Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari . Karam nihol kasalliklari (jumladan "qorason") kompleks kasallik bo‘lib, uni bir nechta zamburug‘lar qo‘zg‘atadi. Ulardan eng keng tarqalganlari va jiddiy zarar yetkazadiganlari Rhizoctonia solani , va Fusarium spp ., kamroq va/yoki ayrim mintaqalarda uchraydiganlari Olpidium brassicae, Pythium debaruanum va Plendomus lingam turlaridir. Olpidium brassicae va Pythium debaruanum odatda urug‘palla va yosh nihollarni, Rhizoctonia solani Plendomus lingam va Fusarium spp ., esa karamni butun o‘suv davrida zararlaydi. Bulardan tashqari, keyingi bo‘limlarda bayon etilgan fuzarioz, soxta un-shudring va kulrang chirish kasalliklari ham nihollarga ma’lum darajada ziyon keltiradi. Ortiqcha tuproq namligi, past harorat va yorug‘lik yetarli bo‘lmasligi, keragidan ortiqcha (ayniqsa, sovuq suv bilan) sug‘orish, nihollar juda zich bo‘lishi, ular orasida shamol yaxshi yurmasligi, tuproq nordon bo‘lishi, uning ustida qatqaloq hosil bo‘lishi va niholllarni ko‘chirib ekish kechikishi ular qorason bilan zararlanishi uchun imkoniyat yaratadi. Alohida torf-oziqa kubiklarida o‘stirilgan nihollar kam zararlanadi. Qo‘zg‘atuvchilarning barchasi tuproq zamburug‘lari bo‘lib, karam bir necha yil ayni joyga ekilsa, ular issiqxona tuprog‘ida to‘planib, yildan-yilga tuproqdagi miqdori va nihollar zararlanishi ortib boraveradi. Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari. Olpidium brassicae. Tallom 1 hujayrali, zpidermis, gipokotil yoki ildiz hujayralarining ichida yashaydi. Keyinchalik yalang‘och protoplast (tallom) zoosporangiyga aylanadi. Zoosporangiylar dumaloq, diametri 12-20 mkm, uzun bo‘yinchali. Ko‘chat va nihollarni zoosporangiy ichida rivojlanib, chiqadigan zoosporalar ildiz bo‘g‘zi yaqinidagi teshikcha (ustitsa) lar orqali kirib zararlaydi. Zoosporalar dumaloq, uzunligi 17 mkm keladigan bitta xivchinchali, rangsiz, diametri 3 mkm. Tinim davrini o‘tuvchi spora (sista) lar dumaloq, qobig‘i qalin, so‘galchalar bilan qoplangan, rangsiz yoki och-sariq, diametri 8-25 mkm, tuproqda yashovchanligini bir necha yil saqlaydi. O‘zbekistonda qayd etilmagan. Pythium debaruanum. Mitseliy hujayralarga bo‘linmagan, gifalarning eni odatda 5 mkm. Zoosporangiylar gifalar uchida va o‘rtasida hosil bo‘ladi, ular dumaloq yoki tuxum shaklli, diametri 15-26 mkm, o‘rtacha 19 mkm, o‘simta yoki, tomchi namlik mavjudligida - zoosporalar paydo qilib o‘sadi. Oogoniylar

ko‘pincha dumaloq shaklli, diametri 15-28 mkm, o‘rtacha 21 mkm, gifalar uchida va o‘rtasida hosil bo‘ladi. Har bir oogoniyga 1-6 tadan anteridiy hosil bo‘ladi, monoklin va diklin tipida. Oosporalar silliq, aplerotik, diametri 12-20 mkm, o‘rtacha 17 mkm, tuproqda kamida 4-5 oy mobaynida, tinim davrini o‘tib, o‘simta yoki zoosporangiy va zoosporalar hosil qilib o‘sadi. O‘zbekistonda uchrashi aniqlanmagan. Plendomus lingam qo‘zg‘atgan kasallikni ilmiy adabiyotda, zamburug‘ning sinonimik nomi asosida, "fomoz" deb atashadi. Piknidalar zararlangan to‘qimalarda guruh-guruh bo‘lib rivojlanadi va bir-biri bilan birikib, qoraqo‘tirga o‘xshash strukturalarni paydo qiladi. Konidioforalar silindr shaklli, rangsiz, uzunligi 8 mkm. Konidiya (piknospora) lar 1 hujayrali, uzunchoq-silindr, ellipsoid yoki deyarli tuxum shaklli, ba’zan biroz egilgan, o‘lchami 3,5-6x0,8-2 (3) mkm, ichida 2 ta yog‘ tomchisi mavjud. Nihol kasalliklari dunyoning barcha mintaqalarida, ayniqsa, issiqxonalarda keng tarqalgan. O‘zbekiston va qo‘shni davlatlarda bu zamburug‘lar (asosan Rhizoctonia solani va Plendomus lingam) tufayli ko‘chatlarning 50 foizi va undan ham ko‘prog‘i chirib ketishi kuzatiladi. Qo‘zg‘atuvchilarning ko‘pchiligi karamdan tashqari pomidor, sabzi, bodring, lavlagi va boshqa ekinlarni ham zararlaydi. Kasallikka karamning ayniqsa, yangi unib chiqqan urug‘palla va yosh nihollari chidamsiz. Zararlangan nihollar sarg‘ayadi, so‘lg‘in bo‘lib qoladi, poyaning pastki qismi va ildiz bo‘g‘zi qorayadi, ingichkalashadi, burishadi va chiriydi. Nihollar zaiflashadi, yiqilganlari butunlay chiriydi, tuproqdan oson sug‘urilib chiqadi. Ризоктониоз karamni butun o‘suv davrida zararlaydi. Zararlangan ko‘chat dalaga ko‘chirib ekilgandan so‘ng, uning pastki qismlari dog‘lar bilan qoplanadi va chiriydi. Dalada namlik mavjud bo‘lganida hamda omborxonalarda zamburug‘ karam boshlariga tarqaladi va ularni chiritadi. Fomoz bilan zararlangan urug‘palla va yosh nihollarning barglarida qo‘ng‘ir dog‘ va piknidalar, ildizlarida esa kulrang dog‘lar va piknidalar paydo bo‘ladi. Zararlangan, ammo fomozning tashqi belgilari bo‘lmagan karam boshlarining barglarida omborxonada quruq, qora dog‘lar paydo bo‘ladi, barglar shilimshiqlanadi, karam o‘zagida dog‘lar, quruq chirish va kavaklar paydo bo‘ladi (Bo‘riyev va b., 2002) Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning barchasi o‘simlik qoldiqlarida va tuproqda, ba’zilari ( Rhizoctonia solani ) omborxonalarda karam boshlarida, boshqalari

(Plendomus lingam) urug‘da saqlanadi; odatda kasallik issiqxonadan dalaga zararlangan ko‘chatlar bilan tarqaladi. Kurash choralari. Urug‘larni ekishdan oldin teshiklari 1,5-2 mm bo‘lgan elakdan o‘tkazib, saralash, o‘simliklar o‘sishini tartibga soluvchi preparatlar (stimulyatorlar) bilan ishlov berish va fungitsidlar bilan dorilash, 12-20 soat davomida ivitish; issiqxonalarni dezinfeksiyalash, shamollatib turish; tuproqni almashtirish yoki zararsizlantirish; uni yumshatish; iliq suv bilan sug‘orish; tuproqqa 5 sm chuqurlikda kolloid oltingugurt solish (30-40 kg/ga) va uning 0,4- 0,45% li suspenziyasi bilan ko‘chat ekish paytida sug‘orish; yangi ildizlar chiqishi uchun ko‘chatlarning tagiga 1-4 sm balandlikda qum, yog‘och qirindisi yoki ularning aralashmasini solish; kasallik o‘chog‘i topilsa, u yerdagi nihollarni ehtiyotkorlik bilan olib tashlash, o‘sha joyni kaliy permanganat eritmasi (10 l suvga 3-5 g, 1 l/m2) bilan sug‘orish, keyin esa bir hafta davomida sug‘ormaslik; sabzavotlarni omborxonalarda saqlash qoidalariga rioya qilish lozim (Andreyeva, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Pidoplichko, 1977a, 1978; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983; Fletcher, 1987; Vyangelyauskayte i dr. 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Abdullayev, 1994; Kirgizbayeva va b., 1997). Karamning fuzarioz sarg‘ayishi va so‘lishini gifomitset Fusarium oxysporum f. conglutinans qo‘zg‘atadi. Patogen karam va boshqa butguldoshlar oilasiga mansub ekinlarning nihol va yetilgan o‘simliklarini zararlaydi. Issiqxonalarda nihollar, dalada yosh va yetilgan o‘simliklarning barglari sarg‘ayadi, dog‘lar rivojlanib, olachipor tus oladi, tomirlari qorayadi, o‘simliklar o‘sishdan orqada qoladi, karam boshi kichik va, barglar to‘kilishi natijasida, yalang‘och bo‘lib qolishi kuzatiladi. Karam navlari zamburug‘ irqlari bilan har xil darajada zararlanadi. Patogenning xlamidosporalari tuproqda 11 yilgacha, karam boshida omborxonalarda keyingi mavsumgacha saqlanadi. Tuproqda kaliy yetishmasligi fuzariozni kuchaytiradi. Kurash choralari. Chidamli navlar ekish; urug‘likka ekishdan oldin trixodermin (15-20 г - 2,5*10 9 konidiya/g) yoki boshqa fungitsidlar bilan ishlov berish; issiqxonalarni dezinfeksiyalash va tuproqni almashtirish yoki zararsizlantirish; dalalarda butguldoshlorga mansub ekinlarni har 5-6 yildan keyin qayta joylashtirish shartiga to‘g‘ri keladigan almashtirib ekishni joriy etish; kaliy o‘g‘itlarining yuqori meyorlarini qo‘llash; o‘simlik qoldiqlarini daladan chiqarib, yo‘qotish; kuzgi shudgorni chuqur va o‘z vaqtida o‘tkazish tavsiya qilinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pessov, 1974; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Abdullayev, 1994).

Karamning un-shudring va zang kasalliklarini, tegishli ravishda, Erysiphe cichorecearum f. brassicae askomitset va Pussinia isiaciae bazidiomitset zamburug‘lari qo‘zg‘atadi. Ular O‘zbekistonda ham qayd etilgan (Golovin, 1960; Zaprometov, 1974; Gaponenko i dr.,1983); zang kasalligi shu paytgacha karamda faqat Yevropada qayd etilganini hisobga olgan holda, O‘zbekistonda topilgani qaytadan isbotlanishi zarur. Bu kasalliklar bizning mamlakatimiz sharoitida ekinga sezilarli zarar yetkazishi haqida xabarlar mavjud emas. Pussinia isiaciae . Karamni patogenning etsiobosqichi zararlaydi. Spermogoniylar dumaloq shaklli, rangsiz, so‘ngra sarg‘ayuvchi, diametri 200 mkm. Etsiyalarning ko‘pchiligi bargning ostki tomonida, hamda barg bandlari, poya va mevalarda, sarg‘ish dog‘lar ustida joylashgan, guruh-guruh bo‘lib, birikib ketgan. Etsiosporalar ko‘p bo‘lganida oq tusli, dumaloq yoki biroz uzunchoq shaklli, usti mayda so‘galchalar bilan qoplangan, o‘lchami 15-22 x15-20 mkm. Zamburug‘ etsiobosqichida, karamdan tashqari lavlagi, ismaloq, turp, rediska va bodringni ham zararlaydi, deb hisoblashadi. Uredinio- va teliobosqichlari qamishda (Phragmites communis) rivojlanadi (Pidoplichko, 1977a; Vyangelyauskayte i dr., 1989). Karamning soxta un-shudring (peronosporoz) kasalligini Perenospora brassicae oomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Patogen karamdan tashqari boshqa butguldosh ekin (rediska, bryukva, sholg‘om, turneps, kress-salat) va begona o‘tlarni (jag‘-jag‘ va b.) zararlaydi. Karamning urug‘palla, nihol, yetilgan o‘simliklari va urug‘liklari kasallanadi. Kasallik ayniqsa, yosh o‘simliklarga katta zarar yetkazadi. Urug‘palla va barglarning ustki tomonida sariq, kulrang-sarg‘ish, noto‘g‘ri shaklli dog‘lar, ularning ostida (barglarning pastki tomonida) - konidiofora va konidiyalardan tashkil topgan yupqa, siyrak, och-kulrang mog‘or qatlami rivojlanadi, barglar sarg‘ayadi, so‘ladi, quriydi. Zararlangan urug‘dan o‘sib chiqqan urug‘pallaning to‘qimalari ichida diffuz mitseliy rivojlanadi, urug‘palla butunlay mog‘or bilan qoplanadi va nobud bo‘ladi. Zararlangan poya va urug‘lik qo‘zoqlarida deyarli qora dog‘lar va ozroq mog‘or paydo bo‘ladi. Qo‘zoqlarda zararlangan, xira tusli va yaxshi to‘lib yetilmagan urug‘lar hosil bo‘ladi. Kasallik mavsumdan-mavsumga asosan urug‘likka saqlangan karam boshlarida va urug‘ qobig‘ida qishlovchi oosporalar bilan o‘tadi, butguldosh begona o‘tlarda ham qishlaydi.

Ko‘chatxona va dalalarda vegetatsiya davrida kasallik konidiyalari bilan tarqaladi va sog‘lom o‘simliklarni zararlaydi. Zararlangan to‘qimada konidiyalar rivojlanishi uchun tomchi shaklidagi namlik (yomg‘ir, shudring) talab etiladi. Kasallik rivojlanishi uchun optimal havo harorati 10-15° С . Soxta un-shudringning zarari katta. Zararlangan karam boshlari bakterial yumshoq chirishga chidamsiz bo‘lib qoladi. Kasallik kuchli rivojlanganida issiqxonadagi barcha ko‘chatlar 2-3 kunda nobud bo‘lishi tez-tez kuzatiladi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Perenospora brassicae. Konidioforalar hujayralarga bo‘linmagan, rangsiz, barg teshikcha (ustitsa) laridan bitta yoki ikkitadan bo‘lib chiqadi, dixotomik shoxlangan, o‘lchami 250-450x6-9 mkm. Konidiyalar 1 hujayrali, ellipsoid yoki oval shaklli, o‘lchami 11-28x11-24 mkm. Oogoniylar qalin qobiqli, o‘lchami 30-50 mkm. Oosporalar ko‘pincha to‘qima ichida rivojlanadi, dumaloq shaklli, sariq yoki jigarrang tusli, diametri 25-30 mkm, o‘simta hosil qilib o‘sadi. Kurash choralari. Issiqxonalarni dezinfeksiyalash; tuproqni almashtirish yoki zararsizlantirish; shamollatib turish; ekishdan oldin urug‘ni 48-50°С lik suvda 15-20 min ivitish, darhol, 2-3 min davomida sovuq suvda sovitish, quritish va fungitsid bilan dori-lash; nihollarni keragidan ortiq sug‘ormaslik; kasal nihollarni yagana qilib, issiqxonadan chiqarib, yo‘qotish; kasallik boshlanishi bilan, nihollarga fungitsidlar purkash; dalalarda 1- va 2- yil ekinlarini yaqin joylashtirmaslik; urug‘lik ekinlarga fungitsid va begona o‘tlarga qarshi gerbitsid purkash; o‘simlik qoldiqlarini yo‘qotish; kuzda yerni chuqur shudgor qilish tavsiya etiladi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 1977a; Peresipkin, 1982; MacNab et al.,1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Snev, Mizunov, 1991; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). O‘zbekistonda soxta un-shudring issiqxonalar va ochiq dalalarda tarqalgan (Gaponenko, 1960; Kuznetsova, Tursumetova, 1970). Karamning alternarioz qora dog‘lanish kasalligini Alternaria brassicae zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Alternarioz barcha mintaqalarda, jumladan O‘zbekistonda ham tarqalgan. Patogen karamdan tashqari boshqa butguldosh ekinlar va begona o‘tlarni zararlaydi.

Qo‘zg‘atuvchi 1-nchi va 2-nchi yil ekinlarini zararlaydi, asosiy zarari urug‘lik karamda kuzatiladi. Urug‘ zararlanishi uning o‘suvchanligi pasayishiga olib keladi. Oqbosh karamning zararlangan pastki va qoplovchi barglarida qora, dumaloq konsentrik dog‘lar rivojlanadi, ammo kasallik katta zarar yetkazmaydi. Poyada va urug‘lik qo‘zoqlarda uzunchoq, qora mog‘or bilan qoplangan dog‘lar paydo bo‘ladi, qo‘zoqlarning uchi, keyinchalik barcha qismlari qorayadi, chatnab, yoriladi, puch bo‘ladi yoki unuvchanligi juda past bo‘lgan, yetilmagan, xira tusli urug‘ hosil qiladi. Nam ob-havoda qo‘zoqlardagi dog‘lar ustida, ba’zan qo‘zoqni butunlay qoplab oluvchi, zamburug‘ning konidiofora va konidiyalaridan tashkil topgan kukunsimon mog‘or qatlami hosil bo‘ladi. Patogen ekin ichida konidiyalari bilan tarqaladi va ikkilamchi zararlanishlarni ta’minlaydi. Buning uchun yomg‘irli ob-havo, 80-100% nisbiy namlik va 20-25° С harorat optimal sharoit hisoblanadi. Karam, raps gulxo‘ri, ko‘k burga (psylliodes chrysopephala ) va yashirin -xartumli qo‘ng‘iz (Ceuthorhynchus spp .) kabi hasharotlar bilan zararlanishi alternariozni kuchaytiradi. Omborxonalarda dog‘larning rivojlanishi kuchayadi va ular orqali karam boshlari yumshoq chirish bakteriyalari bilan zararlanadi. Urug‘ni saqlash davrida namlik yuqori bo‘lsa, kasalllik zararlangan urug‘dan sog‘lomlariga tarqaladi. Qo‘zg‘atuvchi urug‘ ustida va o‘simlik qoldiqlarida hamda omborxonalarda karam boshlarida konidiyalari bilan saqlanadi. Alternariozga chidamli navlar mavjud emas. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Alternaria brassicae. O‘simlik to‘qimalari ustida paydo bo‘lgan mog‘or qatlami patogenning mitseliysi, konidiofora va konidiyalaridan iborat. Konidioforalar qo‘ng‘ir tusli, barg teshikchalaridan 2-10 tadan chiqadi, uzunligi 170 mkm gacha, eni 6-11 mkm. Konidiyalar bittadan, ba’zan zanjirchalarda hosil bo‘ladi, to‘g‘ri yoki sal egilgan, teskari-to‘qmoq shaklli, eniga 6-19 (odatda 11-15) va bo‘yiga to‘g‘ri yoki qiyshiq joylashgan 1-8 septalari mavjud, juda och-zaytun yoki kulrang-zaytun tusli, uzunligi 29-350 mkm, eni keng joyida 20-30 mkm, bo‘yinchasining uzunligi konidiya uzunligining 1/3 ga yoki yarmiga teng, eni 5-9 mkm. Teleomorfasi Pleospora herbarum . Peritetsiylar sharsimon shaklli, o‘lchami 0,2-0,5 mm, ustida xaltachalar chiqishi uchun dumaloq og‘izchasi (ustitsasi) bor. Xaltachalar to‘qmoq-silindr shaklli, o‘lchami 70-80x10-17 mkm, ichida 8

askospora mavjud. Askosporalarning eniga va bo‘yiga qarab joylashgan septalari mavjud, o‘lchami 33-43x15-21 mkm. Kurash choralari. Urug‘lik ekinlardan qo‘zoqlarni yig‘ib olgach, tezda ochiq havoda quritish, yanchib urug‘larini olish va ventilyator yordamida shamollatib quritish, keyin issiq (30°С) havoda 24 soat davsmida qaytadan quritish; ekishdan oldin urug‘ni 48-50°S li suvda 20 min ivitish, quritish va fungitsidlar bilan dorilash; almashlab ekishni joriy etish; urug‘lik ekinlarga fungitsid va begona o‘tlarga (ayniqsa, surepkaga) qarshi gerbitsid, zararli hasharotlarga qarshi insektitsid purkash; o‘simlik qoldiqlarini daladan chiqarib, yoqib tashlash; urug‘larni tor, uzun xaltachalarda, 2-8°S harorat va 65% nisbiy namlik sharoitida saqlash lozim (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Zaprometov, 1974; Pidoplichko, 1977a,b; Peresipkin, 1982; MacNab et al.,1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sagdullayeva i dr., 1990; Sichev, Mizunov, 1991; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Karamning oq chirishini Sclerotinia sclerotiorum zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Oq chirish omborxonalarda karamning eng keng tarqalgan va eng zararli kasalliklaridan biri hisoblanadi. Yomg‘ir ko‘p yog‘adigan mintaqalarda karam dalada, barcha boshqa hollarda omborxonalarda zararlanadi. Dalada karam tepasidan boshlab chiriydi, barglar orasida oq, shilimshiq mog‘or, uning ustida va ichida qora sklerotsiylar rivojlanadi. Omborxonada karam chirishi kuchayadi va kasallik mitseliy vositasida sog‘lom boshlarga o‘tadi, kasallik o‘chog‘i paydo bo‘ladi. Yuqori HNN da saqlangan, sovuq ta’sirida bo‘lgan va/yoki hasharotlar bilan shikastlangan karam boshlari birinchi navbatda zararlanadi. Urug‘lik uchun dalaga ekilgan karam boshlari chirib ketadi. Zamburug‘ning sklerotsiylari tuproqda ko‘p yillar davomida saqlanadi. Patogen har xil ekinlarni zararlaydi. Kurash choralari. Almashlab ekish (kuzgi va bahorgi bug‘doy, qand lavlagi va kartoshka eng yaxshi o‘tmishdoshlar hisoblanadi); chuqur kuzgi shudgor; karam boshqa kasalliklar va hasharotlar bilan zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik; qishda uzoq vaqt davomida saqlash uchun hosilni o‘z vaqtida, quruq ob-havoda, mexanik shikast yetkazmasdan yig‘ib olish; qishda saqlash uchun sog‘lom karam boshlarini tanlab olish; mahsulotni saqlashga qo‘yishdan 15-20 kun oldin omborxona devorlari va shiftini (10 l suvga 1,5-2 kg ohak va 100 g mis sulfat eritmasi bilan)

oqlash va yaxshilab quritish, xonalarini oldingi mahsulot qoldiqlari va boshqa chiqindilardan puxta tozalash, xlorli ohak (10 l suvga 400 g) yoki boshqa biror dezinfektant bilan dezinfeksiyalash va yaxshilab quritish; omborxonalarda tavsiya qilingan haroratni (0°...-1°С)ta’minlash lozim (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Peresipkin, 1982; MacNab et al.,1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Bo‘riyev va b., 2002; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Karamning kulrang chirishini Botrytis cinerea zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Kulrang chirish omborxonalarda karamning eng keng tarqalgan va eng zararli kasalliklaridan biri hisoblanadi. Zamburug‘ ko‘p ekint urlarini zararlaydi. O‘zbekistonda kasallik karamda omborxonalarda ko‘p tarqalgan (Bo‘riyev va b. 2002) Yomg‘irli mavsumlarda karam dalada (odatda mavsum so‘ngida), barcha boshqa hollarda omborxonalarda zararlanadi. Ularning usti mitseliy, konidiofora va konidiyalardan tashkil topgan mayin, momiq, kulrang mog‘or bilan qoplanadi, shilimshiqlanadi va karam bosh chiriydi, keyinchalik to‘qimalarida qora sklerotsiylar rivojlanadi. Ular 2-3 yilgacha hayotchanligin saqlaydi va infeksiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Qo‘zg‘atuvchi konidiyalari va mitseliy vositasida boshqa, sog‘lom karam boshlariga oson tarqaladi. Chirish rivojlanishi davrida, ustki barglar olib tashlanishidan keyin kasallik karam boshining eng ustki kurtagini zaralaydi, natijada eng sifatli urug‘ olish uchun xizmat qiladigan karamning qimmatli kurtagi yo‘qotiladi. Dalada zamburug‘ o‘simlik qoldiqlarida ham saqlanishi mumkin. Kurash choralari. Chidamli navlarni qo‘llash; almashlab ekish; omborxonalarni dezinfeksiyalash; qishda saqlash uchun sog‘lom karam boshlarini qo‘yish; tavsiya qilingan harorat va namlikni ta’minlash; kasallik boshlanayotganida bo‘r kukunini purkash; zararlangan karamlarni yulib olib, chiqarib, yo‘qotish; urug‘lik uchun sog‘lom karam boshlarini tanlash va ularni dalaga ertaroq muddatlarda ekish; o‘simlik qoldiqlarini daladan chiqarib, yo‘qotish tavsiya qilinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Karamning shilimshiq bakteriozi (yumshoq yoki ho‘l chirishi) ni Erwinia carotovora va Erwinia aroidea bakteriyalari qo‘zg‘atadi. Ular ko‘p ekin va begona o‘tlarni zararlaydi, O‘zbekistonda omborxonalarda keng tarqalgan va katta zarar yetkazadi (Bo‘riyev va b., 2002).

Karam nihollari va daladagi karam boshlari rivojlanishi davrida kam hollarda zararlanadi. Odatda mexanikjarohat olgan, za-iflashgan, hasharotlar (karam chivini, burgachalar, shiralar, karam pashshasi, qandala va kapalak qurtlari) va boshqa kasalliklar bilan zararlangan, tarkibida nitrat azoti mavjud bo‘lgan karam boshlari omborxonalarda, ayniqsa, yuqori harorat va namlik sharoitida zararlanadi. Karamning tashqi barglari va o‘zagi shilimshiqlanadi va chiriydi, ichi yumshaydi, o‘tkir qo‘lansa hid chiqaradi. Urug‘lik uchun dalaga ekilgan kasal karam boshlari o‘smaydi, ichi chirigan atalaga aylanadi. Bakteriyalar keyingi mavsumga urug‘lik karam boshlari va o‘simlik qoldiqlari bilan o‘tadi; urug‘da saqlanishi (Peresipkin, 1982) yoki saqlanmasligi (Vyangelyauskayte i dr. 1989) xabar qilingan. O‘suv davrida bakteriyalarni karam pashshasi, karam shirasi, karam qurti, qandala va boshqa hasharotlar tarqatadi. Bakterioz rivoji uchun optimal harorat 20-25°С (Peresipkin, 1982) yoki 25-30°С (Gerasimov, Osnitskaya, 1961) ekanligi xabar qilingan. Kurash choralari. Qishda saqlash uchun qat’iy ravishda sog‘lom, mexanik jarohatsiz karam boshlarini tanlash va ularni past (0°S) haroratda saqlash; urug‘larni ekishdan oldin 50°С haroratli suvda 30 daqiqa isitish va bakteritsid bilan dorilash; almashlab ekishni joriy qilish; azotli o‘g‘itlarni meyoridan ortiq qo‘llamaslik; o‘simlik qoldiqlari, begona o‘tlar va zararli hasharotlarni yo‘qotish; urug‘lik uchun sog‘lom karam boshlari ekish lozim (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Peresipkin, 1982; MacNab et al.,1983; Vyangelyauskayte i dr.,1989; Sichev, Mizunov, 1991). Karam tomirlari bakteriozini Xanthomonas campestris bakteriyasi qo‘zg‘atadi. U karamdan boshqa butguldosh ekin va begona o‘tlarni ham zararlaydi. Issiqxonalarda zararlangan urug‘barg va yosh nihollar sarg‘ayadi va so‘ladi. Dalaga ko‘chirib ekilgandan 2-3 hafta o‘tgach, zararlangan ko‘chatlar barglarining chetlarida sariq dog‘lar paydo bo‘ladi va ular barglarning o‘rtasiga tarqaladi, tomirlari qorayadi, barg to‘rsimon ko‘rinish oladi. Poya va qo‘zoqlarda qoramtir dog‘lar rivojlanadi. Bakteriya o‘simliklarning ildizlari orqali ham kirib olishi va poyaning o‘tkazuvchi to‘qimalarini zararlashi mumkin. Barg bandi va poyalar kesmalarida o‘tkazuvchi to‘qima naychalari qoraygani ko‘rinadi. Bakterioz oq karam boshlarida kuchli rivojlanishi kuzda kuzatiladi. Natijada hosil pasayadi, ba’zan karam boshi rivojlanmasligi mumkin, keyinroq zararlangan mevalarida ho‘l chirish kuzatiladi.

Kam zararlangan karam boshlari omborxonalarda bahorgacha yaxshi saqlanishi mumkin, ammo urug‘lik uchun dalaga ekilganida ularning ko‘pchiligi chirib ketadi, qolganlari esa juda kam va ichidan zararlangan urug‘ hosil qiladi. Bunday urug‘lar bahorda ekilganida unib chiqqan urug‘barglarda moysimon dog‘lar paydo bo‘ladi va yosh nihollar keyinchalik nobud bo‘ladi. Bakteriya urug‘, o‘simlik qoldiqlari va tuproqda, omborxonalarda zararlangan urug‘lik karam boshlarida saqlanadi; vegetatsiya davrida sug‘orish suvi, shira, shilimshiq qurt va nematodalar bilan tarqaladi; karam pashshasi zararlagan karam boshlarida bakterioz rivojlanishi kuchayadi. Kasallik O‘zbekistonda ham tarqalgan. Kurash choralari boshqa sabzavot ekinlarining bakteriozlariga qarshi qo‘llaniladiganlari bilan bir xil. Shaxsiy tomorqaga ekish uchun urug‘likni ezilgan sarimsoq bilan (100 g uruqqa 25 g sarimsoq) bankada silkitish va keyin quritish orqali zararsizlantirish mumkin (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Peresipkin, 1982; MacNab et al.,1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Sattarova va b., 2003; Ganiyev, Nedorezkov, 2005). Karam mozaikasini virus (Brassica virus 3 ) qo‘zg‘atadi. Virionlar dumaloq shaklli, diametri 50 nm, inaktivatsiya harorati 70...75° С , kriptogrammasi D/2;4,5/16;S/S;S/Ap. Virus bilan karamdan tashqari rediska, turp, sholg‘om va boshqa butguldosh ekin va begona o‘tlar zararlanadi. O‘zbekistonda mozaika asosan karam boshlaridan o‘sib chiqqan urug‘liklarda, kamroq hollarda birinchi yil ekinlarida uchraydi. Odatda mozaika belgilari ko‘chatlarni issiqxonadan dalaga ko‘chirib ekkandan 2-5 hafta o‘tganda ko‘rina boshlaydi. Barglarning tomirlari tagidan boshlab oqaradi, so‘ngra sarg‘ish-oq tus oladi. tomirlar o‘sishdan to‘xtaydi, ko‘p barglar g‘ijimlangan shakl oladi. Ba’zan barglarning faqat yarmi zararlanadi. Kasal o‘simliklar o‘sishdan orqada qoladi, barglari noto‘g‘ri shakl oladi, gulkosalari rivojlanmaydi. Virus karam boshlari, o‘zagi, o‘simlik qoldiqlari, butguldosh ekinlar va begona o‘tlarda saqlanadi va qishlaydi, urug‘ bilan keyingi mavsumga kam hollarda o‘tadi. Virus ekin ichida karam va shaftoli shiralari, ba’zan sholg‘om oq kapalagi vositasida tarqaladi. Pomidor va kartoshkaning virus kasalliklari hamda karamning bakteriozlariga qarshi tavsiya qilingan chora-tadbirlar karam mozaikasi bilan

kurashda ham samara beradi (Vlasov, 1958, 1960; Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Zaprometov, 1974; Vlasov, Larina, 1982; Vyangelyauskayte i dr., 1989). Karamga ozuqa moddalar yetishmasligi yoki zaharliligi kuzatilganida o‘simliklarda quyidagi belgilar rivojlanadi. Kalsiy yetishmasligi: meva tugish fazasida barglarning chetlari qo‘ng‘ir tus oladi va quriydi. Karam boshlari ichida qurigan barglardan tashkil topgan qatlamlar paydo bo‘ladi. Bunday qatlamlar hosil bo‘lishini ob-havo karam o‘stirish uchun noqulay bo‘lishi - yoz quruq va issiq kelishi kuchaytiradi. Bunday karamning quruq barglari omborxonalarda shilimshiq bilan qoplanadi va chirib ketadi. Ekinni muntazam va o‘z vaqtida sug‘orish bu kasallik paydo bo‘lishini kamaytiradi. Kaliy yetishmasligi: barglarning chetlarida, so‘ngra boshqa qismlarida ham xloroz rivojlanadi, zararlangan to‘qimalar qo‘ng‘ir tus oladi, quriydi, nam sharoitda mog‘or bilan qoplanadi. Molibden yetishmasligi: rangli karam, ayniqsa, nordon qumoq tuproqlarda, jarohatlanadi; barglarning shakli xunuklashadi, ba’zan faqat tomirlaridan iborat bo‘lib qoladi, gullar bepusht bo‘ladi. Azot zaharliligi (nuqta shaklli nekroz); tuproqda kaliyning azotga nisbati 1,2-1,6:1 bo‘lsa, o‘simliklar jarohatlanmaydi, ammo 0,5:1 bo‘lganida ekin kuchli darajada zararlanadi. Boshqacha aytganda, bu kasallik ortiqcha azotli o‘g‘it qo‘llash va tuproqda kaliy elementi yetishmasligi natijasidir. Ko‘pincha karam boshining qoplovchi (tashqi), ba’zan ichki barglarida tomirlari bo‘ylab ko‘p sonli dumaloq, uzunchoq yoki serqirra shaklli, diametri 0,05-3 mm keladigan qora yoki to‘q-kulrang, biroz botiq dog‘lar rivojlanadi. Bunday karam boshlari bozorbopligini yo‘qotadi va omborxonada tezda chiriydi. Karamni omborxonalarda 14°S va un-dan yuqoriroq haroratda uzoq vaqt davomida saqlash nuqta shaklli nekroz rivojlanishini kuchaytiradi. Vegetatsiya davrida kaliy va fosfor o‘g‘itlarining yuqoriroq miqdorlarini qo‘llash, tuproqqa bor va molibden, nordon tuproqlarga ohak solish kasallik zararini kamaytiradi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Peresipkin, 1982; Ganiyev, Nedorezkov, 2005).

O'xshashlar

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Lavlagi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Sabzi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

G‘o‘za kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari