nematodalar kirishini qaytaruvchi ta'sir qilishini aniqlash talab etiladi. Ulushlar farqi uchun t asl mezoni va 95 % li ishonch oralig’ini aniqlang. Yechish. 0 ga teng bo’lgan gipotezaga ko’ra tuproqqa bir vaqtning o’zida urug’lar bilan birgalikda VITAROS gamma izomerining kiritilishi makkajo’xori urug’lariga dala sharoitida kirishiga sezilarli ta'sir qilmaydi. Hisoblashlar formulalari va ularning ketma-ketligi 43-jadvalda keltirilgan. jadval Hisoblashlar formulalari va ularning ketma-ketligi Insektitsid urug’lar bilan birgalikda ekish paytida kiritilgan Insektitsid qo’llanilmagan 1-tanlanma 2-tanlanma n1 n1 n 2 n 2 q 1 = 1 –p 1 q 2 = 1 –p 2 Ulushlar farqi xatoligi . Ulushlar xatoligi uchun 95 % li ishonch oralig’i: r1± t 05 * sd; r2± t 05 * sd; ulushlar farqining ahamiyatlilik mezoni &#55349;&#56364; &#55349;&#56361; &#55349;&#57295; = &#55349;&#56361; &#55349;&#57295; &#55349;&#56362; &#55349;&#57295; &#55349;&#56333; &#55349;&#57295; &#55349;&#56468; &#55349; &#55349; &#55349;&#57296; = &#55349;&#56465; &#55349;&#57296; &#55349;&#56466; &#55349;&#57296; &#55349;&#56437; &#55349;&#57296;

Erkinlik darajalari soniv=n1 +n2 —2. 4-ilovadagi jadvaldan tosningv=nl + p2 —2dagi qiymatini olamiz. Muayyan variant topshirig’i echilganidan so’ng yozma ravishda xulosalar chiqariladi. 1-variant. 2 xil turli navli qulupnayning 300 tadan ko’chatlari tekshirib ko’rilganda ular ichidan vilt kasalligi bilan zararlanganlari 59 va 83 ta bo’lib chiqqan. 2-variant. 2 xil turli navli kartoshkaning 200 tadan ko’chatlari tekshirib ko’rilganda ular ichidan fitoftoroz kasalligi bilan zararlanganlari 91 va 49 ta bo’lib chiqqan. 3-variant.2 ta turli navli nok mevalarining nok qurti bilan zararlanganlari 156 va 190 ta bo’lib chiqdi. Har bir tanlanmada 500 tadan mevasi bo’lgan. 4-variant. 2 ta turli navli olma mevalarining olma arrakashi bilan zararlanganlari 56 va 76 ta bo’lib chiqdi. Har bir tanlanmada 500 tadan mevasi bo’lgan. 5-variant. 2 ta turli navli no’xatlarning no’xatxo’r zararkunanda bilan zararlanganlari 76 va 99 ta bo’lib chiqdi. Har bir tanlanmada 500 tadan no’xat urug’i bo’lgan. 6-variant. 2 ta 200 tadan tanlab olingan makkajo’xori yakka ekinlarida 43 tasi un-shudring, 15 tasi esa zang kasalliklari bilan zararlangan. 7-variant. 200 ta tanlab olingan makkajo’xori urug’laridan fungitsid bilan qayta ishlanganida 25, qayta ishlanmaganida esa 50 tasi mog’orlashgan. 8-variant. Kartoshka nihollari tahlil qilinganida 200 ta niholdan 35 tasi poya nematodasi va 73 tasi kartoshka kuyasi qurtlari bilan zararlanganligi aniqlangan. 9- variant. Kartoshkaning 200 ta niholi tahlil qilinganida ulardan 115 tasi kartoshka kuyasi va 39 tasi fitoftoroz bilan zararlanganligi aniqlangan. 10-variant. 2000 ta olma mevalarining zararlanganligi qayd qilinganida ulardan 93 tasi olma arrakashi va 179 tasi olma qurti bilan zararlanganligi aniqlangan. 11-variant. 500 ta olma mevasi tahlil qilinganida ulardan 53 tasi parsha, 173 tasi olma qurti bilan zararlanganligi aniqlangan.

12-variant. Karam tunlami 220 ta trixogramma bilan zararlangan tuxumlarining qayd qilinganida ularning 119 tasidan Tg. Eupzactidis va 101 tasidan Tg. Evanescens uchib chiqqan. 13-variant. 500 ta no’xat urug’lari tahlil qilinganida ulardan 79 tasi no’xat bargxo’ri va 53 tasi no’xatxo’r zararkunanda bilan zararlanganligi aniqlangan. 14-variant. Kuzgi bug’doy ekilganida 100 tadan tanlab olingan bug’doy donidan 83 tasi bug’doy qo’ng’izi, 15 tasi esa barg o’rovchisi bilan zararlanganligi aniqlangan. 15-variant. Qand lavlagining 500 ta ko’chati tahlil qilinganida ulardan 237 tasi lavlagi kanasi va 170 tasi trips bilan zararlanganligi aniqlangan. Izoh. Bilimlarni mustaqil tekshirish uchun savollar keyingi qismda keltirilgan. 2.O’simliklarni himoya qilishda toksikologik va boshqa masalalarni echish uchun xi-kvadrat usulidan foydalanish Xi-kvadrat (x2) mezoni taqsimotning 2 ta taqqoslanuvchi qatorlari – empirik va nazariy yoki 2 ta empirik taqsimotlarning mosligini o’rnatish zarur bo’lganida qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich empirik ma'lumotlarning nazariy fikr, 0 li gipoteza (H0)ga mosligini baholash uchun sifat belgilarini o’rganishda ishlatiladi. Agar mabodo X 2 asl > X 2 naz bo’lsa, u holda gipoteza inkor qilinadi, agar X 2 asl < X 2 naz bo’lsa, u holda gipoteza inkor qilinmaydi. Agar asl va nazariy kutilayotgan chastotalar bir- biriga o’zaro mos tushsa, u holda x 2 = 0 bo’ladi. x 2 ning H 0 qabul qilinadigan chegaraviy qiymatlari jadvallarda beriladi (6-ilovaga qarang). Xi-kvadratning qiymati erkinlik darajalari soniga bog’liq bo’ladi. Eng ko’p uchraydigan hollarda erkinlik darajalari soni (s - 1) • (K - 1) formulasi yordamida aniqlanadi, bu erda s va K parametrlar mos holda analitik jadvaldagi qatorlar va kolonkalar sonini ko’rsatadi. Namuna. 50 ta tanlab olingan qand lavlagi uzunburunidan 30 tasi (tajriba hasharotlari) dilor preparati bilan qayta ishlanib, 20 tasi qayta ishlanmagan (nazoratda qolgan). Tajriba guruhidan 28 ta, nazorat guruhidan esa 4 ta uzunburun o’lgan. Tajriba natijalari dilorning zaharli ta'sirini isbotlaydimi yoki uzunburunlar o’limi tasodifiy sabablar tufaylimi?

Yechish. Tajriba natijalarini qayta ishlash va hisoblashlar 44-va 45-jadvallarda keltirilgan. jadval Dilorning zaharliligi va 2x2 jadvali bo’yicha guruhlardagi zararkunandaning kutilayotgan miqdorini hisoblash Hasharotlar guruhi Hasharotlar miqdori ∑ % o’lganlari sog’lomlari f F f F Tajribada 28 19,2 (F1) 2 10,8(F2) 30 60 nazoratda 4 12,8(F3) 16 7,2(F4) 20 40 32 32 18 18 50 10 64 - 36 - - 100 Izoh: f va F – mos holdahasharotlar asl va nazariy kutilayotgan miqdorlari. Hasharotlar miqdorlari guruhlar bo’yicha quyidagicha taqsimlangan: Tajriba guruhida o’lganlari – ; Tajriba guruhidagi sog’lomlari Nazorat guruhidagi o’lganlari – Nazorat guruhidagi sog’lomlari – jadval Guruhlardagi hasharotlarning asl va kutilayotgan miqdorlari guruhlari (f-F) o’rtasidagi farqlar Hasharotlar guruhlari Hasharotlar miqdori ∑ O’lganlari Sog’lomlari Tajriba 8,8 -8,8 0 Nazorat -8,8 8,8 0 ∑ 0 0 0

= 28,0 v = (c-1) * (K-1) = (2-1)*(2-1) = 1 holida. Nazariy qiymati = 3,84 (ilovadagi jadvalga ko’ra). Xulosa. Dilor preparati bilan qayta ishlanganidan so’ng oddiy qand lavlagi uzunburuni o’lishining sezilarli darajada ko’payishi kuzatilgan (X2asl> X205) va zararkunandaning o’lishi dilor preparatiga bog’liq emasligi haqidagi 0 li gipoteza inkor qilinadi. 1-variant. 170 ta dalada kuzgi bug’doy hosildorligi va g’allaning xasva bilan zararlanganligi hisobga olingan. Hosildorlik bo’yicha dalalar 2 ta guruhga, zararlanganlik bo’yicha esa 4 ta guruhlarga ajratilgan (46-jadvalga qarang). Hosildorlik g’allaning toshbaqasimon kana bilan zararlanganligiga bog’liqmi? jadval Kuzgi bug’doy hosildorligining xasva bilan zararlanganligiga bog’liqligi Guruhlar bo’yicha hosildorlik, s/ga G’allaning guruhlar bo’yicha zararlanganligi, % 0,5 gacha 0,6-1,0 1,0-1,5 1,6-2,0 55 31 18 10 11 23 45 25 16 14 2-variant. 210 ta dalada qand lavlagi hosildorligi va o’simliklarning serkosporoz kasalligi bilan zararlanganligi hisobga olingan. Dalalar hosildorlik bo’yicha 3 ta guruhga, kasallik bilan zararlanishiga qarab esa 4 ta guruhlarga ajratilgan (jadval).

Hosildorlik o’simliklarning serkosporoz kasalligi bilan zararlanganligiga bog’liqmi? jadval Qand lavlagi hosildorligining o’simliklarni serkosporoz kasalligi bilan zararlanganligiga bog’liqligi Guruhlar bo’yicha hosildorlik, O’simliklarning guruhlar bo’yicha zararlanganligi, % s/ga 5 gacha 6-10 11-15 15 dan ortiqroq 350 15 8 6 5 140 79 31 15 15 250 9 8 5 3 3-variant. Issiqxonadagi 260 ta bodring o’simligi hosildorligi va o’simliklarning ildiz chirish kasalligi bilan zararlanganligi hisobga olingan. o’simliklar hosildorlik bo’yicha 2 ta guruhga, kasallik bilan zararlanishiga qarab esa 4 ta guruhlarga ajratilgan (jadval). Hosildorlik o’simliklarning ildiz chirish kasalligi bilan zararlanganligiga bog’liqmi? jadval Qand lavlagi hosildorligining o’simliklarni ildiz chirish kasalligi bilan zararlanganligiga bog’liqligi Guruhlar bo’yicha hosildorlik, s/ga O’simliklarning guruhlar bo’yicha zararlanganligi, % 5 gacha 6-10 11-15 15 dar ortiqroq 15 20 32 58 20 25 55 7 25 13

4-variant. Laboratoriya sharoitida 50 ta pashshadan 35 tasi (tajriba hasharotlari) preparat bilan ishlangan, qolgan 15 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 25 ta, nazorat guruhidan 3 ta pashsha o’lgan bo’lib, sog’lom qolganlari 12 ta. Preparatning zaharlilik darajasi kuzatilganmi yoki pashshalarning o’limi tasodifiy sabablar tufaylimi? 5-variant. Laboratoriya sharoitida 50 ta xona pashshasidan 37 tasi (tajriba hasharotlari) kroneton bilan ishlangan. Tajriba guruhidan 3 ta pashsha o’lgan. Preparatning zaharlilik darajasi kuzatilganmi yoki pashshalarning o’limi tasodifiy sabablar tufaylimi? 6-variant. Laboratoriya sharoitida kuzgi bug’doy donining toshbaqasimon kana bilan zararlangan 260 ta namunasi tahlil qilingan va 1000 ta donning massasi o’lchangan. Namunalar zararkunanda bilan zararlanganlik darajasiga ko’ra 2 ta, don massasi kamayishiga qarab 4 ta guruhlarga ajratilgan (49-jadval). 1000 ta don massasi kamayishi toshbaqasimon kana bilan zararlanishga bog’liqmi? jadval Kuzgi bug’doy doni massasining xasva bilan zararlanganligiga bog’liqligi Donlarning zararkunanda bilan zararlanganligi 1000 ta don massasining kamayishi, % 0,2-1,0 1,1-2,0 2,1-3,5 3,6-6,0 Zararlanmaganlari 66 12 1 1 Zararlanganlari 83 45 44 18 7-variant. Laboratoriya sharoitida 50 ta pashshadan 40 tasi 0,015 % li rogor bilan ishlangan, qolgan 10 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 36 ta, nazorat guruhidan esa 1 ta pashsha o’lgan. Rogorning zaharlilik darajasi kuzatilganmi yoki pashshalarning o’limi tasodifiymi? 8-variant. Laboratoriya sharoitida oddiy qand lavlagi uzunburunida 0,5 % li ftalofosning zaharliligi tekshirilgan. 50 ta qo’ng’izdan 38 tasi (tajriba hasharotlari)

dorilangan, qolgan 12 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 35 ta, nazorat guruhidan esa 2 ta qo’ng’iz o’lgan. Oddiy qand lavlagi uzunburunining o’limi ftalofosning zaharliligi tufaylimi yoki tasodifiymi? 0- Laboratoriya sharoitida oddiy qand lavlagi uzunburunida 0,015 % li rogorning zaharliligi tekshirilgan. 50 ta qo’ng’izdan 38 tasi (tajriba hasharotlari) dorilangan, qolgan 12 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 35 ta, nazorat guruhidan esa 2 ta qo’ng’iz o’lgan. Qo’ng’izlarning o’limi rogorning zaharliligi tufaylimi yoki tasodifiymi? 10-variant. Laboratoriya sharoitida qulupnay uzunburunida 0,5 % li xlorofosning zaharliligi tekshirilgan. 50 ta qo’ng’izdan 30 tasi (tajriba hasharotlari) dorilangan, qolgan 20 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 28 ta, nazorat guruhidan esa 5 ta qo’ng’iz o’lgan. Qo’ng’izlarning o’limi xlorofosning zaharliligi tufaylimi yoki tasodifiymi? 11-variant. Laboratoriya sharoitida tamaki tripsi bitoksibatsillinning zaharliligi tekshirilgan. 50 ta tripsdan 35 tasi (tajriba hasharotlari) dorilangan, qolgan 15 tasi ishlanmagan (nazorat). Tajriba guruhidan 28 ta, nazorat guruhidan esa 4 ta trips o’lgan. hasharotlarning o’limi biopreparatning zaharliligi tufaylimi yoki tasodifiymi? 12-variant. Sof juft holda va g’o’za ekinidan so’ng kuzgi bug’doy ekilgan 119 ta dala ildiz chirish kasalligi bilan zararlanganligi tekshirilgan (50-jadval). Turli avvalgi ekinlar ekilgan erga ekilgan kuzgi bug’doylar kasallikdan zararlanganligidagi farq sezilarlimi? jadval Kuzgi bug’doyning ildiz chirish kasalligidan zararlanishining avvalgi ekinlarga bog’liqligi Avvalgi ekin zararlanganlik, % kuchsiz o’rta Kuchli Sof juft 45 10 5 G’o’za 12 32 15 13-variant. Kartoshkaning 105 ta dalasi fitoftoroz kasalligi bilan zararlanganligi tekshirilgan. Dalalarga ekin ekishdan avval tayyorgarliksiz yig’ib

olingan ildizlar bilan ekilgan (51-jadval). Ekinlarni o’tqazishning fitoftoroz bilan zararlanganlik va ildizlarning ekishga tayyorlanishi o’rtasida bog’liqlik mavjudmi? jadval Kartoshkaning fitoftoroz kasalligidan zararlanishining ildizlarni ekish uchun tayyorlash sifatiga bog’liqligi Ildiz turi O’simliklar zararlanganligi, % kuchsiz o’rta kuchli Saralangani 35 15 5 Saralanmagani 20 12 18 14-variant. Har xil avvalgi ekinlar ekilgan 113 ta no’xat dalalarining askoxitoz kasalligi bilan zararlanganligi tekshirilgan (52-jadval). No’xat zrarlanishi avvalgi ekin turiga bog’liqmi? jadval No’xat ekinining askoxitoz bilan zararlanishining avvalgi ekinlar turiga bog’liqligi Avvalgi ekin zararlanish, % kuchsiz o’rta Kuchli Kartoshka 30 19 11 No’xat 9 21 24 15-variant. Turli xil avvalgi ekinlar ekilgan 100 ta daladagi ko’p yillik maysalar tekshirilgan (jadval). O’simliklarning beda zararkunandasidan zararlanishi avvalgi ekin turiga bog’liqmi? jadval Avvalgi ekinlarning o’simlikning beza zararkunandasidan zararlanishiga bog’liqligi Avvalgi ekin O’simliklar zararlanganligi, % kuch siz o’rta Kuchl i sug’orish 30 15 15

Qand lavlagi 5 33 11 Bilimlarni mustaqil tekshirish uchun savollar 1. Gipotezalarni tekshirishning statistik usullarini sanab bering 2. Statistik gipoteza deganda nimani tushunasiz? 3. 0 li gipoteza deganda nimani tushunasiz? Muqobil gipoteza deganda-chi? 4. 0 li gipotezani tekshirish uchun qanday ko’rsatkich (mezon)lar ishlatiladi? 5. 0 li gipotezani tekshirishning parametrik va noparametrik mezonlarini sanab bering 6. Bosh to’plam parametrlarini nuqtaviy baholanishi deganda nimani tushunasiz? 7. Bosh to’plam parametrlarini oraliqli baholash deganda nimani tushunasiz? 8. Bosh to’plam nuqtaviy baholanishini aytib bering 9. Ishonchs oralig’i deganda nimani tushunasiz? 10. Eng kam ahamiyatlilik farqiga ta'rif bering 11. Eng kam ahamiyatlilik farqdan qanday qilib foydalaniladi? 12. O’zaro bog’liq bo’lmagan va qo’shma tanlanmalar deganda nimalarni tushunasiz? 13. t-mezoni nima? O’rtacha o’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar taqqoslanganida u qanday formula orqali hisoblanadi? 14. O’rtacha bog’liq bo’lmagan va qo’shma tanlanmalar farqi ahamiyatliligini aniqlashda nima taqqoslanadi? 15. O’rtacha qo’shma tanlanmalar taqqoslanganida t-mezon qanday hisoblanadi? 16. Tanlab olingan ulushlar o’rtasidagi farqning ahamiyatliligi qanday baholanadi? 17. O’rtacha o’zaro bog’liq bo’lmagan va qo’shma tanlanmalar taqqoslanganida erkinlik darajalari soni nimaga teng bo’ladi? 18. Xi-kvadrat mezoni ishlatilganida erkinlik darajalari soni nimaga teng bo’ladi?

Tajriba ma'lumotlarining dispersion tahlili Mashg’ulotning maqsadi. Dispersion tahlil usulini o’zlashtirish va o’simliklarni himoya qilish bo’yicha masalalarni echishda bu usuldan foydalanish bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lish. O’simliklar himoyasida dispersion tahlil zararli organizmlarga qarshi qo’llaniladigan preparatlarning samaradorligini baholash, o’rganilayotgan belgi ulushlari va tashqi muhit faktorlari ta'sirining ishonchliligini aniqlashda ishlatiladi. Bunda har bir faktorning alohida hamda ularning birgalikdagi ta'sirini o’rganish mumkin bo’ladi. Dispersion tahlil uchun ma'lumotlarni tanlashda quyidagi talablardan kelib chiqiladi: Ajratish va tanlash tasodifiylik prinsipi asosida amalga oshirilishi zarur; tanlanma o’zi bir qismi hisoblanuvchi bosh to’plamni ob'ektiv ravishda aks ettirishi zarur; Tanlanmalar kam sonli hamda ko’p sonli bo’lishi mumkin. Uslubiy ko’rsatmalar. O’simliklar va hayvonlar belgilarining o’zgaruvchanligi ko’plab faktorlarning ta'siri orqali aniqlanadi. U yoki bu sabablar, faktorlarga ko’ra o’zgaruvchi belgilar natijaviy belgilar deyiladi. Natijaviy belgi o’zgarishiga alohida faktorlarning ta'siri darajasi bir xil emas: ulardan ba'zilari ko’proq ta'sir qilsa, boshqalari kamroq ta'sir qiladi. Natijaviy belgiga ta'sir qiluvchi faktorlar lotin alfavitining bosh harflari (A, B, C) bilan, hisobga olinadigan belgilar bo’lsa x, y, z orqali belgilanadi. Tajribadagi faktorlar seriyali ravishda sinaladi, ya'ni gradatsiyalarga ega bo’ladi. Faktorning gradatsiyasi – bu uning ta'sirining natijaviy belgiga ta'siri darajasi. Masalan, pestitsidlar sarfining turli me'yorlari, trixogramma chiqarish me'yorlari va hokazolar, ya'ni gradatsiyalar – bir-biriga nisbatan xislatlarga ega bo’lgan guruh (sinf)lar. Faktorlar belgilanadigan harflar, masalan A faktor gradatsiyasi A1u A1u A3va hokazolar

bilan belgilanadi. Natijaviy belgi variatsiyalanishi darajasiga ta'sir qiluvchi faktor (sabab)lar tashkiliy va tasodifiy turlarga bo’linadi. Tashkiliy (yoki boshqariluvchi, tizimli) faktorlar eksperimentda bir qancha qiymat (gradatsiya)lar beriladigan tajribada o’rganilayotgan ta'sir orqali paydo bo’ladi. Masalan, pestitsidning bir qancha sarf me'yorlari va hokazo. Belgi gradatsiyalari bilan mos holda taqqoslash uchun tajribaning bir qancha variantlari ajratiladi. Bu faktorlarga oldindan shartlar qo’yilganligi sababli ular izlanishlarda tashkiliy, ya'ni shart (tajribani tashkillashtirish) larga bog’liq holda berilgan deyiladi. Demak, tashkiliy faktorlar bular – ta'siri tajribada o’rganilayotgan faktorlardir. Tasodifiy faktor (sabab)lar tabiatdagi biologik ob'ektlar barcha belgilarining tabiiy variatsiyalanishidan kelib chiqadi. Bular muayyan tajribadagi tashkil qilinmagan, boshqarilmaydigan faktorlar. Ular natijaviy belgiga tasodifiy ta'sir qiladi. Tasodifiy faktorlarga, masalan, tajribani qo’yishdagi o’lchashlar xatoligi bilan aniqlanuvchi o’zgaruvchanlik kiradi. Kuzatishlar soni (tanlanma hajmi) ortganida tasodifiy faktorlar roli kamayadi. O’rganilayotgan natijaviy belgi kattaligining o’rtacha qiymati o’rtacha arifmetik qiymat (x), muayyan to’plamdagi belgining variatsiyalanishi darajasi dispersiya (s2) va o’rtacha kvadratik og’ish (s) bilan tavsiflanadi. O’rtacha kvadratik og’ish belgi variatsiyalanishining natijaviy darajasini tavsiflaydi, lekin alohida olingan faktorlarning ta'siri haqida hech qanday ma'lumot bermaydi. Bizni qiziqtirayotgan natijaviy belgining umumiy o’zgaruvchanligidagi alohida faktorlarning nisbiy roli dispersiya bilan tavsiflanadi va dispersion tahlil yoki sochilish tahlili yordamida o’rganilishi mumkin. Uning mohiyati 1 yoki bir nechta faktorlarning natijaviy belgiga statistik ta'sirini o’rganishda bo’ladi; bundan tashqari bu usul yana o’rganilayotgan belgining o’zgaruvchanligidagi alohida faktorlar rolini aniqlash, umumiy dispersiyani alohida faktorlar yoki guruhlari ta'siridan kelib chiquvchi uning tarkibiy qismlariga ajratishga imkon beradi.

Dispersion tahlil yordamida biror bir natijaviy belgi statistik jihatdan o’rganilayotganida uni variantlar, takrorlanishlar, bu guruhlar ichidagi qoldiq variatsiyalanish va tajribadagi natijaviy belgining umumiy variatsiyalanishini aniqlash mumkin. Shunga mos holda dispersiya 3 xil tur: natijaviy belgining umumiy dispersiyasi (sj); guruhlararo yoki xususiy, tanlanmalararo (s2); guruhlar ichidagi, qoldiq (s|) dispersiyalarga ajratiladi. Demak, dispersion tahlil bu chetlashishlar kvadratlari umumiy yig’indisi va umumiy erkinlik darajalari sonining eksperiment strukturasiga mos ravishda qismlar yoki komponentalarga ajratilishi va ta'sir hamda F-mezon bo’yicha o’rganilayotgan faktorlar o’zaro ta'sirining ahamiyatliligini baholashdir. Dispersion tahlil bir vaqtning o’zida yagona statistik majmuani tashkil qiluvchi, maxsus ishchi jadval ko’rinishida rasmiylashtirilgan bir qancha tanlanma (variant)lar ma'lumotlarini qayta ishlashga imkon beradi. Dispersion majmua natijaviy belgi bo’yicha o’lchangan qiymatlarning gradatsiyalari to’plamidan tarkib topgan. 1 ta faktor o’rganilayotganida majmua bir faktorli, ularning ta'siri va o’zaro ta'siri bilan birgalikda bir nechta faktor o’rganilganida bo’lsa ko’p faktorli majmua deyiladi. Dispersion tahlil o’rtacha kvadrat (dispersiya)lari nisbati taqsimoti qonunini ochgan ingliz olimi R. Fisher tomonidan ishlab chiqilgan va qishloq xo’jaligi va biologik izlanishlarga amaliyotiga kiritilgan: Bu yerda – tanlab olingan o’rtacha qiymatlarning o’rtacha kvadrati; – ob'ektlarning o’rtacha kvadrati. Bir nechta o’zaro bog’liq bo’lmagan tanlanmalar (1 ta variantlar) dan tarkib topgan bir faktorli statistik majmualarni qayta ishlashda kvadratlari umumiy yig’indisi Su bilan o’lchanuvchi natijaviy belgining umumiy o’zgaruvchanligi 2 ta komponentalar: tanlanma (variant)lar orasida variatsiyalanish Su va tanlanmalar ichidagi variatsiyalanish Cz ga ajratiladi. Umumiy ko’rinishda belgi o’zgaruvchanligi Su = Cv + Cz munosabat orqali ifodalanadi.

Tanlanma (variant)lar o’rtasidagi variatsiya umumiy dispersiyaning o’rganilayotgan faktorlar ta'siridan kelib chiquvchi bir qismini ifodalaydi. Tanlanmalar ichidagi dispersiya o’rganilayotgan belgining variatsiyalanishi, ya'ni tajriba xatoligini tavsiflaydi. Umumiy erkinlik darajalari soni (N — 1) ham 2 ta qism: variantlar uchun erkinlik darajalari soni (l — 1) va tasodifiy variatsiyalanish uchun (N - 1): N - 1 = (l - 1) + (N - l) ga ajratiladi. Variantlar bir-biri bilan umumiy boshqariluvchi shart – tashkil etilgan takrorlanishlar mavjudligi bilan o’zaro bog’langan holda 1 faktorli qo’shma statistik majmualarni qayta ishlashda kvadratlar umumiy yig’indisi 3 ta qismlar: takrorlanishlar variatsiyalanishi Sr, variantlar Cv va tasodifiy variatsiyalanish Cz larga ajratiladi. O’zgaruvchanlik va umumiy erkinlikdarajalari soni quyidagi munosabatlar orqali ifodalanishi mumkin: Su = Cp+Cv + Cz va N- 1 = (n - 1) + (l- 1) + (n - 1) • (l- 1). Dala tajribasi ma'lumotlariga ko’ra variantlar I va takrorlanishlar p ga ega bo’lgan statistik majmuaning chetlashishlari kvadratlari yig’indisi quyidagicha topiladi: eng avval boshlang’ich jadval yordamida takrorlanishlar bo’yicha ∑P, variantlar bo’yicha ∑V yig’indilari va barcha kuzatishlar umumiy yig’indisi ∑X aniqlab olinadi. Keyin quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi: Kuzatishlar umumiy soni N-1*p. To’g’rilovchi faktor (tuzatma) S=(∑X1)2 :N. Kvadratlarning umumiy yig’indisi Su = ∑X12 - S. Takrorlanishlar uchun kvadratlar yig’indisi Sr = ∑P2 :(l-S). Variantlar uchun kvadratlar yig’indisiCv = ∑V2: (n - S). Xatolik uchun kvadratlar yig’indisi (qoldiq)Cz=Cy -Cv - Sr. Kvadratlarning olingan yig’indilari CvvaCz variatsiyaning ularga mos bo’lgan erkinlik darajalari soniga bo’linadi va 2 ta o’rtacha kvadrat (dispersiya)lar olinadi: variantlar va xatolik

Bu o’rtacha kvadratlar o’rganilayotgan faktorlarning ahamiyatliligini variantlar dispersiyasi ni dispersiya xatoligi bilan F = :mezoni orqali taqqoslash orqali baholash uchun dispersion tahlil qilishda qo’llaniladi. Taqqoslash birligi uchun eksperiment tasodifiy xatoligini aniqlovchi tasodifiy dispersiyaning o’rtacha kvadrati olinadi. Tekshiriluvchi H0-gipoteza sifatidagi taxmin – barcha tanlab olingan o’rtacha qiymatlar 1 ta bosh o’rtacha qiymat bo’lib, ular orasidagi farqni hisobga olmasa ham bo’ladigan darajadagi baholashlar hisoblanadi. Agar mabodo Fasl= <Fnaz bo’lsa, u holda 0 li gipoteza inkor qilinmaydi: N0 :d = 0. Barcha tanlab olingan o’rtacha qiymatlar o’rtasida ahamiyatli farq yo’q bo’lib, shu bilan tekshirish tugallanadi. 0 li gipoteza (H0) F fakt = :teor bo’lganida inkor qilinadi. Undan so’ng EKAF, 3E yoki D-mezon bo’yicha xususiy farqlar ahamiyatliligi baholanishi o’tkaziladi. F-mezonning izlanishda qabul qilingan ahamiyatlilik darajasidagi qiymati erkinlik darajalarini hisobga olgan holda variantlar dispersiyasi va tasodifiy dispersiya uchun mos jadvaldan topiladi. Odatda 5 % li ahamiyatlilik darajasidan, yanada qatiy yaqinlashishda esa 1 % li xatto 0,1 % li ahamiyatlilik darajalaridan foydalaniladi. Umumiy prinsiplar mavjudligida muayyan dispersion tahlilning modellari yoki sxemalari turli xil bo’lishi mumkin, chunki ular tajriba shartlari o’tkazish uslublarini aks ettiradi. Dispersion tahlil darajasi yoki 1 yoki 100 % deb qabul qilingan belgi umumiy dispersiyasining u yoki bu faktori ta'sirining ulushi haqida tasavvur qilishga imkon beradi: variantlar ta'siri; takrorlanishlar ta'siri; – tasodifiy faktorlar ta'siri; = =1 (yoki 100%) – barcha faktorlar ta'siri. : + +

O’rtacha qiymatlar farqining ahamiyatliligini baholash. F mezoni o’rtacha qiymatlar o’rtasida sezilarli farqlar mavjudligini aniqlashga imkon beradi, lekin qaysi qiymatlar o’rtasidagi farq ekanligini ko’rsata olmaydi. F mezon bo’yicha bir- biridan sezilarli darajada farq qiluvchi (F asl > F naz ) umumiy baholash variantlar mavjudligini aniqlagan hamda o’rganilayotgan to’plamlarning o’rtacha arifmetik qiymatlari tengligi haqidagi 0 li gipoteza inkor qilingani holida sezilarli farqlar qaysi variantlarga tegishli ekani aniqlanadi. F asl < F naz holida 0 li gipotezav inkor qilinmaydi va xususiy farqlanishlar baholanmaydi, chunki har qanday juftlar o’rtasidagi barcha farqlar xatolik chegarasi ichida joylashgan bo’ladi. ccc Agar mabodo tajribada I variantlar mavjud bo’lsa, u holda oralarida ahamiyatli va ahamiyatsiz farqlar bo’lgan o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farqlar aniqlanadi. EKAF= t0s • sd mezoni 2 ta tanlanma o’rtacha qiymatlari uchun chegaraviy xatolikni ko’rsatadi. Agar mabodo asl farq EKAF05 (d> EKAF05) dan kattaroq bo’lsa, u holda u ahamiyatli, d < EKAF05 bo’lgan holida esa ahamiyatsiz hisoblanadi. EKAFni aniqlash uchun dispersion tahlil ma'lumotlariga ko’ra o’rtacha qiymatning umumlashgan xatoligi va o’rtacha qiymatlar farqi xatoligi ni hisoblash zarur. Ko’pincha juftli variantlar bo’yicha o’rtacha qiymatlarni taqqoslashlar qilinadi va yuqorida ko’rsatilgan formula bo’yicha o’rtacha qiymatlar farqi xatoligi hisoblanadi. Tajribada nazorat varianti yo’qligida variantlar bo’yicha o’rtacha qiymatlar tajribadagi o’rtacha qiymatlar bilan quyidagi formula bo’yicha taqqoslanadi: .

Agar mabodo notekis aniqlikdagi o’rtacha qiymatli turli o’lchamga ega bo’lgan guruh (notekis majmua)lar taqqoslanadigan bo’lsa, u holda xatolik quyidagi formula orqali hisoblanadi: bu erda s2 – dispersion tahlil jadvalidan olinadigan qoldiqning o’rtacha kvadrati, va –taqqoslanayotgan guruhlardagi takrorlanishlar soni. = bo’lgan holda bu formula quyidagi qo’rinishni oladi: EKAF formulasiga t ning qiymatini qo’yib, quyidagilarga ega bo’lamiz: EKAF05 = t 05 * Sd ; EKAF05 % = *100 ; EKAF01 = t 01 * Sd ; EKAF01 % = *100 ; EKAF001 = t 001 * Sd ; EKAF001 % = *100 ; Qoldiq dispersiyaning qabul qilingan ahamiyatlilik darajasi va erkinlik darajalari soni uchun G-mezon qiymatlari jadvaldan olinadi (4-ilovaga qarang). O’rtacha qiymatlar xatoligining 3 karrali qiymati, ya'ni yoki 3E bo’yicha o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farqlarning ahamiyatliligini baholash. O’rtacha qiymat ning umumlashgan xatoligi qoldiq o’rtacha kvadrat asosida aniqlanadi: Bu xatolikning 3 karrali qiymati ahamiyatlilik mezoni sifatida qabul qilinadi. d > bo’lgan holda asl farqlar 5% li ahamiyatlilik darajasida ahamiyatli, d < bo’lgan holida esa ahamiyatsiz bo’ladi. Bunday baholash 4 karralik va undan ko’proq variantlar takrorlanishlari (masalan, v> 16 uchun navni sinash holi) da qo’llaniladi. Dispersion tahlil barcha o’rtacha qiymatlar uchun umumlashgan, bir xil bo’lgan xatolik va yagona o’rtacha qiymatlar farqi ni beradi. = =

t05 =2,12, qoldiq uchun v > 16 bo’lgan erkinlik darajalari sonida 5 % li ahamiyatlilik darajasida EKAF quyidagi: EKAF05 = t05 * = 2,12*1,414 = 2,99 , yoki ga teng bo’ladi. 3 karrali xatolik bu – v2> 16 bo’lgan tajribalar uchun EKAF05dir. Kichikroq erkinlik darajalari soni holida uchun quyidagi koeffitsientlardan foydalanish tavsiya etiladi (jadval). jadval 5 % li ahamiyatlilik darajasidagi ahamiyatlilik mezonini olish uchun sg dagi koeffitsientlar (Peregudov usuli) Qoldiq erkinlik darajalari soni 2 3 4 5 6-7 8-9 10-1 2 13-1 5 16 va undan ko’proq holidagi koeffitsientlar 6,08 4,50 3,93 3,6 4 3,40 3,23 3,11 3,04 3,00 Tyukining D-mezoni bo’yicha farqning ahamiyatliligini baholash. D. Tyuki ismli izlanuvchi D-Q* kattalikkka ega bo’lgan tanlab olingan farqlarni taqqoslash usulini taklif qilgan. Bu kattalik o’rtacha xatolikni qoldiq dispersiya uchun variantlar soni va erkinlik darajalari soniga bog’liq ravishda jadvaldan aniqlanuvchi Q ko’paytuvchiga ko’paytirishdan olinadi. O’rtacha qiymatning xatoligi yuqorida ko’rsatilganidek aniqlanadi. Agar mabodo variantlar bo’yicha o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi asl farq D ga teng yoki kattaroq (d > D) bo’lsa, u holda farq 5 % li ahamiyatlilik darajasida ahamiyatli deb hisoblanib, d < D bo’lganida taqqoslanayotgan o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farq ahamiyatsiz bo’ladi. 2 ta variantli tajribalar uchun Q = t05√2, ya'ni D = tos • = EKAF05. Agar mabodo tajribada variantlar 2 tadan ko’proq bo’lsa, u holda D> EKAF05 bo’ladi. 4-6 karrali takrorlanuvchi 6-15 variantli tajribalar uchun mezon qiymatlari EKAF05 dan 1,5-1,8 marta ko’proq bo’ladi. D mezoni EKAF va 3 mezonlariga nisbatan ancha sezgir bo’ladi, chunki erkinlik darajalari soniga asoslangan bo’ladi va tajribadagi variantlar sonini hisobga oladi.

2. F-mezon bo’yicha xususiy farqlar ahamiyatliligini baholash. O’rtacha qiymatlar o’rtasidagi xususiy farqlarning ahamiyatliligi haqida o’rtacha qiymatlarning har bir taqqoslanuvchi juftliklari uchun aniqlanuvchi F-mezon bo’yicha fikr yuritiladi: . Bu yerda d – o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi farq; s2 – qoldiq (xatolik) dispersiyasi; –taqqoslanuvchi guruhlardagi takrorlanishlar soni. n1-n2 bo’lgan holda bu formula quyidagi ko’rinishni oladi: . F ning asl qiymati V1 = 1 erkinlik darajalari soni va v2 = qoldiqning erkinlik darajalari sonida nazariy qiymat bilan taqqoslanadi. Agar mabodo Fasl> Fnaz bo’lsa ahamiyatli, Fasl< Fnaz bo’lganida esa ahamiyatsiz bo’ladi va N0 : d = 0 gipoteza inkor qilinmaydi. Eksperiment ma'lumotlarini dispersion tahlil qilishdan foydalanish amaliyotida o’rtacha qiymatlar o’rtasidagi ahamiyatli farqlar ko’pincha EKAF05 bo’yicha aniqlanadi. Taxminiy hisoblashlar uchun soddalashtirilgan mezon yoki 3E ishlatiladi. Yanada aniqroq baholashda va tajribada variantlar soni va takrorlanishlar ko’p bo’lganida Tyukining D mezonidan foydalanish yaxshiroq bo’ladi. Agar mabodo tajribada bor yo’g’i 2 tagina variant bo’lsa, u holda Fasl> Fnaz bo’lganida ahamiyatli farq hisoblanmaydi. Bu holda F mezonning o’zi xulosa chiqarish uchun etarli ma'lumotni beradi. 1-TOPShIRIQ. 1 faktorli dala tajribasi ma'lumotlarini karam ko’chatlarida biologik himoya qilish usullarining samaradorligini o’rganish bo’yicha dispersion tahlil qiling. Namuna. Kechki karam ko’chati ekilgan dalada karam tunlamiga qarshi kurashda sariq trixogramma samaradorligini o’rganish bo’yicha dala tajribasi ma'lumotlarini qayta ishlang. Ma'lumotlar 55-jadvalda keltirilgan. Variantlar bo’yicha o’rtacha qiymatlarda ahamiyatli farqlar yo’q bo’lganida, ya'ni x1 = x2 =

xiyoki x1 - x2- xi=d = 0; H0: d =0 holida 0 li gipoteza (N0) ni tekshirib ko’rish zarur. jadval Karam tunlamining trixogramma tomonidan zararlanganligi, % Chiqarilgan trixogrammalar, mingta/ga Takrorlanishlar bo’yicha tuxumlarning zararlanganligi I II II I IV 20 67 7 3 7 2 60 50 97 9 4 9 7 96 Nazorat 5 3 2 6 Buning uchun quyidagi amallarni bajarish zarur: Variantlar bo’yicha kuzatishlar yig’indisini aniqlash Barcha kuzatishlarning umumiy yig’indisini aniqlash Tajriba bo’yicha barcha kuztishlar sonini aniqlash Agar shartli o’rtacha qiymat (A) ishlatilayotgan yoki chetlashishlar kvadratlarining yig’indisini hisoblash ma'lumotlarni almashtirmasdan olib borilayotgan bo’lsa, u holda tuzatma yoki tuzatish faktorini aniqlash Chetlashishlar kvadratlari yig’indisi: umumiy, variantlar bo’yicha, tasodifiy variatsiyalanishni aniqlash Tajriba natijalarini dispersion tahlil qilishning jadvalini tuzish Variantlar bo’yicha dispersiya, tasodifiy variatsiyalanish, Fasl mezonini hisoblash va uni nazariy qiymati Fnaz bilan taqqoslash, tajriba variantlari o’rtasida ahamiyatli farqlar mavjudliligini aniqlash Tajriba xatoligi va o’rtacha qiymatlar farqi xatoligini hisoblash

$Eng kam ahamiyatli farqni aniqlash, dispersion tahlil natijalari jadvalini tuzishva tajriba variantlari bo’yicha o’rtacha qiymatlar farqining ahamiyatliligini baholash Dispersion tahlil qilish natijalari asosida xulosalar chiqarish. Echish. Karam tunlami tuxumlarining zararlanganligi ko’rsatkichlarining farqlari 1 ga maydonga chiqariladigan tuxumxo’rning me'yori va tasodifiy harakter sabablari bilan bog’liqdir. Bu hol umumiy variatsiyalash Su ni 3 ta tarkibiy qismlar: variantlarni variatsiyalash – S, takrorlanishlarni variatsiyalash Sr va tasodifiy yoki qoldiqli variatsiyalash Cz larga ajratish, ya'ni Su =CV + Sr + Cz ga imkon beradi. Tajriba ma'lumotlarini statistik tahlil qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: karam tunlamlari tuxumlarining trixogramma tomonidan zararlanganligi bo’yicha ishchi jadval tuziladi, variantlar bo’yicha yig’indi va o’rtacha qiymatlar, umumiy yig’indi va tajriba bo’yicha natijaviy belgining o’rtacha qiymati aniqlanadi (jadval). jadval Karam tunlami tuxumlarining trixogrammadan zararlanganligi tuxumxo’rning chiqarilishi me'yoriga bog’liq ravishda, % Tajriba varianti (chiqarish me'yori, mingta \ga) Takrorlanishlar bo’yicha tuxumlarning trixogramma tomonidan zararlanishi Variantlar bo’yicha trixogrammadan zararlanish yig’indisi (∑V) O’rtacha zararlanganlik ( ) 20 67 73 72 60 272 68 50 97 94 97 98 386 96,6 Nazorat (chiqarishsiz) 5 3 2 2 12 3 ∑r 169 170 171 160 ∑x = 670 0 = 55,8 Chetlashishlar kvadratlari yig’indisi formulalarga muvofiq hisoblanadi (jadval). jadval$