Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

P omidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Pomidor nihollari kasalliklarini tuproqda uchraydigan zamburug‘lar (Fusarium solani, Fusarium spp ., Rhizoctonia solani , Pythium spp. , Phytophthora spp., Thilaviopsis basicola ) va ba’zi bakteriyalar ( Erwinia sp., ) qo‘zg‘atadi. Ekilgan urug‘ va unayotgan maysalar tuproq ostidayoq chirib ketishi mumkin. Tuproq yuzasiga chiqqan nihollarning ildiz bo‘g‘zi ingichkalashib qo‘ng‘ir, so‘ngra qora tus oladi ("qorason" kasalligi), nihollar bujmayib, nobud bo‘ladi. Qo‘zg‘atuvchi zararlangan nihol atrofidagi o‘simliklarga ham o‘tadi va kasallikning o‘choqlari paydo bo‘ladi. Bu holat ayniqsa issiqxonalarda tez-tez uchraydi. Kechroq zararlangan nihollar nobud bo‘lmaydi, ammo ildiz bo‘g‘zi ingichkalashadi va to‘q tus oladi, ildizlari yaxshi rivojlanmaydi, ko‘chirib ekilganda yaxshi tutib ketmaydi. Odatda ildiz va ildiz bo‘g‘zi zararlanishi ko‘chatlar issiqxonaga ko‘chirib ekilgan kundan boshlab 6 hafta davomida kuzatiladi. Vaqt o‘tishi bilan pomidorning Rhizoctonia solani ва Phytophthora spp . zamburug‘lariga chidamliligi kuchayib boradi va 6 haftadan keyin ko‘chatlar kam hollarda zararlanadi. Kasallikka pomidordan tashqari baqlajon, qalampir turlari va begona o‘tlar ham chalinadi. Tuproqda qo‘zg‘atuvchilarning propagulalari qancha ko‘p bo‘lsa, ob-havo faktorlari bilan bog‘liq holda, zararlangan nihollar soni ham shuncha ko‘p va zararlanish darajasi shuncha baland bo‘ladi. Harorat past (4-10°C) va namlikning yuqori bo‘lishi (yomg‘ir, shudring), sovuq suv bilan sug‘orish, ko‘chatlarning zich joylashishi, ko‘chirib ekish o‘z vaqtidan kechiktirilishi, nihollar orasida shamol yaxshi yurmasligi, tuproq ustida qatqaloq paydo bo‘lishi nihol kasalliklarini kuchaytiradi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar tuproqda saqlanadi. Issiqxonada har yili o‘sha tuproqni ishlatish unda patogen zamburug‘lar miqdori ko‘payib borishiga va kasallik o‘choqlari paydo bo‘lishiga olib keladi. Rhizoctonia solani O‘zbekistonning barcha mintaqalarida tarqalgan. Zamburug‘ pomidorning ildiz bo‘g‘zida quruq, och-qo‘ng‘ir dog‘lar rivojlanishiga

olib keladi; dog‘lar ustida ba’zan, lupa bilan oson ko‘rinadigan och-qo‘ng‘ir mog‘or paydo bo‘ladi. Thilaviopsis basicola O‘zbekistonning janubida (Surxondaryo viloyatida) ancha keng tarqalgan, boshqa mintaqalarda kam uchraydi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Thilaviopsis basicola. Pomidor (va boshqa sabzavot ekinlari hamda ko‘p boshqa o‘simliklar) to‘qimalariga kirgandan so‘ng 2- 4 kun ichida ildizning ustki qismlarida 2 xil spora hosil qiladi: fialokonidiya (endokonidiya) va artrospora (xlamidospora). Fialokonidiyalar uzunligi 100 mkm gacha, diametri 5-8 mkm, tagi shish va ustki qismi silindrsimon bo‘lgan fialidalarning ichida rivojlanadi. Fialokonidiyalar silindr shaklli, ikki tomoni ham silliq, rangsiz, bir hujayrali, o‘lchami 6-26x2,5-6 mkm. Artrosporalar qalin qobiqpi, to‘q-qo‘ng‘ir, disk shaklli, zanjirsimon, zanjirchalarda uzoq saqlanadi va ulardan qiyinlik bilan ajraladi. Har bir zanjircha 2-8 sporadan iborat, zanjirchaning eng pastidagi spora rangsiz. Zanjirchalar o‘lchami 24-55x8-16 mkm, alohida sporalarniki - 10-20x5-8 mkm. Laboratoriyada agarli ozuqa muhitlarida zamburug‘ koloniyalarining rangi odatda kulrang. Dalada kasallikka moyil ekin yo‘qligida artrosporalar "fungistazis" hodisasi mavjudligi tufayli, tuproqda o‘smasdan bir yoki bir necha yil saqlanadi. Kasallikka moyil ekin turi (misol uchun, pomidor) ekilgach, nihollar ildizlaridan chiqaradigan organik moddalar fungistazisni buzadi, zamburug‘ sporalari "uyg‘onib", o‘sadi va nihollarni zararlaydi. Kurash choralari. Urug‘ ekishdan oldin issiqxonalardagi tuproqni dezinfeksiya qilish yoki almashtirish lozim.Unayotgan urug‘, urug‘palla, nihol va ildiz chirish kasalliklariga qarshi kurashning eng samarali usuli tuproqni bug‘ yoki kimyoviy preparatlar (metilbromid, dazomet) yordamida zararsizlantirishdir. Kasallik ko‘chatlarda ko‘ringandan keyin fungitsid qo‘llash befoyda, ammo u patogenlar tarqalishi va kasallik rivojlanishini kamaytirishi mumkin. Pomidor urug‘lari past nisbiy namlik va past haroratda saqlanishi, sifatli va yuqori o‘sish energiyasiga ega bo‘lishi, ekishdan oldin 2 kun davomida 52°C va 1 kun 72°P haroratda qizdirilishi, samarali va ta’sir doirasi keng fungitsid (misol uchun, Vitavaks 200FF) yoki trixodermin (7 g/kg) bilan dorilanishi, ko‘chatlarning tagiga Terraxlor Super X fungitsidining eritmasi quyilishi lozim. Urug‘lik ekish uchun tayyorlangan tuproq (kompost)ni , Pythium spp. , va Phytophthora spp . turlariga qarshi etridiazol , Rhizoctonia solani ga qarshi kuintotsen, barcha patogenlarga qarshi Terraxlor Super X bilan zararsizlantirish eng yuqori samara beradi.

Ko‘chat o‘stirish jarayonida tuproq harorati 18 0 C an past va namligi keragidan ortiq bo‘lmasligi lozim; agrotexnika qoidalariga to‘la rioya qilish, ekinni iliq suv bilan sug‘orish, kasallikka chalingan, nimjon nihollarni yagana paytida olib tashlash kerak. Ko‘chatlar ko‘chirib ekilgandan so‘ng 6 hafta o‘tgach, ular Rhizoctonia solani ga qarshi chidamlilik hosil qiladi. Yuqorida ko‘rsatilgan preparatlar bo‘lmasa, ko‘chat ekishdan oldin tuproqni qaynoq suv yoki 1% li margansovka eritmasi bilan sug‘orish lozim. Qorasonning o‘chog‘i topilsa, kasal nihollarni ehtiyotkorlik bilan olib tashlash, o‘sha joyga kaliy permanganat eritmasi (10 l suvga 3-5 г KMnO 4 ) quyish, kamroq zararlangan ko‘chatlarni ham o‘sha eritma bilan sug‘orish, ularning qo‘shimcha ildizlari rivojlanishi uchun o‘simlik tagiga 2 sm balandlikda mulcha (yuqori haroratda qizdirilgan qum yoki qum va kul aralashmasini 1 kv m maydonga 100 g sarflab) solish, so‘ngra bir hafta davomida sug‘ormaslik lozim (Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; Watterson, 1985; Hakimov, 1991; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Pomidor fuzarioz so‘lishi (fuzarioz vilt) ham issiqxonalarda, ham ochiq dalalarda uchraydi. Zararlangan urug‘, urug‘barg va yosh nihollar butunlay chirib ketadi. Kasallikni gifomitset zamburug‘i Fusarium oxysporum f. lycopersici qo‘zg‘atadi, u pomidordan boshqa ekinlarni zararlamaydi. Dunyoning barcha mamlakatlarida fuzarioz vilt vertitsillyoz so‘lishga nisbatan juda keng tarqalgan (Fletcher, 1987). Vilt pomidorning pastki barglari, ko‘pincha bir tomondan sarg‘ayishi va o‘simliklar so‘lg‘in bo‘lib qolishidan boshlanadi. So‘lgan barglar quriydi, biroq tushmasdan, novdalarda osilib qoladi. Novdalar ham o‘simlikning bir tomonida so‘lishi mumkin, keyinchalik butun o‘simlik so‘ladi. Novdalar ustida sariq chiziqchalar paydo bo‘ladi. Zararlangan o‘simliklar so‘lishdan oldin zaiflashadi va bo‘yi juda past bo‘lib qoladi. Pomidor so‘lishining sababi – u o‘tkazuvchi to‘qimalar zamburug‘ mitseliysi bilan to‘lib qolishi hamda o‘simlik zamburug‘ chiqargan toksinlari bilan zaharlanishidir. Poya qiya kesilsa, o‘tkazuvchi to‘qimalar qo‘ng‘ir tus olgani – kuchli dog‘lanish kuzatiladi. Vilt o‘simlikning pastki qismidan yuqori yaruslarga tarqalishi bilan birga, o‘tkazuvchi to‘qimalardagi kuchli dog‘lanish ham shu yo‘nalishda, tuproq sathidan (ildiz bo‘g‘zidan) o‘simlik tepasigacha tarqaladi (ildiz chirish bilan zararlangan o‘simliklardagi dog‘lar ildiz bo‘g‘zidan faqat 10-15 sm balandlikkacha ko‘tariladi). Og‘ir tuproqlarda kasallik juda tez tarqaladi. Zamburug‘ issiqsevar organizm, u o‘simliklarni tuproq harorati 21-33°С, optimum 28°С bo‘lganida kuchli zararlaydi. Ortiqcha azotli o‘g‘it berish kasallikni yanada kuchaytiradi.

Qo‘zg‘atuvchi o‘simlik to‘qimalariga tomirlari orqali kiradi, zararlangan pomidor o‘simliklarining ildiz bo‘g‘zida pushti mog‘or ko‘rinishi mumkin. Zamburug‘ning xlamidosporalari tuproqda 11 yilgacha saqlanishi, qo‘zg‘atuvchi urug‘ orqali ham o‘tishi mumkin. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Fusarium oxysporum. Mitseliy pushti, qizg‘ish yoki binafsha rangli, kamroq hollarda oq yoki och-sarg‘ish. Makrokonidiyalar havo mitseliysida, pionnotlarda va sporodoxiylarda ozroq miqdorlarda rivojlanadi, ko‘pchiligi 4, ba’zilari 5 yoki 6 hujayrali, rangsiz, urchuq yoki yoy shaklli, deyarli to‘g‘ri yoki biroz kamon kabi egilgan, 4 hujayralilarining o‘lchami 25-40x3,2-5 mkm, 6 hujayralilariniki 30-59x3-5 mkm. Mikrokonidiyalar har doim juda ko‘p miqdorda, mitseliyda, ko‘pincha shilimshiq modda bilan yopishgan soxta boshchalarda yoki bevosita gifalarda to‘p-to‘p bo‘lib paydo bo‘ladi, ular 1 yoki 2 hujayrali, silindr, ellipsoid yoki tuxum shaklli, egilgan yoki egilmagan, o‘lchami 5- 15x2-4 mkm. Xlamidosporalar ko‘p miqdorda, gifa o‘rtasida yoki uchida, odatda yakka holda, ba’zan zanjirchalarda rivojlanadi, dumaloq, qalin qobiqli, rangsiz, 1 yoki 2 hujayrali, diametri 3,6-7 mkm. Zamburug‘ sklerotsiy ham hosil qiladi. Fusarium oxysporum zamburug‘ining 50 tadan ko‘proq maxsus formalari mavjud bo‘lib, ularning mikroskopik va makroskopik belgilari bir xil, ular faqat o‘zlari moslashgan (xo‘jayin) o‘simlik tur va navlarini zararlay olishi bilan xarakterlanadi. Jumladan, sabzavot, kartoshka va poliz ekinlarini zararlovchi formalar qatoriga quyidagilar kiradi : f.sp.apium . seldereyda, f.sp. asparagus sarsabilda, f.sp.betae lavlagida, f.sp.cepae piyoz va sarimsoq turlarida, f.sp.cicerus no‘xatda, f.sp.conglutinans karam, sholg‘om va boshqa butguldosh ekin va o‘tlarda, f.sp.coriandri kashnichda, f.sp.cucumennum bodringda, f.sp.glycines soyada, f.sp.lycopersici pomidorda, f.sp.melongenae baqlajonda, f.sp.melonis qovun turlarida, f.sp.niveum tarvuzda, f.sp.phaseoli loviya va moshda, f.sp.pisi ko‘k no‘xatda, f.sp.raphari turp va rediskada, f.sp.spinaciae ismaloqda va f.sp.tuberosi kartoshkada parazitlik qiladi. Qo‘zg‘atuvchining pomidorda 3 ta irqi (0, 1 va 2) ajratilgan; Yevropada uchraydigan 0- va 1-irqlariga chidamli navlar va ildiz payvandtaglari mavjud. Vegetatsiya davrida kasallik tuproqqa ishlov berish qurollari va sug‘orish suvi orqali hamda ko‘chatlarni ko‘chirib ekish paytida tarqaladi. Kasallik hosilga kuchli salbiy ta’sir qiladi. O‘sish davrining o‘rtalarida yengil zararlangan o‘simliklarning hosili 11-12 foizga pasayadi, avgust oyining boshlarida kuchli zararlangan o‘simliklarning hosili butunlay yo‘qotiladi. Fuzarioz vilt O‘zbekistonda (va boshqa Markaziy Osiyo mamlaktlarida) juda keng tarqalgan.

Kurash choralari. Tuproqni ildiz yetgan chuqurlikkacha, odatda 25 sm gacha, zararsizlantirish muhim ahamiyatga ega. Eng samarali usul - bug‘ bilan zararsizlantirishdir. Fuzarioz so‘lishning juda kuchli rivojlanishi kuzatiladigan mintaqalarda zararsizlantirilgan tuproqqa chidamli navlarni yoki payvand qilingan pomidor ko‘chatlarini ekish tavsiya qilinadi Urug‘likni samarali fungitsidlardan biri bilan dorilash, almashlab ekish, o‘simlik qoldiqlarini yo‘qotish, ekin yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur agrotexnika qoidalariga rioya qilish, o‘simliklarning qo‘shimcha tomirlari rivojlanishi uchun tuproq ustiga mulcha solish, kasal ko‘chat va o‘simliklarni yulib olib tashlash, ortiqcha azotli o‘g‘it bermaslik, so‘lishga chidamli navlarni (Progressiv, O‘zbekiston, Vostok, Mashinniy, Gloriya, Cheburashka va b.) ekish – tuproqni zararsizlantirishga qo‘shimcha kurash choralari deb hisoblanadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Abdullayev, 1994; Pessova, Borisov, 1995). Pomidor vertitsillyoz so‘lishi (vertitsillyoz vilt) issiqxonalar va ochiq dalalarda uchraydi. Uni kamroq Verticillium dahliae va ko‘proq Verticillium albo- atrum gifomitset zamburug‘lari qo‘zg‘atadi. Bu kasallik Markaziy Osiyoda fuzarioz viltga nisbatan ancha kam tarqalgan, chunki u salqin havoni yoqtiradi. U mevalash paytida boshlanadi. O‘simlikning pastki barglarida (ko‘pincha bir tomonida) rangsiz, keyin sariq va nihoyat qo‘ng‘ir tus oluvchi, qizg‘ish -hoshiyali dog‘lar paydo bo‘ladi va barglar so‘la boshlaydi. O‘g‘it berib sug‘orilsa ham, kasallangan o‘simliklar o‘sish va rivojlanishidan to‘xtaydi. Poyaning pastki qismi qiya kesilsa, o‘tkazuvchi to‘qimalarning sarg‘ish-qo‘ng‘ir tus olgani va qo‘ng‘ir dog‘lar mavjudligiga guvoh bo‘lamiz. Bunday dog‘lar tuproq sathidan (ildiz bo‘g‘zidan) tepaga qarab 1 metr va undan ham ko‘proqqa tarqaladi. Salqin havoda kasallik kuchayadi, dog‘lanish poya tepasigacha yetadi. Ob-havo bilan bog‘liq holda, viltning birinchi belgilari ko‘rinishi bilan o‘simlik so‘lishi orasida 3-4 hafta o‘tadi. Havo harorati 25° C yoki yuqoriroq bo‘lsa, kasallik rivojlanishdan to‘xtaydi. Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari: Verticillium dahliae . Gifalari rangsiz, diametri 2-4 mkm. Konidioforalar g‘uj shoxcha (mutovka) shaklli fialidalar hosil qiladi, rangsiz, uzunligi 80-160 mkm ( Verticillium albo-atrum ning konidioforalarinikidan qisqaroq), eni 3-5 mkm, tepa qismining eni 2-2,5 mkm. Sterigmalar uzunligi 14-26 mkm, eni ostida 2,5 mkm, tepasida 1 mkm eng tepadagi sterigmaning uzunligi (20,4) 30-44 mkm. Konidiyalar 1, kam hollarda 2 hujayrali, rangsiz, ellipsoid shaklli, o‘lchami 1,4-12,3x1,4-4,2, ko‘pincha 3- 5,5x1,5-2 mkm, sterigmalarda bittadan hosil bo‘lib, shilimshiq modda yordamida birikkan dumaloq boshchalar paydo qiladi. Tinim davridagi mitseliy to‘q-qo‘ng‘ir

tusli, kurtaklanuvchi va qorayuvchi. Mikrosklerotsiylarning shakli o‘zgaruvchan, odatda dumaloq yoki uzunchoq, qalin qobiqli, diametri 30-60 (225) mkm, qo‘ng‘ir, ba’zan qizg‘ish tusli, so‘ngra qorayuvchi. Verticillium albo-atrum . Gifalari rangsiz yoki och rangli, eni 2-4 mkm. Konidioforalar g‘uj shoxcha (mutovka) shaklli fialidalar hosil qiladi, rangsiz, ammo bittadan uchtagacha bazal hujayralari qorayuvchi, uzunligi 100-300 mkm, ostki qismining eni 4-8 mkm, tepa qismida 3-4 mkm. Sterigmalar uzunligi 24-30 mkm, eni ostida 3-4 mkm, tepasida 1 mkm, eng tepadagi sterigmaning uzunligi 30- 46 mkm. Konidiyalar 1, kam hollarda 2 hujayrali, rangsiz, ellipsoid shaklli, o‘lchami 6-12x2,5-3 mkm, sterigmalarda bittadan hosil bo‘lib, shilimshiq modda yordamida birikkan dumaloq boshchalar paydo qiladi; o‘lchami 3-6 mkm bo‘lgan mayda konidiyalar ham hosil qiladi. Tinim davridagi mitseliy oldin rangsiz, so‘ngra to‘q-qo‘ng‘ir tusli, vaqt o‘tishi bilan qobig‘i qalinlashadi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar pomidordan tashqari, g‘o‘za, kartoshka, baqlajon, bodring, qalampir va boshqa ko‘p ekin, gul va begona o‘tlarni zararlaydi. Parazit o‘simlik qoldiqlarida mikrosklerotsiylari yordamida saqlanadi, fungistazis vositasida mikroskleyrotsiylar tuproqda 20 yilgacha saqlanishi mumkin (Hasanov va b., 2002). Kasallik pomidor urug‘lari orqali o‘tishi haqidagi xabar (Vyangelyauskayte i dr,, 1989), keyinchalik o‘tkazilgan tajribalarda isbotlanmadi (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Fuzarioz so‘lishga qarshi o‘laroq, vertitsillez vilt bilan ancha kam o‘simliklar zararlanadi, uning hosilga ta’siri ham uncha katta emas (Gerasimov, Osnitskaya, 1961). Кураш чоралари. Issiqxonada tuproqni 25 sm gacha bug‘ bilan zararsizlantirish muhim ahamiyatga ega. Yana bitta o‘ta samarali usul - issiqxonada 3 kun davomida 25°S dan yuqori harorat bo‘lishi ta’minlansa, kasallik rivojlanmaydi, harorat keyinchalik pasaysa ham, viltning rivojlanishi keskin kamayadi; agar buning iloji bo‘lmasa, kunduzlari meva tugish boshlangunigacha 18-22°С, meva tugish paytida 20-22°S, kechalari 15-16°С haroratni ta’minlash lozim (Fletcher, 1987; Vanek i dr., 1989). Umuman, fuzarioz viltga qarshi tavsiya qilingan kurash choralari vertitsillyoz viltga ham samara beradi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 1977; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Hasanov va b., 2002). Undan tashqari, solyarizatsiya usulini qo‘llash ham tavsiya qilinadi (Watterson, 1985). Pomidor yong‘oq daraxti tufayli so‘lishi. Oddiy (Juglang regia L. .) va kulrang (Juglang cinerea L.) yong‘oq daraxtlari tomirlaridan tuproqqa toksin

ajratib chiqarishi, ular yaqinida ekilgan ekinlar, ayniqsa pomidor ekinlari so‘lishiga sabab bo‘ladi. Barqarorligi tufayli ushbu toksin, daraxtlar qurib qolgandan yoki kesib tashlangandan so‘ng ham tuproqda ko‘p vaqt saqlanishi mumkin. Kurash chorasi - ekinlarni yong‘oq daraxtiga yaqin ekmaslik (NacNab et al., 1983). Pomidor fitoftorozini Phytophthora infestans oomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Keyingi yillarda pomidor fitoftorozi O‘zbekistonda issiqxonalarda keng tarqalgan kasallikka aylandi (Isomiddinov, Rahmatov, 2007). Salqin va nam (yomg‘irli, shabnamli) ob-havoda pomidor mevalarining 60-70 foizi zararlanishi mumkin (Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Kasallik o‘simliklar gullash paytida boshlanadi. Bargbandlari pastga bukiladi va barglar osilib qoladi; barglarning ustida qaynoq suvga kuyganga o‘xshash dog‘lar paydo bo‘lib, ular so‘ngra qo‘ng‘ir yoki to‘q-qo‘ng‘ir tus oladi, keyinchalik barg to‘qimasi biroz oqarib, yupqa qog‘ozsimon bo‘lib qoladi. Nam ob-havoda barglar ostidagi dog‘lar atrofida mayin, yupqa, oqish mog‘or qatlami paydo bo‘ladi. Yuqori namlik va iliq haroratda barglar butunlay chirishi va deyarli barcha o‘simliklar nobud bo‘lishi mumkin. To‘pgullar zararlanganida gulbandlar va kosachabarglari qorayadi va qurib qoladi. Zararlangan novdalarda uzunchoq yoki o‘zgaruvchan shaklli, qizg‘ish- qo‘ng‘ir dog‘lar rivojlanadi, novda va barglar kuyganga o‘xshab qoladi. Mevalar ustida qattiq, noto‘g‘ri shaklli, qo‘ng‘ir tusli, usti biroz g‘adir-budur dog‘lar va yaralar paydo bo‘ladi. Bunday mevalar ikkilamchi mikroorganizmlar ta’sirida tezda butunlay chiriydi. Kasallik rivojlanishi uchun yuqori namlik (yomg‘ir, shabnam) va salqin harorat (10 -25°С) qulay sharoit hisoblanadi. Zamburug‘ ochiq dalalarda tuproq ustida o‘simlik qoldiqlarida va ituzumdoshlar oilasiga mansub begona o‘tlarda qishlaydi. Kasallik ekinga qo‘shni dalalardagi kartoshka va pomidordan ham tarqaladi. Ko‘chatxonalarda kasallik paydo bo‘lishi juda xavfli; yuqori haroratda kasallik alomatlari yuzaga chiqmasligi mumkin, ular ochiq dalaga ko‘chirib ekilgach, fitoftoroz o‘choqlarini paydo qiladi. Dalada pomidorda fitoftoroz kartoshkada paydo bo‘lishidan oldin kuzatiladi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ning har xil irqlari mavjud va pomidor navlari ular bilan har xil darajada zararlanadi. Kurash choralari. Chidamli yoki tolerant navlar yaratish va qo‘llash; jo‘yaklarni baland qilish; ekishdan oldin urug‘ni samarali urug‘ dorilagichi bilan dorilash; almashlab ekish; oldingi yili pomidor yoki kartoshka ekilgan dalalarga ekmaslik; boshqa kartoshka va pomidor ekinlaridan uzoqroqdagi dalalarga ekish;

ekin ichida shamol yaxshi yurishini ta’minlash (ortiqcha shoxlarini o‘z vaqtida butash, ventilyatsiya); azotli o‘g‘itlarning tavsiyadagi minimal miqdorlarini berish (bular, ayniqsa nitratli shakllari, kasallik kuchli rivojlanishiga olib keladi); o‘suv davrida ertagi kartoshka ekinida kasal-likningbirinchi belgilari ko‘rinishi bilan pomidor o‘simliklariga profilaktika uchun fungitsid (mankotsebni alohida yoki metalaksil bilan aralashmasini, 0,2% li ridomil, 0,5% li kaptan, 0,4% li mis xloroksidi, 1% li Bordo suyuqligi va b.) purkash; o‘simlik qoldiqlarini daladan chiqarib, yo‘qotish tavsiya qilinadi. Pomidor asosan ho‘l meva sifatida iste’mol qilinishi tufayli unda pestitsid qoldiqlari bo‘lmasligi (ekologik toza bo‘lishi) o‘ta muhim. Shu sababdan ekinni fitoftorozdan, iloji boricha fungitsid qo‘llamasdan, yuqorida ko‘rsatilgan agrotexnik va profilaktik tadbirlar yordamida himoyalash tavsiya qilinadi (Pidoplichko, 1977a; Peresipkin, 1982; Watterson, 1985; Vaneki dr., 1989; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Pomidor kladosporiozi (qo‘ng‘ir dog‘lanish, barg mog‘ori). Kasallikni Cladosporium fulvum gifomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Kladiosporioz butun dunyoda tarqalgan va u issiqxonalarda pomidorning asosiy kasalliklaridan biridir. Ochiq dalalarda kamroq uchraydi. O‘zbekistonning janubida issiqxonalarda pomidorning eng keng tarqalgan va xavfli kasalligi hisoblanadi. Kasallikning kuchli epifitotiyalari ba’zan ochiq dalalarda ham rivojlanadi (Aramov, 1989). Kasallik pomidorning gullash – meva tugish paytlarida boshlanadi va asosan barglarini zararlaydi. Uning birinchi alomatlari – pastki barglar ustida sariq yoki och-yashil, barglar ostida esa (o‘sha dog‘larning tagida) rangsiz, sarg‘ish yoki och- qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘lishidir. Barg ostidagi dog‘lar yashil-qo‘ng‘ir (yoki kulrang-qo‘ng‘ir) tusli mayin mog‘or bilan qoplanadi. Kasallik tezda tepa yarus barglariga o‘tadi. Kuchli zararlangan barglar olachipor tus oladi va quriydi. Kasallik epifitotiya shaklida rivojlanganida pomidorning gul va meva bandlari, gulkosabarglari va tugunchalari ham zararlanadi va ular keyinchalik to‘kilib ketadi. Kasallikning eng kuchaygan davri meva pishish paytiga to‘g‘ri keladi. Mevalar ustida bo‘rtgan, qattiq, zaytun rangli, mog‘or bilan qoplangan dog‘lar paydo bo‘ladi. Zararlangan to‘qimalar ustida zamburug‘ millionlab konidiyalar hosil qiladi va kasallik ular yordamida tarqaladi. Konidiyalar havo oqimlari, suv tomchilari va ishchilar vositasida tarqaladi. Ular 6-34°С (optimum 22-25°С) harorat va 75-98% namlikda, yorug‘lik kam yoki yo‘q paytida (kechalari) o‘sadi va barglarni zararlaydi. Kasallik 20-27°С havo harorati va 90 % dan yuqori nisbiy namligida

juda tez (soatlar ichida) tarqaladi va rivojlanadi. Namlik 60% dan pastligida o‘simliklar zararlanmaydi. Ammo quruq havoga juda chidamliligi uchun, xo‘jayin o‘simlik mavjud bo‘lmaganida, konidiyalar 10 oydan ko‘p vaqt davomida hayotchanligini yo‘qotmaydi. Kladosporiozning inkubatsion (yashirin) davri 10-12 kun. Namlik 70% dan past bo‘lsa, kasallik rivojlanmaydi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ tuproq ustida o‘simlik qoldiqlarida urug‘lik ustida, issiqxonalarda esa - so‘rilar va boshqa jihozlar ustida ham uzoq vaqt (10 oy yoki ko‘proq) davomida saqlanadi. Qo‘zg‘atuvchining 9 tadan ko‘proq irqlari mavjud bo‘lib, ular pomidor navlarini har xil darajada zararlashi bilan tavsiflanadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Vyangelyauskayte i dr. 1989). Yevropada patogen irqlarining soni undan ham ko‘p va ular 5 ta (A, V, S, D va YE) guruhga bo‘lingan; pomidor navlarida 20 ta qo‘zg‘atuvchiga chidamlilik genlari mavjud va ulardan ba’zilari ekinning yangi, chidamli navlarini ishlab chiqishda qo‘llanilmokda (Fletcher, 1987). Kasallik boshlangandan 1-1,5 oy o‘tgach, pomidor gullashdan to‘xtaydi, mevalar o‘sishi juda sekinlashadi. Kasal o‘simliklar sog‘lomlaridan 1-1,5 oy oldin qurib qoladi. Natijada, kasallik boshlanish davriga qarab, hosil 9,3% dan 96,5% gacha pasayadi. Ko‘pincha issiqxonalarda 30-40% va undan ham ko‘proq hosil yo‘qotiladi . Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Cladosporium fulvum . Konidioforalar subtratdan bir nechtadan tuplarda chiqadi, biroz shoxlangan, sarg‘ish-qo‘ng‘ir yoki och qo‘ng‘ir tusli, uzunligi 120-145(200) mkm, odatda 100 mkm gacha, eni 2-4 mkm, ostki qismida 7-8 mkm. Konidiyalar tuxum yoki oval shaklli, och- qo‘ng‘ir, odatda 2, ba’zan 3, 4 va 5 hujayrali, o‘lchami 10-47x4-10 mkm. Kurash choralari. Chidamli navlar yaratish va qo‘llash; issiqxonalarda almashlab ekishni yo‘lga qo‘yish; havo harorati 24-25°С bo‘lishini (iloji bo‘lmasa 17-18°S dan pasaymasligini) ta’minlab turish, namlik 65-70% dan oshib ketmasligi uchun ularni tez-tez shamollatish, o‘simliklarning pastki barglarini iloji boricha ertaroq yulib olib tashlash, keragidan ortiq va bosib sug‘ormaslik; stellajlar va boshqa jihozlarni xlorli ohak eritmasi bilan za-rarsizlantirish; urug‘likni ekishdan oldin samarali fungitsid (misol uchun, Vitavaks 200 FF) bilan dorilash, chidamli nav ekish va o‘sish davrida Bayleton 25% n.kuk. (0,5-1,0 kg/ga), Vektra 10% sus.k. (0,3 l/ga), Topsin-M 70% n.kuk. (1,0 kg/ga), Folikur BT 22,5% em.k. (0,3-0,5 l/ga), 1 % li Bordo suyuqligi, mis oksixloridi, 90% nam. kuk. (2,4 kg/ga) yoki boshqa fungitsidlardan birini purkash yoki suvga benomil qo‘shib sug‘orish tavsiya qilinadi. Tez-tez ishlatilsa, patogen benzimidazollarga chidamli bo‘lib qolishini esda tutish lozim (Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; Watterson,

1985; Fletcher, 1987; Vanek i dr., 1989; Vyangelyauskayte i dr. 1989; Aramov, 1989; Ganiyev, Nedorezkov, 2005; Isomiddinov, Rahmatov, 2007). Pomidorning un-shudring kasalligi O‘zbekistonda deyarli barcha joylarda uchraydi (Golovin, 1960; Gaponenko i dr., 1983), ammo odatda kuchli rivojlanmaydi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘-askomitset Leveilula taurica . Kasallik pomidorning pastki barglarining ustida sariq, chetlari noaniq, keyinchalik qo‘ng‘ir tus oluvchi, barglarning ostki tomonida yupqa, oq yoki och-kulrang, unsimon mog‘or hosil qiluvchi dog‘lar shaklida namoyon bo‘ladi. Past havo nisbiy namligi va 15-25°С harorat hamda ekin yetarli sug‘orilmasligi, kasallik kuchli rivojlanishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Leveilula taurica . Konidiyalarning o‘lchami 41,6-72,9x9-26 mkm. Kleystotetsiylar shar shaklida, quriganida usti yapaloq, diametri 135-240 mkm, o‘simtalari ko‘plab hosil bo‘luvchi, 1 marta shoxlangan; xaltachalar silindr shaklli, yaqqol ko‘rinadigan oyoqchalari mavjud, ichida 2 ta askosporasi bor, o‘lchami 68-100x27-80 mkm. Askosporalar ellipsoid shaklli, o‘lchami 28-45x14-22 mkm. Kurash choralari odatda qo‘llanilmaydi; kasallik kuchli rivojlanishi bashorat qilinsa, ekinga oltingugurt kukuni yoki fungitsid purkash tavsiya qilinadi (Golovin, 1960; Pidoplichko, 1977a; Watterson, 1985; Fletcher, 1987). Pomidorda meva qora mog‘orini Alternaria alternata f.sp. lycopersici gifomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. O‘simlik barglari, poyalari va mevasi zararlanadi. Pomidor mevalarining ustida to‘q-qo‘ng‘ir yoki qora, botiq yaralar rivojlanadi va ular mevaning ichiga o‘tadi. Yaralar meva novdaga birikkan joylarida tez-tez uchraydi (Pidoplichko, 19776; Watterson, 1985). Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Alternaria alternata . Koloniyalar qora yoki zaytun-qora rangli, ba’zan kulrang. Gifalar rangsiz, zaytun rangli yoki qo‘ng‘irroq, diametri 3-6 mkm. Konidioforalar och-zaytun yoki qo‘ng‘ir tusli, uzunligi 50 mkm gacha, eni 3-6 mkm. Konidiyalar uzun, shoxlangan zanjirchalarda, teskari to‘qmoq, teskari nok, tuxum yoki ellipsoid shaklli, ko‘pincha kalta konus shaklli bo‘yinchali, och yoki o‘rtacha qo‘ng‘ir, usti silliq yoki so‘galchalar bilan qoplangan, 3-8 ta uzunasiga va 1-3 kesasiga yoki qiyshiq joylashgan septalarga ega, o‘lchami 20-63x9-18 mkm, bo‘yinchasining eni 2-5 mkm. O‘zbekistonda issiqxonadagi pomidorda Alternaria solani zamburug‘i qo‘zg‘atadigan alternarioz kasalligi aniqlanganligi va u ekinlarning 70-80 foizini zararlanganligi xabar qilingan (Hasanov S., 2006), ammo muallifning fikriga ko‘ra bu kasallik Alternaria alternata zamburug‘i tomonidan qo‘zg‘atilganligi ehtimol

qilinadi, chunki konidiyalarning belgilari (qoramtir tusli, teskari tuxum shaklli, zanjirlarda joylashgan, uzunligi 20-63 mkm) Alternaria solani zamburug‘inikiga (och-jigarrang, ellipsoid shaklli, zanjirchalari yo‘q, uzunligi 150-300 mkm) o‘xshamaydi; aniq diagnoz uchun zamburug‘ning mikroskopik belgilari puxta o‘rganilishi lozim. Pomidorda meva rizoktoniozini, pomidor va boshqa ancha ekinlar nihollarini chiritib nobud qiluvchi, Rhizoctonia solani zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Pomidor mevasi ustida biroz botiq, qo‘ng‘ir, to‘q-qo‘ng‘ir hoshiyali, dumaloq dog‘lar va yaralar paydo bo‘ladi. Keyin ularning o‘rtalari chatnaydi, mevalar o‘sha joylardan boshlab chiriydi (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidor novda va mevalarning kulrang chirishini gifomitset Botrytis cinerea qo‘zg‘atadi. Kasallik issiqxonalarda barcha mamlakatlarda keng tarqalgan va u o‘simlikning barg, gul, gulband, novda va mevalarini zararlaydi. Oldin gullar zararlanadi, ulardan kasallik barglarga, barglardan poyaga o‘tadi. Barglarda och-qo‘ng‘ir, dumaloqroq shaklli dog‘lar paydo bo‘ladi va ular bargni butunlay qoplashi mumkin. Poyada odatda och-qo‘ng‘ir, uzunligi 1 mm dan bir necha sm gacha bo‘lgan quruq dog‘lar rivojlanadi, vaqg o‘tishi bilan zararlangan joylar qora tus oladi. Lupa bilan qaraganda poya ustida to‘q-qo‘ng‘ir, eshilgan kanop ipiga o‘xshash mitseliyni (yupqa mog‘or qatlamini) ko‘rish mumkin. Novdalarda rangsiz, ustida kul-rang mog‘or paydo qiluvchi dog‘lar rivojlanadi. Mevalarning ustida, odatda ular novdaga birikkan joylarida, kulrang-yashil va kulrang-qo‘ng‘ir nekroz (yara) lar rivojlanadi va mevalar o‘sha joylaridan boshlab chiriydi. Faqat yosh mevalar zararlanadi; ularning diametri 2-4 sm ga yetgach, zararlanishga chidamlilik namoyon etadi, ammo pishib yetilgach, yana chidamsiz bo‘lib qoladi. Yashil mevalarning to‘qimasiga kirgan zamburug‘ quyosh nuri va issiq havo harorati ta’sirida nobud bo‘lishi mumkin. Bunda mevalar ustida kengligi 0,3-0,6 sm keladigan oqish doira va dog‘lar paydo bo‘ladi. Yuqori namlik mavjudligida chiriyotgan mevalar ustida konidiofora va konidiyalardan tashkil topgan kukunsimon kulrang mog‘or rivojlanadi. Konidiyalar shamol bilan tarqaladi va boshqa, sog‘lom mevalarni zararlaydi. Zamburug‘ issiqxona tuprog‘ida sklerotsiy va konidiyalar, rom, oyna, polietilen parda va hokazolarda konidiyalar shaklida qishlaydi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Botrytis cinerea . Gifalar rangsiz yoki kulrang- zaytun tusli, eni 2-10 mkm. Konidioforalar to‘g‘ri, ko‘p hujayrali, ustki qismi shoxlangan, bazal hujayrasi och-kulrang tusli, yuqoridagi hujayralari rangsiz, konidiyalarning suvda oson va tez eruvchan shilimshiq yordamida birikkan

boshchalari bilan qoplangan. Konidiyalar ellipsoid, tuxum, oval shaklli yoki dumaloq, 1 hujayrali, rangsiz yoki och-kulrang tusli, o‘lchami 7-21x5-10 mkm. Vaqt o‘tishi bilan mog‘or qatlami ichida diametri 1-15 mm keladigan, dumaloq yoki noto‘g‘ri shaklli, kulrang-oq, keyin qora tus oluvchi sklerotsiylar paydo bo‘ladi. Ular tinim davrini o‘tgach, o‘sadi va omborxonalarda saqlanayotgan sabzavot, meva hamda keyingi mavsumda, dalada o‘sayotgan ekinlarning ildiz, tuproqqa bevosita tekkan barg, meva va boshqa qismlarini zararlaydi. Sklerotsiylar optimal haroratda (19-26°С) o‘sganda konidiofora va konidiyalarni, past haroratda (2-13°С) esa, askomitset bosqichining (Botryotinia fuckeliana) apotetsiy, xaltacha va askosporalarini paydo qiladi. Apotetsiylar oldin qadah, so‘ngra likopcha shaklli, eni 1,5-7 mm, oyoqchasi 3-10x0,5-1,5 mm; xaltachalar silindr shaklli, 8 sporali, 105-160x6,5-9,5 mkm; askosporalar rangsiz, 1 hujayrali, ellipsoid-tuxum shaklli, 1 qatorda joylashgan, 9-12x4,5-6 mkm. Patogen har xil oilalarga mansub bo‘lgan 200 tacha o‘simlik turlarini zararlaydi, ayniqsa lavlagi va sabzining ildizmevalarida, karam pomidor, bodring, piyoz, sarimsoq, dukkakli o‘simliklar, tamaki va boshqalarda ko‘p uchraydi. Kurash choralari. Kasallik kuchli rivojlanishi uchun lozim bo‘lgan shartlardan eng muhimi - yuqori havo namligi uzoq vaqtgacha mavjud bo‘lishidir. Pomidorning pastki barglarini yulib olib tashlash va issiqxonani isitish va shamollatish yordamida namlik 70-80% bo‘lishi ta’minlansa, ekin kuchli zararlanmaydi. Infeksiya to‘planishining oldini olish uchun zararlangan o‘simlik qoldiqlarini issiqxonadan chiqarib, yo‘qotish lozim. Kasallik kuchli rivojlanish xavfi bo‘lsa, ekinga fungitsid (dixlofluanid, iprodion) purkash tavsiya qilingan. Qo‘zg‘atuvchi benzimidazollarga chidamli; dikar-boksimidlar (iprodion, vinklozolin) muntazam ravishda ishlatilsa, qo‘zg‘atuvchida ularga ham chidamlilik rivojlanishi ehtimolini hisobga olib, fungitsid qo‘llashning puxta tayyorlangan programmasini ishlab chiqish talab qilinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 1977a,b; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Fletcher, 1987). Pomidor mevalarining achigan chirishini gifomitset Geotrichum candida qo‘zg‘atadi. Meva tepa qismidan pastga qarab chatnaydi. Yara ostidagi to‘qima yumshab ketadi, ustida ko‘pikka o‘xshash oq mog‘or rivojlanadi. Mevadan achigan hid keladi va u butunlay chiriydi (Watterson, 1985). Yuqorida keltirilgan meva chirishlari (qora mog‘or, rizoktonioz, kulrang chirish, geotrixoz) dunyoning barcha mamlakatlarida keng tarqalgan, ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda, so‘ngra esa mevani saqlash davrida kuchli rivojlanadi. Ular Toshkent viloyati

tumanlari issiqxonalarida ham qayd etilgan. Zamburug‘lar meva qobig‘idagi tabiiy yaralar, yoriqlar yoki hasharot chaqib hosil qilgan teshiklar orqali kirib oladi va kasallik qo‘zg‘atadi. Mevalar ustida shabnam yoki suv tomchilari mavjudligi kasallik rivojlanishi uchun lozim shartlardan biridir. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Geotrichum candida . Gifalar rangsiz, ko‘p hujayrali, dixotomik shoxlanuvchi, eni har xil, spora hosil qiluvchi shoxchalarning eni ancha qisqa. Gifalarning alohida hujayralari septalaridan bo‘linib, spora zanjirchalari hosil bo‘ladi. Ular oldin silindr, keyinchalik bochka, ellipsoid yoki dumaloq shaklli, o‘lchami 3-50x2-8 mkm, ko‘pincha 6-12x3-6 mkm, 1-4, ko‘pincha 2 yadroli. Chapek ozuqa muhitida koloniyalar tez o‘suvchan, mitseliy oq, baroq. Kurash choralari. Ekinlar orasida havo almashinuvini ta’minlash, ortiqcha novdalarni kesib tashlash, hasharot va kanalarga qarshi kurashish, issiqxonalarda ishlagan paytda mevaga mexanik jarohat yetkazmaslik, mevalar tuproqqa tegmasligini ta’minlash, agrotexnika qoidalariga rioya qilish lozim. Mevalari qattiq navlar (misol uchun, Volgograd) bu kasalliklarga kam chalinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidorning so‘gal (qora so‘gal, qora bakterial dog‘lanish) kasalligini Xanthomonas campestris pv. vesicatoria bakteriyasi qo‘zg‘atadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Xanthomonas campestris. Bakteriya tayoqcha shaklli, harakatchan, bitta qutbiy (polyar) joylashgan xivchinchali, o‘lchami 0,7- 3x0,4-0,8 mkm. Hujayralarida zahira moddalarni to‘plamaydi. Gram-manfiy. Nitratlarni tiklaydi. O‘sishi uchun optimal harorat 25-30° С , maksimum 35-39° С , metionin va sisteinga ehtiyoji bor. Koloniyalari odatda sariq tusli, usti silliq, moysimon yoki yelimsimon. Oksidazamanfiy yoki kuchsiz musbat. Katalazamusbat. Pektinaza fermenti mavjud. Xemoorganotrof, har xil karbonsuv va organik kislotalar tuzlarini o‘zlashtiradi. Lakmus sutida kislota hosil qilmaydi. Ba’zan kraxmalni o‘zlashtiradi, sutni kuchsiz chiritadi, jelatinani sekin suyultiradi. Peptondan oltigugurt angidridi hosil qiladi. Indol va nitratlar hosil qilmaydi. 2-5% NaCl mavjudligida o‘sa oladi. Arabinoza, mannoza, galaktoza, tregaloza, sellobioza va fruktozani o‘zlashtiradi. V.F. Peresipkinning (1982) ma’lumotiga ko‘ra, so‘gal Markaziy Osiyo mamlakatlarida tarqalgan. Bakteriyaning ba’zi shtammlari faqat pomidorni, boshqalari pomidor va qalampir turlarini zararlaydi (Watterson, 1985). So‘gal dalada va issiqxonalarda pomidor o‘simliklari unib chiqishidan to vegetatsiya davrining oxirigacha rivojlanadi. Urug‘barglarda cho‘zinchoq, sal botiq,

kumushtusli, keyin qo‘ng‘ir, sarg‘ish hoshiyali dog‘lar, chin barglarda dumaloq, moy tomganga o‘xshash, to‘q-yashil yoki qizg‘ish-qo‘ng‘ir, so‘ngra o‘rtalari qora tus oluvchi dog‘lar, poyada uzunchoq, qora dog‘lar paydo bo‘ladi. Barglarda dog‘lar uzunligi 1-5 mm gacha, yashil mevalarda 6-8 mm gacha yetadi va noto‘g‘ri shakl oladi. Kasallikning mevadagi belgilari diagnostik hisoblanadi: meva ustida biroz bo‘rtib chiqqan, qora rangli, tor hoshiyali dog‘lar(so‘gallar) rivojlanadi. Yetilgan mevalar kam hollarda zararlanadi. O‘simlik qoldiqlarida qo‘zg‘atuvchi bakteriya bir yilgacha saqlanishi mumkin. Bakteriya urug‘ orqali ham o‘tishi tufayli, so‘gal dalalarga ko‘chatlar bilan ham tarqaladi. Dalada bakteriya dog‘lar ustiga suv (shabnam, yomg‘ir) tomchilari mavjudligida ajralib chiqadi, yomg‘ir tomchilari va shamol hamda hasharotlar vositasida boshqa o‘simliklarga tarqaladi. Bakteriya to‘qimalarga barg nafas olish teshikchalari, har xil yaralar, hasharotlar chaqqan joylar, shamolda qum zarrachalari urilib paydo qilgan teshikchalar orqali kiradi. Ekin zich bo‘lishi, iliq harorat (25-30°С) va yomg‘ir kasallik tarqalishi va rivojlanishi uchun qulaylik tug‘diradi. So‘gal hosilni, ayniqsa uning sifatini pasaytiradi. Kurash choralari. Urug‘larni faqat so‘gal bo‘lmagan dalalardan olingan hosildan tayyorlash; ularni ekishdan oldin albatta samarali urug‘ dorilaridan biri bilan dorilash yoki 1% li kaliy permanganat eritmasida (100 ml suvga 1 g) 30 daqiqa davomida zararsizlantirish va yana 30 daqiqa davomida sovuq suv bilan yuvish, yoxud harorati 60°С bo‘lgan suvda 10 daqiqa davomida dimlash; issiqxonalarda yetishtirilgan ko‘chatlarni yaganalash va dalada ekish uchun faqat sog‘lomlarini tanlab olish; issiqxonalarni dezinfeksiyalash, tuproqni fumigatsiyalash yoki almashtirish; hosil yig‘ib olingach, o‘simlik qoldiqlarini ildizlari bilan birga darhol daladan chiqarish yoki kuzgi shudgor qilganda ko‘mib tashlash; so‘gal har yili uchrasa, almashlab ekishni joriy etish; begona o‘tlar bilan kurashish va agrotexnika qoidalariga rioya qilish lozim (Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sattarova va b., 2003; Ganiyev, Nedorezkov, 2005; Popkova i dr, 2005). Pomidorda bodring mozaikasini shu mozaikaning virusi (Cucumis virus 1 ) qo‘zg‘atadi. Uning kriptogrammasi R/1;1,3/19+1,1/19+0,8/19;S/S;S/Ap. Bu mozaika dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida ham uchraydi va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan (Vlasov, 1958, 1960; Watterson, 1985). Pomidordan tashqari yuzlab o‘simlik turlarini zararlaydi (NacNab et al., 1983). Virusning har xil shtammlari mavjud bo‘lib, kasallik belgilari pomidor qaysi shtamm bilan zararlanishiga bog‘liq. Kasal o‘simliklarning bo‘yi va poya bo‘g‘in oralarining uzunligi kamayadi, barglar ingichkalashib, ba’zilari deyarli ip shakliga kiradi. Ilgari

barglarning ipsimonligini tamaki mozaikasi virusi qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan (Vlasov, 1958, 1960; Vyangelyauskayte i dr. 1989). Kasallik ta’siridan mevalar o‘smay qoladi, xunuk shakl oladi. Virus o‘simlik qoldiqlarida saqlanmaydi, payvand qilganda ham kasal pomidordan sog‘lomiga (tamaki mozaikasi virusi bilan solishtirganda) qiyinchilik bilan o‘tadi. Odatda u zararlangan shaftoli yashil shirasi (Myzus persicae) bilan o‘tadi; virus ba’zi boshqa shira turlari bilan ham o‘tishi shubha qilinadi. Kasallik dala ichida ham shira yordamida tarqaladi. Bodring mozaikasi erta boshlansa, hosil dalalarda 10-15%, issiqxonalarda 50 foizgacha pasayishi mumkin. Kasallikka chidamli navlar mavjud emas (Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Siplenkov, 1986). Pomidorda beda mozaikasini shu mozaikaning ko‘p komponentli, batsilla shaklli virusi (Medicago virus 2 ) qo‘zg‘atadi. Virionlarining aksariyati batsilla shaklli, inaktivatsiya harorati 70°S atrofida, oxirgi suyultirish 1:4000. Kriptogrammasi R/1;1,1/16+0,8/16+0,8/16;U/U;S/Ap. Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida uchraydi. Kasal o‘simliklar pastga qarab bujmayadi. Poyaning tuproqqa yaqin qismi (ildiz bo‘g‘zi) to‘q-qo‘ng‘ir tus oladi va bu dog‘lar poya tepasi va novdalariga tarqaladi. Ildizda qizg‘ish-qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. Kasallik boshlanish davri bilan bog‘liq holda, mevalarning hajmi kamayadi, tashqi va ichki qismlarida har xil darajada rivojlangan qo‘ng‘ir dog‘lar hosil bo‘ladi. Kasallik pomidorga zararlangan bedadan odatda qanotli shaftoli yashil shirasi (imagolari) orqali o‘tadi. Pomidor dalalari ichida kasallikning ikkilamchi tarqalishi deyarli kuzatilmaydi. Qo‘zg‘atuvchi virus beda va pomidordan tashqari bir yillik madaniy ekinlardan kartoshka, qalampir, baqlajon, loviya, no‘xat, soya va lyupinni zararlaydi (Watterson, 1985; Sattarova va b., 2003). Pomidorda tamaki mozaikasini tamaki mozaikasi virusi (TMV) (Nicotiana virus 1 ) qo‘zg‘atadi. Virionlari uzunchoq shaklli. Kriptogrammasi R/1;2/5;E/E;S/O. TMV butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda, ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Virus pomidor, baqlajon, qalampir va boshqa ko‘p ekinlarni zararlaydi. Uning ko‘p shtammlari mavjud bo‘lib, ular pomidor navlarini har xil darajada zararlashi va kasallik belgilari o‘ta o‘zgaruvchanligi bilan ta’riflanadi. Zararlangan o‘simliklar, ayniqsa ular jadal o‘sayotgan bo‘lsa, quyoshli ob-havoda so‘lishi mumkin, ammo harorat pasayishi bilan yana sog‘lom holati tiklanadi. Bunday vaqtincha so‘lish fazasi, virus bilan zararlangan vaqtdan boshlab 1-2 hafta davom etadi. Virusning ko‘p tarqalgan oddiy shtammlari pomidor barglarida umumiy simptom - mozaika paydo qiladi, bunda bargda biroz bo‘rtib chiqqan to‘q-yashil va och-yashil qismlari birin-ketin joylashadi, barglar buraladi va shaklini yo‘qotadi, ba’zan ipsimon shaklga kiradi. Ba’zi shtammlar o‘simlik bargi, poyasi va mevalarida nekrozlar paydo qiladi,

boshqalari barglarda xloroz rivojlanishiga olib keladi. TMV kartoshkaning X- virusi bilan birga uchraganda, pomidorda juft strik belgilari rivojlanadi. Virus o‘simlik bo‘yini va hosil tugishini har xil darajada pasaytirishi mumkin. Ba’zan pomidor mevalari zararlanadi va ularning ustida qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. TMV juda barqaror bo‘lib, u o‘simlik qoldiqlarida 50 yilgacha saqlanadi. Virus o‘simliklarga qo‘l bilan tekkanda ham tarqaladi. Kasal o‘simliklardan sog‘lomlariga virus ishchilar ishlagan paytda, mashinalar, jihozlar va asbob- uskunalar orqali mexanik usulda o‘tadi. Virus tamaki ustida mavjud bo‘lib, chekuvchi ishchilar tomonidan ekinga tarqatilishi mumkin. Infeksiya o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi va keyingi yili ekilgan pomidor nihollarini ildizi orqali zararlaydi. O‘zbekistonda VTM ning tabiiy o‘choqlari qurtena (Sysymbrium loeselii) da qayd etilgan. Asosiy infeksiya manbai bo‘lmasa ham, pomidorga virus kemiruvchi hasharotlar (misol uchun, chigirtka va qo‘ng‘izlar) vositasida o‘tishi isbotlangan. Dalada virus mozaika bilan zararlangan begona o‘tlardan (bangidevona, ituzum, yovvoyi tamaki, gorchitsa va b.q.) po-midorga tarqaladi. Bir mavsumdan ikkinchisiga virus urug‘dan ham o‘tishi mumkin, ammo mozaika asosan ko‘chatlarni yaganalash va dalaga ko‘chirib ekish paytda tarqaladi. Kasallik erta boshlanganda hosil dalalarda 10-15%, issiqxonalarda 50 foizgacha pasayishi mumkin (Vlasov, 1958, 1960; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Siplenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sattarova va b., 2003). Pomidorda juft strik kasalligi o‘simlik birdaniga ikkita qo‘zg‘atuvchi - tamaki mozaikasi virusi (TMV = Nicotiana virus 1 ) va kartoshka X-virusi (KXV = Solanum virus 1 ) bilan zararlanishi oqibatida rivojlanadi. Juft strik dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda ochiq dalalarda va ayniqsa issiqxonalarda keng tarqalgan. Kasallik barglarda ularga olachipor tus beruvchi och-yashil dog‘lar va kichik kulrang-qo‘ng‘ir nekrozlar, novdalarda qo‘ng‘ir chiziqlar paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. So‘ngra dog‘lar yashil, sariq va qo‘ng‘ir tus oladi, barglar o‘smaydi va rivojlanmaydi, pastga qarab bukiladi; dog‘lar qo‘shilib, butun bargni qoplaydi, barg nobud bo‘ladi. Ayrim novdalarning uchlari quriydi, o‘simliklar pakana bo‘lib qoladi. Umuman, poya, novda, barg bandi va meva bandlarida uzuq-uzuq chiziq va tasmasimon dog‘lar rivojlanishi juft strikka xos diagnostik belgi deb hisoblanadi. Mevalar soni kamayadi, ular dag‘al, qattiq bo‘lib qoladi, ustlari har xil hajmdagi qo‘ng‘ir, suv shimib olganga o‘xshash nekrotik dog‘lar va yaralar bilan qoplanadi. Kasallik rivojlanish darajasi o‘simlikni zararlagan virus shtammi va ekologik faktorlarga bog‘liq.. Yorug‘lik yetarli bo‘lmagan va 20°С dan past harorat sharoitlarida o‘sayotgan, agressiv shtamm bilan zararlangan pomidor juft strik bilan juda og‘ir shaklda kasallanadi. Bunday

sharoitda kasallikning inkubatsion davri 10-14 kunga teng. Turkmanistonning Toshhovuz viloyatining ochiq dalalarida juft strik tufayli pomidor hosilining 15 foizgachasi (Abdullayev, 1994), O‘zbekistonda issiqxonalarida 50-70 foizgachasi, kasallik juda kuchli rivojlanganda esa, o‘simlik nobud bo‘lib, 100 foizgacha hosil yo‘qotilishi kuzatiladi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961). Kartoshka X-virusi, TMV kabi, ekin ichida mexanik usullar bilan ishchilar vositasida juda oson tarqaladi. TMV tamaki o‘simliklarida, KXV esa kartoshka tuganaklarida qishlaydi. Dalada viruslar zararlangan begona o‘tlar - eshaksho‘ra, pechak, jag‘-jag‘, sikoriy, kress, qaylyug‘un va ixrojdan pomidorga o‘tadi. Kasallik bilan kurashda kartoshka X-virusining manbaini topish va u pomidor ekilgan dala va yoki issiqxonalarga o‘tish yo‘lini yo‘qotish eng muhim chora hisoblanadi. Agar kasal o‘simlik paydo bo‘lsa, uni juda ehtiyotkorlik bilan qazib olish, issiqxonadan (daladan) chiqarib, ko‘mib tashlash va qo‘llarni uch marta sovun va cho‘tka bilan puxta yuvish talab qilinadi (Vlasov, 1958, 1960; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Stlenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyange-lyauskayte i dr. 1989; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Pomidor o‘simligi tepasi bujmayishi kasalligini lavlagi tepasini bujmaytiruvchi virus (Beta virus 1 ) qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida, ayniqsa iqlimi quruq, sug‘oriladigan mintaqalarda tarqalgan. O‘zbekistonda uchrashi ham ehtimol tutiladi. Kasal o‘simlik biroz «hurpaygan» shakl oladi, bo‘yi o‘smay qoladi, barglari qalinlashadi va tepaga bukiladi, barg bandlari esa pastga bukiladi. So‘ngra barglar kulrang-sariq, tomirchalari esa to‘q- qizil tus oladi. Ildizlari chiriydi. Juda kam meva tugadi, zararlanishdan oldin tugilganlari vaqtidan oldin pishadi; shakli xunuk, kichik, g‘ijimlangan va qurib qolganga o‘xshaydi. Kasallik pomidorga faqat saraton (Circulifer tenellus) orqali, odatda virus bilan zararlangan qand lavlagi va begona o‘tlardan o‘tadi. Pomidor ekinlari ichida kasallikning ikkilamchi tarqalishi kuzatilmaydi, yoki juda kam uchraydi. Tarvuz, handalak, qovoq, qalampir, ismaloq va dukkakli o‘simliklar ham qo‘zg‘atuvchi virus bilan zararlanishi mumkin (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidor olachipor so‘lishi (bronza tusini olishi) kasalligini pomidor olachipor so‘lish virusi (Lycopersicum virus 3 ) qo‘zg‘atadi. Virionlri dumaloq shaklli, ba’zilari xivchinchali, diametri 40-120 nm, inaktivatsiya harorati 41...44°S, o‘simlik sharbatida xona haroratida 3-5 soat saqlanadi, barg qurishi paytida darhol faolligini yo‘qotadi. Kriptogrammasi R/*;*/*;S/*;S/Th. Bu virus dunyoning barcha mamlakatlarida tarqalgan, O‘zbekistonda ham uchrashi ehtimoli bor. Kasallik pomidordan tashqari baqlajon, qalampir va tamakida uchraydi. Zararlangan

pomidor o‘simliklarining o‘sishi sekinlashadi. Kasallikning belgilari juft striknikiga juda o‘xshaydi, ammo undan ancha og‘ir kechadi. O‘simlik tepalari kuchli zararlanadi va ko‘pincha nobud bo‘ladi. Barglarda qoramtir, kichik, dumaloq dog‘lar paydo bo‘lib, ularni olachipor qilib qo‘yadi, o‘simlik bronza tusini oladi. Novda, barg va meva bandlarida qoramtir, yaltiroq tasmasimon dog‘lar rivojlanadi. Mevalarda yashil, sariq, qizg‘ish, diametri 1,3 sm gacha dog‘lar paydo bo‘ladi; ular ketma-ket joylashib, konsentrik doiralar hosil qiladi, ularning o‘rtalari biroz ko‘tarilgan bo‘lib, mevalar xunuk shakl oladi. Kasallik pomidorga zararlangan begona o‘tlar, gullar va manzarali o‘simliklardan ularda oziqlangan bug‘doy tripsi (Frankliniella tritici) va tamaki tripsi (Thrips tabaci) ning lichinkalari orqali o‘tadi. Lichinkalar qanot chiqargan tripsga aylanib, pomidor dalalariga shamol bilan uchib keladi. Kasal o‘simlikdan sog‘lomiga virus mexanik ravishda o‘ta olishi haqida ham xabar qilingan (Vyangelyauskayte i dr. 1989). Odatda, kasallik dalada kam joylarda, "o‘choqlar" shaklida tarqaladi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Vlasov, Larina, 1982; Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidorda sariq, yoki stolbur kasalligini ilgari virus qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan, ammo keyinchalik qo‘zg‘atuvchi mikoplaza ekanligi xabar qilingan. Bu kasallik dunyoning Rossiyadan boshqa mamlakatlarida astraning sariq kasalligi (Aster yellows) nomi bilan yuritilishi ehtimol qilinadi. Sariq bilan pomidordan tashqari kartoshka, baqlajon, qalampir va begona o‘tlar zararlanadi. Kasallik iqlimi issiq mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda, ochiq dalalarda va ko‘proq issiqxonalarda tarqalgan. Zararlangan o‘simlik novdalarining tepasi pushti-yashil tusga kiradi, barglar buralib, "qayiqchalarga" o‘xshab qoladi. Sariqni gullar va mevalar zararlanishidan farqlash osonroq. Gullar ham qayiqcha shakliga kiradi, gulbarglari yashil bo‘lib qoladi, gulkosabarglari uzayib ketadi, changchi (otalik)lar quriydi, urug‘chi (onalik)lar xunuk ko‘rinish oladi, gullar meva tugmaydi yoki badburush, notekis rangli, ichi qattiq mevalar tugiladi. Kartoshka va baqlajondan farqli o‘laroq, sariq bilan zararlangan pomidor o‘simliklari so‘limaydi. Issiq iqlimli mamlakatlarda kasallik pomidorga Hyalesthes obsoletes saratoni yordamida, zararlangan ekin va begona o‘tlardan (pechak, lattatikon, sikoriy, ixroj, kress va b.q.) o‘tadi. Zararlangan yosh o‘simliklarning hosili va ayniqsa sifati pasayadi. O‘zbekistonda issiqxonalarda kuchli zararlangan o‘simliklarning 70 foizgacha mevasi qattiq va iste’mol qilishga yaroqsiz bo‘lib qolgan. Yetilgan pomidor o‘simliklari zararlanishi hosilga va uning sifatiga deyarli ta’sir qilmaydi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; Peresipkin, 1982; Vyangelyauskayte i dr. 1989).

Pomidorning tamaki mozaikasi, juft strik va boshqa virus hamda mikoplazma kasalliklariga qarshi kurash choralari. Ekish uchun 3 yil davomida saqlangan urug‘ ishlatish pomidor viruslar bilan zararlanishini keskin kamaytiradi. Dalalarda shira, trips va saratonga qarshi sistemali insektitsid, begona o‘tlarga qarshi gerbitsid qo‘llash, chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; pomidorni gulzor, g‘alla, bog‘lardan, qishlagan lavlagidan, kartoshka hamda bedadan uzoq yoki shamol beda tomondan esmaydigan dalalarga ekish; oldingi yili TMV yoki juft strik bilan zararlangan pomidor, tamaki, baqlajon, qalampir hamda viruslar bilan kasallangan kartoshka dalalariga pomidor ekmaslik; pomidor har 3-4 yilda o‘sha dalaga qayta ekishni ta’minlaydigan almashlab ekishni joriy etish (pomidor va baqlajon uchun eng yaxshi o‘tmishdoshlar - poliz ekinlari va boshoqli o‘tlar, qoniqarlilari - karam, ildizmevali ekinlar, piyoz va sabza o‘tlardir); iloji boricha urug‘ni bevosita dalalarga ekish; kartoshka ekinlari yoki tuganaklari bilan ishla- gandan so‘ng pomidor ekinlari ichiga kirmaslik; pomidor tup sonini oshirish tavsiya qilinadi. Issiqxonalarda chidamli va/yoki tolerant navlar ekish; ekishdan oldin urug‘ni 70°S da 4 kun davomida, yoki kaliy permanganatning 1% eritmasi bilan 20 daqiqa davomida zararsizlantirish (va suv bilan yaxshilab yuvish); urug‘larni og‘irligi bo‘yicha saralash (kalibrovka qilish) - osh tuzining 5% li eritmasiga solib 3 daqiqa davomida aralashtirish, ustiga chiqqanlarini doka bilan olib tashlash, cho‘kkanlarini suv bilan bir necha marta yuvish, dorilash va quritish; nihol yetishtirish jarayonida 2 marta (ko‘chat qilish - pikirovka va doimiy joylarga ekish paytida) yog‘i olingan sut (obrat) ning 10% eritmasi bilan profilaktik ishlov berish; 2-3 marta kaliy permanganatning 0,05% eritmasi bilan sug‘orish; ko‘chirib ekishdan 1 hafta oldin bor kislotasining 0,1% eritmasini, 0,15-0,3 l/m2 myoyorida purkash; o‘suv davrida shiraga qarshi sistemali insektitsid purkash tavsiya etiladi. Nihollar kuymasligi uchun barcha ishlovlar kunning ikkinchi yarmida o‘tkaziladi. Nihollarni ekishdan oldin issiqxonaning barcha ichki qismlarini 40% li formalinning 2% eritmasi bilan, 1l/m2 (yoki 1% li mis kuporosi - 1 m2 ga 100 g + 10 l suv) meyorda dezinfeksiyalash, tuproqni 14-16 soat davomida bug‘lash, so‘ngra 2 soat suv bilan yuvish, keyin agroximik tashxis asosida azot va fosfor o‘g‘itlarini tavsiya qilingan meyorda berish, ammo kaliy pomidorning TMVga chidamliligini oshirishini esda tutgan holda, kaliy o‘g‘itining miqdorini tavsiyadagidan 30-40% ga oshirib kiritish lozim. Doimiy joyga ko‘chirib ekkandan 10-15 kun so‘ng nihollarga bor kislotasining 0,1% eritmasini 0,15-0,3 l/m2 meyorda hamda yog‘i olingan sutning 10% eritmasini 2-3 marta, 7-10 kun oralatib purkash TMVga chidamlilikni oshiradi. Ekinni har haftada tekshirib, virus bilan zararlanganlarini ehtiyotkorlik bilan yulib, chiqarib yo‘qotish, so‘ngra qo‘llarni yaxshilab yuvish lozim. Ishchilar

ishdan oldin qo‘llarini sovun bilan yuvishini ta’minlash, har bir ish bitgach, asbob- uskunalarga bug‘ bilan ishlov berish, kartoshka ekinlari yoki tuganaklari bilan ishlagandan so‘ng pomidor ekinlariga kirmaslik; pomidor tup sonini oshirish talab etiladi. Tuproqdagi o‘simlik qoldiqlaridagi TMV infeksiyasini yo‘qotish deyarli mumkin emas, ammo pomidorni har 3 yilda bir marta ekish orqali yoki tuproqni bug‘ bilan zararsizlantirish yordamida uning miqdorini kamaytirish mumkin. Bug‘ bilan ishlov berilganda ildizning kattaroq (diametri 0,5 sm va undan katta) qismlari yetarlicha qizimaydi va uning ichidagi virus nobud bo‘lmaydi. Bunday holda virusni nobud qilish uchun 100° С tuproq haroratini 10 min davomida ushlab turish tavsiya qilinadi. TMV bilan kurash choralari juft strikka qarshi deyarli samara bermaydi. Buning uchun kartoshka X-virusining manbaini aniqlab, u issiqxonalarga kirmasligini ta’minlash lozim; bu mlnbaalar issiqxonada tasodifan o‘sayotgan kartoshka, kartoshka dalalarida (misol uchun, o‘z tomorqalarida) ishlab kelgan ishchilarning ish kiyimlari bo‘lishi mumkin. Har hafta so‘ngida ekinlarni tekshirib, strik chiziqchalari mavjud bo‘lganlarini ehtiyotkorlik bilan yulib, chiqarib yo‘qotish, so‘ngra ish kiyimlarini almashtirish, qo‘llarni sovun va cho‘tka bilan 3 marta yaxshilab yuvish lozim. Havo harorati 22-24°С dan yuqori bo‘lishi ta’minlansa, kayeallik rivojlanishi va tarqalishi keskin kamayadi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Vlasov, Larina, 1982; Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Siplenkov, 1986; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Pomidorda meloydoginozni bir nechta gall nematodalari, jumladan janub, yeryong‘oq, g‘o‘za, yava va shimol gall nematodalari (tegishli ravishda, Meloidogyne incognita, M. arenaria, M.incognita acrica, M. javanica, va M. hapla ) qo‘zg‘atadi. Ular pomidor va boshqa ekinlarni dalalarda va ayniqsa, issiqxonalarda dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan, O‘zbekistonning barcha viloyatlarida zararlaydi. Nematodalar - oddiy ko‘zga ko‘rinmaydigan mikroskopik, rangsiz, chuvalchang shaklli haqiqiy dumaloq qurtlardir. Pomidor va boshqa ekinlarda janub gall nematodasining rivojlanish sikli g‘o‘zadagi (Hasanov va b., 2002) bilan bir xil. Kasallangan o‘simlik sug‘urib olinsa, uning ildizida 1 mm dan 5 sm gacha keladigan gall (tuganakcha, bo‘rtma)larni ko‘rish mumkin. Bunday o‘simliklarning bo‘yi past bo‘lib, quruq ob-havoda so‘lib qolishi mumkin. Gall nematodalari o‘simliklarni qumoq tuproqlarda kuchli, yengil loytuproqlarda kam darajada zararlaydi, og‘ir tuproqlarda uchramaydi. Meloydoginoz rivojlanishi uchun qulay tuproq harorati 16-27°С (Watterson, 1985), ammo O‘zbekiston sharoitida optimum 25-32°С, minimum 5°С va maksimum 40°С atrofidadir (Mavlyanov, 1987). Meloydoginoz O‘zbekistonda dalada 5-7, issiqxonalarda 7-8

avlod beradi. Kasallik dalalarda zararlangan ko‘chat, yerga ishlov berish mashina va jihozlari hamda sug‘orish suvi bilan tarqaladi. Meloydoginoz pomidorda fuzarioz so‘lish, rizoktonioz yoki bakterioz kasalliklaridan birortasi bilan birga uchrasa, ikkita kasallik ham kuchayadi. Gall nematodalari, xususan janub gall nematodasi bilan pomidordan tashqari lavlagi, sabzi, turp, kartoshka, baqlajon, qalampir, piyoz, loviya, mosh, no‘xat, qovun, tarvuz, bodring, qovoq va boshqalar, hammasi bo‘lib 700 dan ortiq ekin, begona o‘t, daraxt va butalar zararlanadi. Oqjo‘xori, makkajo‘xori, bug‘doy, arpa va boshqa g‘alla ekinlari zararlanmaydi. Kurash choralari. Faqat sog‘lom ko‘chat ekish, issiqxonalarda kuchli zararlangan tuproqni almashtirish yoki 100°С da 3 soat qizdirish, yoxud tuproqqa nematitsid solish; dalalarda gall nematodasi bilan zararlanmaydigan ekinlar bilan almashlab ekishni joriy qilish, yozning issiq kunlari dalani chuqur haydash (nematodalarni issiqlik va suvsizlik ta’sirida nobud qilish maqsadida) yoki nematitsid qo‘llash tavsiya etiladi (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Mavlyanov, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989). Pomidor mevasining tepasi chirishi - ob-havo noqulayliklari (namlik yetishmasligi yoki suv tuproqdan olinishidan, u barglar orqali tezroq bug‘lanib ketishi) va tuproqda kalsiy moddasi yetishmasligi natijasida rivojlanadigan noinfeksion kasallikdir. U asosan issiqxonalarda, ochiq dalalarda esa faqat bahor va yoz juda issiq va quruq kelganida, qumoq tuproqli mintaqalarda uchraydi; umuman, iqlimi issiq mamlakatlarda, jumladan O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida, pomidorning keng tarqalgan va xavfli kasalliklaridan biri deb hisoblanadi. Kasallik odatda yosh, yashil, o‘lchami pishganda yetadigan hajmining yarmiga teng bo‘lgan mevalarda boshlanadi. Oldin mevalarning tepasida (gul bo‘lgan tarafida) to‘q-yashil, suv shimib olganga o‘xshash, noto‘g‘ri dumaloq shaklli dog‘lar paydo bo‘ladi. Ular tezda kulrang- to‘q-qo‘ng‘ir tusga kirib, o‘sib, ba’zan mevaning yarmini qoplaydi. Dog‘lar konsentrik doiralardan iborat bo‘lib, usti tekis yoki biroz botiq, terisimon. Ularning ustida ikkilamchi mikroorganizmlar rivojlanib, ba’zan qora mog‘or va har xil chirishlar paydo qiladi. Kasallangan mevalar vaqtidan oldin pishib yetiladi. Kasallik rivojlanishining sabablari - issiq harorat, past nisbiy namlik, past tuproq namligi, yomg‘irli va quruq issiq havoning tez-tez almashishi, o‘simliklarda va ayniqsa ularning mevalarida transpiratsiya (suv bug‘lanib chiqishi) kuchayishi, o‘simlik ildizlarida kasallik va yaralar mavjudligi hamda tuproqda kalsiy moddasining tanqisligi yoki keragidan ko‘p bo‘lishi hisoblanadi. O‘simlik to‘qimalarida kalsiy moddasining 0,2% dan kamligi, tuproq yengil va qumoqligi yoki sho‘rligi, azotli o‘g‘itlarni meyoridan ko‘p qo‘llash kasallikni kuchaytiradi.

Kurash choralari. Ekinlarni sho‘r yerga ekmaslik, o‘z vaqtida sug‘orish, tarkibida moddalar balansi bo‘lgan o‘g‘it berish (fosforli va kaliyli o‘g‘it o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshiradi), kalsiy tanqisligi mavjudligida, gektariga 500 kg dan kalsiy nitrat yoki ohak solish, nematodalar va o‘simlik ildizida kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar bilan kurashish, issiqxonalarda o‘simliklarga 0,3-0,4% li kalsiy xlorid purkash yoki tuproqqa ohak kiritish, o‘z vaqtida sug‘orish, mevalash paytida ekinga suv sepib turish, kasallikka chidamli navlar ekish lozim; mevalari uzunchoq va noksimon shaklli navlar kasallikka ko‘proq chalinadi (Andreye-va, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Peresipkin, 1982; NacNab et al., 1983; Watterson, 1985; Mavlyanov, 1987; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr., 1989). Pomidor mevasining chatnashi va shakli o‘zgarishi - noinfeksion kasallik, tashqi muhit faktorlari bilan pomidor navlari orasidagi o‘zaro ta’sirlar natijasida rivojlanadi. Uning alomatlari - mevalar novdaga birikkan joylari konsentrik doiralar shaklida chatnashi yoki mevalarning tepa qismi (gul bo‘lgan tarafi) pallalarga bo‘lingan xunuk shakl olishidir. Ayni shunday belgilar pomidor mevalari 2,4-D gerbitsidi bilan zararlanganda ham rivojlanadi. Kasallikning asosiy sababi - pomidor gullash paytida gullar biror jiddiy jarohat olishi, masalan, harorat juda pasayishi, 2,4-D gerbitsidi bilan zararlanishi; mevalar o‘sishi quruq havoda boshlanib, keyin kuchli yomg‘ir yog‘ishi yoki bosib sug‘orish; kunduz va kecha haroratlari orasida katta farq kuzatilishi; meva o‘sishi paytida havo harorati juda pasayishi yoki juda ko‘tarilishidir. Kurash choralari. Umumiy agrotexnika qoidalariga rioya qilish, ekinlarni gerbitsidlar zararidan asrash, tolerant navlarni ekishdir (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985). Pomidor mevasining ichi bo‘shligi. Noinfeksion kasallik, atrof-muhit faktorlari ta’sirida gullar sifatsiz changlanishi va/yoki yetarli meva eti hosil bo‘lmasligi natijasida rivojlanadi. Bunda meva beso‘naqay shakl olib, vazni yengil, ichi bo‘sh bo‘lib, kam urug‘ hosil qiladi. Havo harorati 38°С dan baland yoki 130S dan past bo‘lishi, kunduz va kecha harorati orasida katta farq kuzatilishi, qurg‘oqchilik yoki ortiqcha namlik, gormonal preparatlarni purkash kasallik chiqishiga sabab bo‘ladi, ortiqcha azot qo‘llash uni kuchaytiradi. Kurash choralari - umumiy agrotexnika qoidalariga rioya qilish, tarkibida moddalar balansi saqlangan o‘g‘it berishdir (NacNab et al., 1983; Watterson, 1985).

Ozuqa moddalar yetishmasligi yoki zaharliligi. Ozuqa moddalar yetishmasligi kuzatilganida pomidor o‘simliklarida quyidagi belgilar rivojlanadi. Azot: barcha barglarda (pastdagilaridan boshlab) xloroz dog‘lari paydo bo‘lib, ular asta-sekin quriydi, o‘simliklarning bo‘yi pasayadi, barglar urchuqsimon shakl va och-yashil tus oladi. Fosfor: poya, novda, barg tomirchalari va bandlari qizg‘ish- to‘q-qizil tus oladi yoki barglar to‘q-yashil tus olib, ularning ostki tomonida to‘q- qizil dog‘lar paydo bo‘ladi, o‘simlik o‘sishi sekinlashadi. Kaliy: barcha barglarning (pastdagilaridan boshlab) tomirchalari oralarida xloroz rivojlanadi, ularning chetlari kuyganga o‘xshab va buralib qolishi mumkin. Marganets : yosh va o‘rta yoshli barglar olachipor tus oladi, barg tomirchalari oralari och-yashil xloroz bilan to‘ladi. Kalsiy: yosh barglar xunuk shakl oladi, sarg‘ayadi, so‘ngra ularning chetlarida xloroz va to‘q-qo‘ng‘ir nekrozlar rivojlanadi. Magniy: oldin pastki barglar tomirchalari oralarida xloroz dog‘lari paydo bo‘ladi, so‘ngra barcha barglar asta-sekin butunlay sarg‘ayadi; yosh barglar buralib, mo‘rt bo‘lib va qurib qolishi mumkin. Temir: yosh barglarning asosiy tomirlari orasida xloroz dog‘lari paydo bo‘ladi, to‘qimalar tez sarg‘ayadi va rangini yo‘qotadi, ammo barg tomirchalari yashil rangini saqlab qoladi. Rux: asosan yosh barglarning tomirchalari orasida oldin xloroz, so‘ngra nekroz dog‘lari rivojlanadi, barglar olachipor bo‘lib qoladi. Bor: barglarning chetlarida xlorozlar va kuchsiz nekroz dog‘lari rivojlanadi, bor o‘ta yetishmasligi kuzatilganida novdalarning o‘sish nuqtalari sarg‘ayadi va quriydi, yon novdalari o‘sib chiqadi. Molibden: pastki barglar tomirlari orasida xloroz rivojlanadi, ular sarg‘ayadi, chetlari yuqoriga buralishi mumkin. Mis: asosan yosh barglar ko‘kish-yashil tus oladi, yuqoriga buralib, qayiqsimon shakl oladi, o‘simliklar o‘smay qoladi va xloroz dog‘lari bilan qoplanadi. Oltingugurt: barglar och-yashil tus oladi, ularning (pastkilaridan boshlab) tomirchalari oralarida xloroz va qisman nekroz rivojlanadi, barglar ustida to‘q-qizil dog‘lar paydo bo‘ladi, novdalar yog‘ochlashishi va noziklashishi mumkin. Tuproqdagi past harorat, yuqori yoki past rN, tuproq zichlanishi va o‘simliklar ildizi zararlanganligi o‘simliklar ozuqa moddalarni o‘zlashtirishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mikroelementlar tanqisligining belgilari рН 5,5 dan past yoki 7,5 dan yuqori bo‘lganida yuzaga chiqadi. Odatda, nordon tuproqlarda kalsiy, marganets va molibden, ishqorli tuproqda temir, rux va marganets, organik moddalarga boy, torfli tuproqlarda mis, marganets va rux, tarkibida organik moddalar kam bo‘lgan tuproqlarda o‘simliklarga optingugurt yetishmasligi kuzatiladi. Ozuqa moddalar zaharliligi ekinga elementlar balansi saqlanmagan o‘g‘it kiritilganida kuzatiladi va pomidor o‘simliklarida quyidagi belgilar rivojlanadi. Azot: yosh barglarning o‘sishi sekinlashadi yoki to‘xtaydi, o‘simlik

to‘q-yashil tus oladi, barglar mayda bo‘lib qoladi. Fosfor: o‘simlikda yuqorida keltirilgan marganets va temir yetishmasligi belgilari kuzatiladi. Kaliy va xlor: barcha, ayniqsa yosh barglarning, o‘sishi sekinlashadi, o‘simlik to‘q-yashil tus oladi. Marganets: yosh barglar tomirchalari oralarida xloroz rivojlanadi, ular mayda bo‘lib qoladi; pastki barglarning tomirchalari oralarida nekrotik dog‘lanish, barg bandlari va novdalarda qo‘ng‘ir chiziqchalar rivojlanadi. Kalsiy: o‘simlikda yuqorida keltirilgan marganets va temir yetishmasligi belgilari kuzatiladi. Rux va mis : o‘simlikning bo‘yi juda pasayadi, poyasi nozik va barglari mayda bo‘lib qoladi. Barcha, ayniqsa yosh barglarning tomirchalari oralarida xloroz rivojlanadi, barglarning ostki tomoni qizg‘ish tus oladi. Yetilgan barglar kamroq zararlanadi, ular pastga bukilishi mumkin. Bor: yetilgan barglarning chetlarida va tomirchalari oralarida nekroz dog‘lari rivojlanadi, barg bo‘laklari burishadi, barglar quriydi. Molibden: yetilgan barglar tomirlari orasida xloroz rivojlanadi, ular sarg‘ayadi, chetlari yuqoriga buralishi mumkin. Magniy, oltingugurt va temir zaharligi kuzatilganda o‘simliklarda tashqi alomatlar rivojlanmaydi. Kurash choralari. Tuproqqa kerakli o‘g‘itlarni, elementlar balansini saqlagan holda solish; rN ni va o‘simlik ozuqa moddalarini o‘zlashtirishini normallashtirish maqsadida, nordon tuproqlarga ohak, ishqorli tuproqlarga oltingugurt kiritish, lozim bo‘lsa, ekinlarga mikroelementlar eritmasini purkash tavsiya qilinadi (Watterson, 1985; Fletcher, 1987).

O'xshashlar

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Lavlagi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari.

Sabzi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

G‘o‘za kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari