G‘o‘za kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

345.5 KB

Ko'chirib olish

G‘o‘za kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja: 1. Urug‘lik chigit sifatining pasayishi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 2. Nihol kasalliklari majmuasi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 3. Vertitsillyoz so‘lish kasalligi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 4. Fuzarioz so‘lish kasalligi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 5. Gommoz kasalligi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 6. Alternarioz (makrosporioz) kasalligi, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 7. Ko‘sak va tola kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 8. boshqa kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 9. Tashqa karantin kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari.

10. Virus kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 11. Nematoda kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari. 12. Yuqumsiz kasalliklari, tarqalishi, zarari, alomatlari, biologiyasi va qarshi kurash choralari.

G‘o‘za kasalliklari to‘g‘risida birinchi ma’lumot 1903 yilda A. A. Yachevskiy tomonidan yozilgan edi. 1918 yilda professor N. G. Zaprometov Turkistonda g‘o‘za kasalliklari to‘g‘risida maqola yozgan. G‘o‘za kasalliklarini Markaziy Osiyoda rejali ravishda o‘rganish 1926 yilda va ayniqsa 1929 yilda Toshkentda G‘o‘za kasalliklarini va zararkunandalarini o‘rganish tajriba stansiyasi tashkil etilgandan keyin boshlandi. Hozirgi vaqtda g‘o‘za kasalliklari yetarli o‘rganilgan va ko‘pchiligi uchun qarshi kurash tadbiriy choralari to‘liq ishlab chiqilgan. Dunyoda g‘o‘zada 100 dan ortiq kasalliklar uchraydi va ular hosilning ancha qismini nobud qiladi. «G‘o‘za kasalliklari kengashi» ning ma’lumotlariga ko‘ra 1953-1997 yillarda AQShda g‘o‘zaning asosiy kasalliklari ta’sirida har yili paxta hosilining 10,5 % dan 20,4 % gachasi, yiliga esa o‘rtacha 13,1 % nobud bo‘lishi qayd etilgan. Boshqacha aytganda kasalliklar tufayli har yili o‘sha vaqtlardagi qiymat bilan o‘rtacha 333 mln. (1981 yilda 570 mln, hozirgi paytda esa bir necha barobar ko‘p) AQSH dollari yo‘qotilganligi hisoblab chiqilgan. G‘o‘za kasalliklarining tarqalishi har xil bo‘lib, ba’zilari dunyo bo‘yicha barcha mintaqalarda keng ko‘lamda tarqalgan bo‘lsa, boshqalari faqat 1 yoki 2 ta mamlakatda yoki 1 yoki 2 ta mintaqada uchrashi mumkin. Masalan ko‘mirsimon ildiz chirish asosan Hindiston va Pokistonning ayrim hududlarida uchrasa, virus qo‘zg‘atadigan «ko‘k kasallik» - faqat markaziy Afrikada, «eskobilla» (antraknozning bir turi) – Venesuela va Braziliyada, texas ildiz chirishi esa AQShning janubiy-g‘arbiy shtatlari va shimoliy Meksikaning ishqorli qora tuproqli mintaqalarida uchraydi. Demak, dunyoning barcha paxta yetishtiriladigan mintaqalarida g‘o‘zaning unayotgan urug‘, nihol va ildiz chirish kasalliklari majmuasini va boshqa ikki-uch turdagi asosiy kasalliklarini uchratish mumkin. Shuning uchun ham paxtakor dehqonlar va ayniqsa, o‘simliklarni himoya qilish sohasidagi mutaxassislar o‘z mintaqalarida g‘o‘za uchun xavf tug‘diradigan kasalliklarni ajrata olishi, ularni rivojlanish fazalarini, qo‘zg‘atuvchi organizmlar turlarini bilishi davr talabidir; bu bilim ularning malakasini oshiradi, kurash choralarini tanlashda, rejalashda va amalga oshirishda katta yordam beradi. G‘o‘zada kasallik qo‘zg‘atuvchi sabablar jumlasiga viruslar, mikoplazmalar, bakteriyalar, zamburug‘lar, nematodalar va fiziologik o‘zgarishlar kiradi. Dunyoda viruslar va mikoplazmasimon organizmlar qo‘zg‘atadigan 18 ta g‘o‘za kasalliklari ma’lum, ammo ulardan hech biri O‘zbekistonda uchramaydi.

G‘o‘zada bakteriya chaqiradigan yagona kasallik gommoz bo‘lib, u O‘zbekistonda keng ko‘lamda tarqalgan va xavfli kasalliklardan biridir. Zamburug‘lar g‘o‘zada ko‘plab kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Ularning qatoriga unayotgan chigit, nihol va ildiz chirishi, vertitsillyoz va fuzarioz so‘lish (vilt) kasalliklari, barg va tola dog‘lanishlari, karantin kasalliklari va boshqalar kiradi. Nematodalardan Markaziy Osiyoda g‘o‘zada yoki g‘o‘za rizosferasida 18 ta, O‘zbekistonda 15 ta tur topilganiga qaramasdan (Kiryanova, Krall, 1971), mamlakatimizning janubiy viloyatlaridagina bitta yoki ikkita gall hosil qiluvchi nematoda turlari ekinlarga zarar keltirishi ma’lum, xolos. Fiziologik kasalliklar paydo bo‘lishining asosiy sabablari qatoriga havo haroratining keskin pasayishi, tuproqning yaxshi yumshatilmaganligi va uning ustki qismini qatqaloq bo‘lishi, kuchli yomg‘ir yoki do‘l yog‘ishi, o‘simlikka oziqa moddalar yetishmasligi yoki ortiqchaligi, suv tanqasligi, pestitsidlarni noto‘g‘ri qo‘llash va boshqa abiotik omillar kiradi . Urug‘lik chigit sifatining pasayishi Odatda urug‘lik chigitni omborxonalarda saqlash paytida uning sifati pasaya boshlaydi, bunda chigit tarkibidagi oziqa moddalarining miqdori kamayadi, sifati buziladi, oqibatda esa, dala sharoitida tez va ravon unib chiqish qobiliyati keskin pasayadi. Sifati past urug‘lik chigit ekilganda unib chiqqan nihollarning soni kam bo‘lib, kasalliklarga chidamsiz, urug‘pallalarida esa nekrotik dog‘lar uchraydi, ildiz tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ularning omon qolganlaridan rivojlangan g‘o‘za o‘simliklari kamquvvat bo‘lib, hosil to‘plashda va ko‘saklar ochilishida orqada qoladi. Shuning uchun ayrim holatlarda chigitni qayta ekishga to‘g‘ri keladi. Omborxonalarda saqlash paytida yoki dalaga ekilgandan so‘ng urug‘lik chigitning sifati pasayishi va chirishining asosiy sababi chigitda mikroorganizmlar, ayniqsa zamburug‘lar rivojlanishi uchun qulay sharoit – yuqori namlik va mo‘tadil harorat mavjud bo‘lishidir. Sifati pasaygan chigit laboratoriyada tahlil qilinsa asosan qo‘yidagi zamburug‘ turlari topiladi: Fuzarium spp., Alternaria spp., Aspergillus spp., Penicillium spp., Rhizopus spp . urug‘lik chigit har xil ko‘sak chirishini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar va ba’zi bakteriyalar, misol uchun gommoz bakteriyasi bilan ham zararlangan bo‘lishi mumkin. Zamburug‘lar urug‘lik chigitni oldin to‘mtoq qismidagi xalaza (urug‘ kurtagi yadrosining qobiqqa yopishgan joyi) orqali zararlab, keyinchalik qobiqning ichki qatlamlariga va qobiq bilan murtak orasidagi bo‘shliqqa tarqaladi. Murtak nutsellus deb ataladigan yupqa to‘qima-parda bilan qoplangan bo‘lib, bu parda murtakni zararlanishdan asrash uchun xizmat qiladi. Odatda chigit o‘zining

unuvchanligini yo‘qotmaguncha murtakning ichiga infeksiya kira olmaydi. Ammo ba’zi yuqorida ko‘rsatilgan mikroorganizmlar o‘zlarining metabolitlari (toksinlari) va ekstratsellyular fermentlari yordamida o‘simlik to‘qimalarini kasallantirishi va hatto halok qilishi mumkin. Urug‘lik chigitning sifatini pasayishi, uni yoki urug‘lik olish uchun mo‘ljallangan paxtani omborxonalarda saqlash paytida oson aniqlanadi, chunki bu jarayonda urug‘lik chigit va paxta haroratining sezilarli darajada ko‘tarilishi va oqibatda chigit murtagida turli dog‘larning paydo bo‘lishi kuzatiladi. Odatda murtakning rangi oq yoki sarg‘ish-ok bo‘lsa, zararlanganlari och yoki to‘q qung‘ir rangga kiradi. Urug‘lik chigit va paxta nisbatan quruq joyda saqlanishi tufayli, ularning zararlanishiga deyarli faqat osmofil zamburug‘lar, asosan Aspergillus turlari sabab bo‘ladi. Boshqa zamburug‘ turlari va bakteriyalar chigitni faqat nisbiy namligi 20 % dan baland bo‘lsagina zararlashi mumkin. Ayrim g‘o‘za turlari yoki navlarining chigitda mog‘or zamburug‘lari bilan zararlanishga nisbatan chidamlilik xususiyati mavjud bo‘lib, bunday navlarda urug‘lik chigit sifatining pasayishi kam bo‘ladi yoki uchramaydi. Bular jumlasiga chigitning qobig‘i qalin, suv o‘tkazmaydigan va mog‘orlanishga o‘ta chidamli bo‘lgan yovvoyi g‘o‘za turlari kiradi, ammo bu xususiyat agronomik jihatdan zararlidir, chunki u chigit unishiga kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Keyingi yillarda AQShda chigiti mog‘orlanishga chidamli bo‘lgan g‘o‘za navlari yaratish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Bu maqsadda tekshirilayotgan chigitlar, ustki tomonidan dezinfeksiya qilinmasdan Petri idishlarida suvli agarga ekilib, 13,3 0 С da 8 kun o‘stiriladi va ulardan kam mog‘orlaganlari va past haroratda unib chiqish tezligi sekin bo‘lganlari tanlab olinib, yangi navlar yaratishda ishlatiladi (Halion, Bourland, 1981). Mikroorganizmlar ta’sirida chigit unmasdan chirishi harorati yetarli bo‘lmagan (15 0 С dan past) tuproqqa ekilganda ko‘p kuzatiladigan holatdir. Bunda chigit suvni shimib oladi, biroq unib chiqmaydi va tuproq mikroorganizmlarining hujumiga chidamsiz bulib qoladi. Ayniqsa, omborxonalarda saqlash paytida sifati pasaygan, zamburug‘lar bilan zararlangan chigit bunday sharoitda tez chirib ketadi, chunki o‘sish energiyasi va unib chiqish tezligi pastligi sababli, u sog‘lom chigitga ko‘ra uzoqroq davr chirishni qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar ta’sirida qoladi. Kurash choralari : Urug‘lik chigitning va urug‘lik olishga mo‘ljallangan paxtaning namligini 11 % dan past holatda saqlash; urug‘lik chigitni o‘simlik qoldiqlaridan toza bo‘lgan paxtadan olish; urug‘lik chigit olishga mo‘ljallangan paxta haroratini muntazam ravishda nazorat qilish, harorati 48 0S dan oshgan to‘plarni darhol jinlash; urug‘lik chigitni sovuq havo bilan shamollatib turish,

harorati oshgan chigitni urug‘lik uchun ishlatmaslik (moy olish va h.q uchun qo‘llash) lozim. Urug‘lik sifatida iloji boricha kislota yordamida tuksizlantirilgan, solishtirma og‘irligi bo‘yicha kalibrlangan chigit ishlatish zarur; bunda vazni yengil, pishmagan, ya’ni mikroorganizmlarga chidamsiz chigit olib tashlanadi. Odatda solishtirma og‘irligi 1,0 dan baland (suvda cho‘kadigan) chigitning ichki qismlari yengil chigitga nisbatan juda kam zararlangan bo‘ladi. Tuksizlantirish jarayonida qo‘llaniladigan kislota esa chigitni uning ustki qismlaridagi parazit mikroorganizmlardan xalos qiladi. Ekilgan chigit chirishining oldini olish maqsadida chigiti mog‘orlashga chidamli bo‘lgan g‘o‘za navlarini yaratish va qo‘llash lozim. Chigitning past haroratda o‘sish qobiliyati, uning dala sharoitida unib chiqish va mikroorganizmlarga chidamlilik darajasining ko‘rsatkichi bo‘la olishini nazarda tutgan holda, urug‘lik sifatida qullash uchun 18 0S da eng kami 90 % unib chiqish quvvatiga ega bo‘lgan chigit ishlatish maqsadga muvofiqdir. (Halion, Bourland, 1981). Urug‘lik chigitni mikroorganizmlarga, ayniqsa parazit va mog‘or zamburug‘lariga qarshi yuqori samarali va keng spektrli fungitsidlardan biri yoki bir nechtasining aralashmasi bilan dorilash g‘o‘za nihollarining tekis va ravon unib chiqishini garovlaydigan muhim shartlardan biridir. Nihol kasalliklari majmuasi G‘o‘zani nihol kasalliklarining naqadar xavfliligini alohida ta’kidlash lozim, afsuski, bu kasalliklarga har doim ham yetarli darajada e’tibor berilmaydi, ular keltiradigan zararning haqiqiy bahosi aniqlanmaydi yoki bu zarar yomg‘ir, qatqaloq kabi tabiat hodisalariga to‘nkaladi. Buning asosiy sababi shundaki, shu paytgacha O‘zbekiston paxtazorlarida gommozdan boshqa nihol kasalliklarining yildan-yilga tarqalishi va rivojlanishi, ularni qo‘zg‘atadigan zamburug‘lar tarkibi va alohida turlarining viloyatlarda, mintaqalarda, turli tuproq iqlim sharoitlarida tarqalishi muntazam o‘rganilmagan; bu mamlakatimiz olimlari va mutaxassislari oldida bajarilishini kutayotgan muhim vazifalardan biridir. Nima uchun nihol kasalliklari juda xavfli va jiddiy muammo deb hisoblanadi? Chunki, birinchidan, olimlarning hisoblariga ko‘ra, chigit unib

chiqqan kundan boshlab 30 kun ichida, o‘sish va rivojlanish davrida yig‘ilishi mumkin bo‘lgan (potensial) paxta hosilining 80 % ning asosi, negizi, yaratilar ekan. Ikkinchidan, O‘zbekistonning ko‘pgina viloyatlarida har yili o‘rtacha g‘o‘za eqiladigan dalalarning eng kamida 10 – 15 %, ba’zi yillari esa 70 – 80 % gacha maydonlarini buzib ekishga to‘g‘ri keladi. Tuprog‘i zamburug‘lar bilan kuchli zararlangan dalalar, ob-havo noqulay bo‘lgan yillari, ba’zida kamida 2 va 3 martalab qisman yoki butunlay qaytadan eqiladi. misol uchun, 1993 va 2009 yillarda Samarqand viloyatining bir qator xo‘jaliklarida deyarli 80 % maydon 3 martagacha buzib ekilgan. O‘zbekiston bo‘yicha 1996 yil 122,2 ming ga maydonga chigit qayta ekilgan. Oddiy hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, agar nihol kasalliklaridan himoya qilish uchun urug‘lik chigit zamonaviy samarali dorilardan biri bilan ishlov berilib, sifatli chigitni ob-havo qulay sharoitda ekish hisobiga viloyatlarda qayta ekishni 2 barobar kamaytirsak, eng ozi bilan 15-20 ming tonna urug‘lik chigitni tejash mumkin. Nihol kasalliklari xavfli va jiddiy muammo ekanligining yaqqol misoli sifatida AQShning o‘simliklarni himoya qilish sohasidagi mutaxassislarining ko‘p yillik kuzatuv va tadqiqotlari natijalarini keltirishimiz mumkin. AQShda kasalliklar tufayli yo‘qotilgan paxta hosilini hisoblash bo‘yicha tuzilgan maxsus komissiyaning 1996 yilgi hisobotlarida ko‘rsatilishicha, 1995 yilda chigit va nihol kasalliklaridan 800000 toydan ko‘proq, pul hisobida esa deyarli 350 mln AQSH dollariga borobar paxta hosili yo‘qotilgan. Nihol kasalliklari majmuasi faqatgina AQShda emas, dunyoning barcha g‘o‘za eqiladigan mamlakatlarida ham eng katta muammolardan biri bo‘lib, ularni bir nechta mikroorganizmlar qo‘zg‘atadi. Bu kasalliklar alomatlari bir-biriga juda o‘xshash bo‘lganligi uchun, tashqi ko‘rinishiga qarab ularni qaysi mikroorganizm qo‘zg‘atganligini bilish juda qiyin; buning uchun odatda niholning kasallangan qismlari laboratoriya sharoitida tahlil qilinishi lozim. G‘o‘zada nihol kasalliklarining asosiy qo‘zg‘atuvchilari qatoriga qo‘yidagi mikroskopik zamburug‘lar kiradi: Rhizoctonia solani, Thielaviopsis basicola, Fusarium spp, Pythium spp. Bu tuproqda yashaydigan zamburug‘larning har biri alohida yoki bir nechtasi baravarlikda qo‘yidagi nihol kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin: chigit unishidan oldin chirishi; chigit unayotgan paytda (urug‘palla hosil bo‘lishidan oldin yoki uning tuproq yuzasigacha bo‘lgan yo‘lida) chirishi; unib chiqqan nihol poyasining tuproq yuzasiga yaqin qismi noziklashishi; halqasimon yara bilan qoplanib chirishi va nihol halok bo‘lishi; niholning o‘q ildizi va yon ildizlarida, poyasi (gipokotil) va urug‘pallalarida dog‘lanishlar rivojlanishi, shu organlarning qisman yoki butunlay chirishi. Bu kasalliklar nihollar miqdorini kamaytirishi yoki ularni deyarli butunlay halok qilishi mumkin. Keyingi holda

butun dala qayta eqilishi va ancha qo‘shimcha xarajatlar qilinishiga to‘g‘ri keladi (ya’ni urug‘lik, yonilg‘i, moy, mehnat qiymatlari va bevosita talofatlar – yo‘qotilgan qulay vaqt, hosilni kech yetilishi, hosil miqdorini kamayishi va h.k.) Nihol ildiz chirishining makkorligi yana shundaki, u o‘simliklarni uzoq muddatga nimjon qilib qo‘yadi va natijada hosildorlik kamayadi. Misol uchun zamburug‘lar ta’siridan o‘q ildizning tuproq yuzasidan 5-7 sm dagi pastki qismi chirishi, o‘simlikni faqat bir nechta yuzaki yon ildizlarga qaram qilib qo‘yadi; bunday o‘simliklar yozda havo isib, yosh ko‘saklar rivojlana boshlagan paytda (hatto tuproq namligi ildiz sistemasi sog‘lom bo‘lgan o‘simliklar uchun yetarli bo‘lsa ham), halok bo‘lishi mumkin. Chigit unishini va o‘simliklar o‘sishini sekinlashtiradigan omillar nihol kasalliklarining kuchli rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bu omillar – tuproq va havo haroratining past bo‘lishi, urug‘ni tavsiyadagidan chuqurroq ekish, qatqaloq, tuproqning ortiqcha namligi, yaxshi yumshatilmaganligi, patogen zamburug‘lar bilan zararlanganligi va b.q. Yana shuni esda tutish kerakki, chigit va nihol kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning ko‘pchiligi g‘o‘zadan boshqa ekin va begona o‘t turlarini ham zararlaydi, shuning uchun ular ilgari g‘o‘za ekilmagan dalalarning tuprog‘ini ham o‘zlarining sporalari va sklerotsiylari bilan zararlagan bo‘lishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari bir necha mikroorganizmlar ham nihollarni kasallantiradi. Ularning qatoriga zamburug‘lar Alternaria spp., Ascochyta gossypii, Sclerotium bataticola, Phytophthora spp., gommoz bakteriyasi (Xanthomonas malvacearum) va nematodalar (Meloidodyne incognita va b.q.) kiradi. Qo‘yida g‘o‘za nihollarida uchraydigan asosiy parazit mikroorganizmlar va ular qo‘zg‘atadigan kasalliklar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Rizoktonioz . Qo‘zg‘atuvchi organizm Tbanatepborus cucumeris bazidiomitsetlar sinfiga oid zamburug‘ bo‘lib, tuproqda vegetativ Rhizoctonia solani shaklida, odatda o‘simlik qoldiqlarida saprofit sifatida yashaydi, ammo kasallikka moyil o‘simlik turlarining ildizlari zararlangan tuproq zonasiga kirganda, zamburug‘ kuchli parazitga aylanadi. Rhizoctonia solani bitta o‘zi, yoki boshqa patogen zamburug‘lar bilan birga nihol kasalliklarini barcha xillarini qo‘zg‘ata oladi. Zamburug‘ ekilgan chigitni chiritishi va nihollarni tuproq yuzasiga chiqishidan oldin yoki keyin kasallantirishi mumkin. Salqin ob havo tufayli nihollar o‘sishi sekinlashgan yoki to‘xtab turgan paytda zararlanishi kuchayadi. Ammo Pythium ultimum turidan farqli o‘laroq Rhizoctonia solani havo isigandan so‘ng ham ayniqsa, tuproq parazit bilan kuchli

zararlangan holda nihollarni shikastlashni davom ettiraveradi. Zamburug‘ bilan zararlangan o‘simlik qoldiqlari dalaga ishlovlar berish paytida kengroq joylarga tarqaladi va oqibatda parazit bilan nihollarning uchrashish ehtimoli oshishi mumkin. Parazit gifalar yordamida, odatda chin barglar chiqquniga qadar, nihol urug‘palla, gipokotil va ildizning yumshoq to‘qimalariga epidermisni teshib kiradi va keyingi ikki organda botiq qo‘ng‘ir qizg‘ish-qo‘ng‘ir, keyinchalik to‘q-qo‘ng‘ir, uzunligi 1-2 mm dan bir necha sm gacha bo‘lgan dog‘lar hosil qiladi. Bu dog‘lar va yaralarda rivojlangan sarg‘ish-qo‘ng‘ir gifalar yordamida zamburug‘ niholni ichki to‘qimalariga o‘tib, ularni chiritadi. Nihol poyasining tuproq yuzasiga yaqin qismi noziklashib halqasimon yara bilan qoplanishi, Rhizoctonia solani zamburug‘i uchun xos xarakterli belgi bo‘lib hisoblanadi, ammo bunday zararlanishning sababchisi Thielaviopsis basicola, Pythium ultimum, va Fusarium spp., zamburug‘lari ham bo‘lishi mumkin. (Garber va boshq. 1996). Zamburug‘ o‘zidan chiqaradigan oksalat va boshqa organik kislotalar bilan to‘qima hujayralarini o‘ldiradi, sellyuloza va pektinaza fermentlari yordamida hujayra devorchalarini yemiradi, to‘qimadagi oziqa moddalarini o‘zlashtiradi, tez o‘sadi va uning gifalarida uzoq vaqt saqlanishga mo‘ljallangan, yo‘g‘on, to‘q qo‘ng‘ir sklerotsiylar rivojlanadi. Vaqt o‘tishi bilan sklerotsiylar qora tusga kiradi va o‘lchami 1 mm yoki kattaroq diametrga yetadi. Bu yo‘g‘on hujayra va sklerotsiylar tuproqda, o‘simlik qoldiqlarida, kasallikka moyil xo‘jayin ekinni to‘qimalari yana paydo bo‘lguncha saqlanaveradi. Agar niholning kasallangan to‘qimasi laboratoriyada qulay haroratda qoldirilsa, uning usti sarg‘ish-qo‘ng‘ir gifalar bilan qoplanadi va zamburug‘ Rhizoctonia solani turi ekanligi mikroskopda oson aniqlanadi. Bu zamburug‘ning asosiy zarari – dalada nihollarni chiritib, ularning sonini kamaytirib yuborishidadir. AQShda o‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, ba’zi dalalarda nihollar soni Rhizoctonia solani ta’siridan 50 % gacha kamayar ekan (Presley, 1972). Zamburug‘ g‘o‘zadan boshqa har xil sabzavot, texnik va boshoqli ekinlarni ham kasallantiradi, ammo bir ekindagi populyatsiya ikkinchi ekin uchun bezarar; misol uchun dalada kartoshkada rivojlangan sklerotsiylar boshqa ekinlarni kasallantirmaydi. Bir ekin turi dalada uzoq yillar mobaynida o‘stirilganda, tuproqda o‘sha ekinni juda kuchli zararlaydigan populyatsiya to‘planib, yildan- yilga ko‘payib borishi aniqlangan (Davis va b.q. 1981). Rizoktonioz butun dunyoda, g‘o‘zada ayniqsa Xitoy, Misr, Hindiston, AQSH va boshqa mamlakatlarda keng tarqalgan, Markaziy Osiyoda ham barcha yerlarda, ko‘proq markaziy va shimoliy mintaqalarda uchraydi (Rasulev, 1981).

1969 yili Farg‘ona viloyatida yangi unib chiqqan nihollarda va Andijon viloyatida o‘simliklar 3-4 chin barg chiqarish fazasida kasallik kuchli rivojlangani to‘g‘risida xabar qilingan (Stepanova, 1972). 1998-1999 yillarda Surxondaryo viloyatidagi 4 ta tuman dalalaridan olingan kasallangan g‘o‘za nihollari laboratoriya sharoitida tekshirilganda Rhizoctonia solani zamburug‘i tarqalishi bo‘yicha 2-o‘rinda bo‘lib, tahlildagi 14 namunadan 7 tasida topilgan; har bir namunadagi nihol organlarining 20,7 – 46,7 foizidan zamburug‘ ajratib olingan. Qora ildiz chirish . Thielaviopsis basicola nomli deyteromitsetlar sinfiga oid zamburug‘ qo‘zg‘atadigan kasallik bo‘lib, asosiy alomati – o‘rta va ingichka tolali g‘o‘za nihollarining ildizlarida po‘stloq (qobiq) chirishi, kasallikning kam uchraydigan shakli esa – ingichka tolali g‘o‘za ko‘saklari ochila boshlagan davrdan e’tiboran (avgust-sentabr) ildiz bo‘yinchasi (ayniqsa, uning ichki qismi) chirishi va o‘simlik so‘lishi bilan ta’riflanadi. Zamburug‘ nihol ildiz tarmog‘ining va poyaning tuproq sathidan pastki qismidan po‘stloq va po‘stloqning ustki pardasi (epidermisi) to‘qimalariga kirib zararlaydi; zararlangan to‘qimalar qorayib ketadi. Zamburug‘ kam hollarda ildizning ichki qismlari (endodermis, o‘tkazuvchi tomirlar tarmog‘i va uni himoyalovchi to‘qimalar) ga o‘tib zararlashi, bunda kasallangan nihol ildizi po‘stlog‘ini qo‘l bilan oson sidirib olish mumkinligi va ildizning ichki qismlari zararlanmaganligini ko‘rish mumkin. Odatda kasallangan niholning o‘q ildizi sog‘lom o‘simliknikiga nisbatan ancha noziklashadi. Kasallik kuchli rivojlanganda, nihollarning o‘sishi juda sekinlashadi, bo‘yi past bo‘lib qoladi va ularni tuproqdan oson sug‘urib olish mumkin bo‘ladi. Qora ildiz chirishi va boshqa nihol kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari uchun haroratning past (4-15 0 С) va namlikning yuqori bo‘lishi (yomg‘ir) juda qulaydir. Bunday sharoitda kuchli yoki juda kuchli zararlanish kuzatiladi (Davis va b.q. 1996). Kasallik nihollarda 2-4 hafta davom etgandan so‘ng, harorat 20-25 0 С ga ko‘tarilishi bilan chirigan po‘stloq va epidermis to‘qimalarining o‘rniga po‘stloqning ichki qismlaridan yangi to‘qima (periderma) o‘sib chiqadi. Chirigan to‘qimalar 1-2 hafta ichida archilib, tushib ketadi va nihol kasal bo‘lganini alomatlari deyarli qolmasligi ham mumkin. Shuning uchun qora ildiz chirish kasalligi ko‘pincha unib chiqqan nihollar sonini kamaytiradi. Qora ildiz chirishining yoz yokit kech kuzda ingichka tolali g‘o‘zada uchraydigan xili nihol kasallanishining davomi bo‘lib u, barglarning poyadan tushib ketmasdan, poya yosh to‘qimalarining birdan so‘lishi bilan ta’riflanadi.

Bunday o‘simlik, xuddi yashin urgandek to‘satdan qurib qoladi. Kasallikning yaqqol ko‘rinadigan alomati – ildiz bo‘yinchasi va uning yuqori tomoni (10-12 sm balandlikkacha) juda sezilarli darajada yo‘g‘onlashib qo‘ng‘ir yoki to‘q-qizg‘ish rang olishi hisoblanadi. Thielaviopsis basicola niholning to‘qimalariga kirgandan so‘ng 2-4 kun ichida ildizning ustki qismlarida ikki xil spora hosil qiladi: fialokonidiya (endokonidiya) va artrospora (xlamidospora). Fialokonidiyalar tagi shish va ustki qismi silindrsimon konidioforalar ichida rivojlanadi. Ular silindr shaklida ikki tomoni ham silliq, rangsiz bir hujayrali, o‘lchamlari 8-20x4-6 mkm. Artrosporalari qalin devorchali, to‘q-qo‘ng‘ir, disk shaklida, zanjirsimon. Har bir zanjir 4-8 ta artrosporadan iborat, zanjirning eng pastdagi sporasi rangsiz. Zanjirlar o‘lchami24-55x8-16 mkm, alohida sporalarniki 10-17x5-8 mkm. Laboratoriyada agarli oziqa muhitlarida zamburug‘ koloniyalarining rangi kul rang. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, qora ildiz chirish kasalligi keng tarqalishi uchun shart – tuproqda zamburug‘ propagulalari miqdori eng kamida 50 yoki undan ko‘proq bo‘lishi kerak ekan: AQSH janubiy-g‘arbiy shtatlarining g‘o‘zada qora ildiz chirish ko‘p tarqalgan dalalarida zamburug‘ propagulalarining miqdori 1 g tuproqda 50-750 tani tashkil etishi aniqlangan (Davis va b.q. 1996). Dalalarda o‘sayotgan kasallikka moyil xo‘jayin o‘simliklarning yo‘qligida zamburug‘ artrosporalari «fungistazis» hodisasi mavjudligi tufayli, tuproqda o‘smasdan bir (Karimov, 1980) yoki ko‘p (Rasulev, 1981) yillar davomida saqlanadi. Kasallikka chalinishga moyil ekin turi (masalan g‘o‘za) ekilgach, nihollar ildizlaridan chiqaradigan organik moddalar fungistazisni «buzadi» va zamburug‘ sporalari «uyg‘onib», o‘sishni boshlaydi va nihollarni zararlaydi. Thielaviopsis basicola keng ixtisoslashgan polifag, g‘o‘zani, dukkakli, sabzavot, texnik ekinlarni, tamakini, gullar va manzarali o‘simliklarni hamda begona o‘tlarni zararlaydi. Ayniqsa dalalarda keng tarqalgan salomalaykum, ajriq, eshAQSHo‘ra, qora kurmak (shamak) va sutcho‘p kabi begona o‘tlar qora ildiz chirish bilan ko‘p kasallanadi (Klimova,1979). Kasallikka chalinishga moyil o‘simlik turlariga yuzga yaqin (Karimov,1976), boshqa manbalarga ko‘ra (Mojina va b.q.,1984) – 200 dan ortiq. G‘o‘za navlari ichida qora ildiz chirishga yuqori chidamlilari yo‘q, faqat kasallanish darajalari har xil bo‘lganlari mavjud. Tadqiqotlarda tekshirilgan navlarning aksariyati kasallikka chalinishga moyil (Rasulev, Kravsova, 1971; Rasulev, Tagirova, 1971; Rasulev va b.q., 1974; Shakirov, Tagirova, 1980). Umuman o‘rta tolali g‘o‘za ingichka tolali navlardan kamroq zararlanadi (Rasulev, Tagirova,1971; Rasulev va boshq. 1974).

Qora ildiz chirish kasalligining Markaziy Osiyoda ingichka tolali g‘o‘zada tarqalishi ba’zi yillari 70-80 foizga yetganligi kuzatilgan (Hasanov va b.q.1982). Surxondaryo viloyatida nihollarda va ochilayotgan g‘o‘zada 33 foizgacha o‘simliklar kasallikka chalingan (Rasulev, Tagirova, 1971). Parazit nihollar sonini 36 foizgacha kamaytirishi haqida ham ma’lumot bor (Karimov, 1976), ammo bu hol Thielaviopsis basicola zamburug‘ining boshqa parazit turlar bilan birgalikdagi ta’siri oqibatida kuzatilgan bo‘lishi mumkin, chunki qora ildiz chirish nihollarni nobud qilishi mumkinligi boshqa olimlarning ko‘p yillik kuzatuv natijalariga (Davis va boshq.,1981, Garber, va boshq.,1996) mos kelmaydi. Qora ildiz chirishning ekinga asosiy salbiy ta’sirlari – nihollar ildiz tarmog‘ining faoliyati buzilishi tufayli bo‘yi past, nimjon bo‘lib qolishi, o‘sish va rivojlanishdan kechikishi, hosil pishishi 3-4 haftagacha orqada qolishi va oqibatda umumiy hosil miqdori va sifatining pasayishidadir. Fuzarioz . Fuzarioz nihol kasalliklariga xos hamma alomatlarni yuzaga chiqaradi, ildiz va poya to‘qimalarida dog‘lar rivojlanishiga, ularning ichki qismlari qo‘ng‘ir tusga kirib, chirishiga olib keladi. Nihol unib chiqqandan so‘ng, poyasining tuproq yuzasiga yaqin bo‘lgan qismida qo‘ng‘ir yoki qizg‘ish-qo‘ng‘ir tusli nekrotik dog‘lar paydo bo‘ladi, poyaning o‘sha joylari noziklashadi, halqasimon yara rivojlanadi va oqibatda, nihol nobud bo‘ladi. Bu kasalliklarni Fusarium monileforme, F.oxysporum, F. roseum va boshqa Fusarium turlari qo‘zg‘atadi (Nil,1956; Davis va b.q.,1981). G‘o‘za rizosferasidan 9 ta Fusarium turlari ajratib olingan va ular o‘rta va ingichka tolali navlarni zararlay olishi ko‘rsatib berilgan (Fayziyev,1980). Fuzarioz kasalliklari g‘o‘za nihollarining dalada unib chiqishidan oldin va so‘ng nobud bo‘lishining bosh sababchilaridan biri deb hisoblanadi (Davis va b.q.,1981). Ularning kuchli rivojlanishiga g‘o‘za nihollari uchun ob-havo noqulay (past harorat, yuqori namlik) bo‘lishi, har xil stress omillar (o‘simliklarda boshqa kasalliklar ham mavjudligi, oziqa moddalari yetishmasligi, mexanik shikastlanishlar, pestitsidlarning noto‘g‘ri qo‘llanilishi va h.k.,) sabab bo‘ladi. Nihollar zararlangandan so‘ng harorat ko‘tarilsa ham fuzarioz rivojlanishini davom ettiraveradi. Yuqorida ko‘rsatilganidek, kasallikni qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lardan bir turi, F.oxysporum, g‘o‘zada fuzarioz so‘lishning sababchichidir. Bu zamburug‘ O‘zbekistonda ko‘p uchraydi, masalan Surxondaryo viloyatida g‘o‘za maydonlarining 85 foizi zararlangan. Natijada dalada tuproq kuchli zararlangan joylarda ingichka tolali g‘o‘za nihollari 80-85 foizgacha nobud bo‘lgan (Karimov,1976).

O‘rta tolali g‘o‘za navlari nihollarining fuzarioz ta’sirida ko‘plab nobud bo‘lishi Andijon viloyatining Marhamat tumanida 1978 yilda kuzatilgan (Matveyev,1984). Xuddi shunday ahvol 1980 yillardan boshlab, deyarli barcha boshqa viloyatlarda ham kuzatilmoqda va O‘zbekistonda o‘rta tolali g‘o‘za nihollarining eng keng tarqalgan va xavfli kasalligiga aylanganligi xabar qilinmoqda (Alimuhamedov,1989; Karimov,1989; Kravsova, 1989, Haydarov,1989; Ishmuhamedov,1989). Pitioz . Kasallikni oomitsetlar sinfiga oid, tuproqda hayot kechiradigan Pythium zamburug‘i turlari chaqiradi. Ular nihol kasalliklarining barcha belgilarini yuzaga keltirishi mumkin. Unayotgan chigit (ayniqsa endi unayotgan o‘q ildizcha) va tuproq yuzasiga chiqayotgan yoki chiqqan gipokotil va urug‘barg pitiozga juda moyil va chidamsiz bo‘ladi va oson zararlanadi. Kuchli shikastlangan chigit va nihol organlari (ayniqsa gipokotil va o‘q ildizcha) zamburug‘ ta’siridan yumshab, bo‘tqaga o‘xshash bo‘ladi va burishib qoladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, agar tuproq harorati va namligi parazit uchun optimal bo‘lsa, u 1-2 soat ichidayoq chigitga hujum qiladi. Gipokotilda kasallik kichik dog‘chalardan boshlanadi, so‘ngra ular o‘sib, biroz botiq, nekrotik dog‘lar (yaralar)ga aylanadi. Dog‘larning ko‘rinishi qaynoq suvda pishganday, tusi oldin sal asal rang, so‘ngra qizg‘ish- qo‘ng‘ir bo‘ladi. Ular rivojlanib, gipokotilda uzunligi ildiz bo‘yinchasigacha yetadigan halqa hosil qilishi mumkin. Agar chigit (va u orqali nihol) himoya qilinmasa, pitioz ko‘pincha ularni nobud qiladi; nobud bo‘lgan nihollar yoki yotib, yoki tikka holda qurib qoladi. Chin barglar chiqqanda, pitioz niholning o‘q va ikkilamchi ildizlarida och-jigar rang, to‘qimalari yumshagan dog‘lar hosil qiladi. Shikastlangan g‘o‘za namunalaridan 10 tadan ko‘p Pythium turlari ajratib olingan va ularda g‘o‘zaga nisbatan parazitlik xususiyati borligi sun’iy zararlantirish orqali isbotlangan; ulardan eng virulent va keng tarqalgani Pythium ultimum turi ekanligi aniqlangan (Davis va b.q.,1981). Uning diagnozi: mitseliy hujayralarga bo‘linmagan, faqat eski, ancha saqlangan zamburug‘ kulturalarida bo‘lingan. Gifalar diametri 1,7-6,5 mkm, o‘rtacha 3,8 mkm. Zoosporangiylari gifaning tepa qismida rivojlanadi, dumaloq shaklda, diametri 18-28 mkm, o‘rtacha 20 mkm, ba’zida gifa o‘rtasida (interkalyar) paydo buladi, shakli bochkasimon, o‘lchamlari 14-17 mkm dan 22-28 mkm gacha; zoosporangiy faqat gifa o‘simtalari hosil qilib nish otadi (zoosporalari yo‘q). Oogoniylari silliq, gifaning tepa qismida, kam hollarda – interkalyar, dumaloq, diametri 19,6-22,9 mkm, o‘rtacha 20,6 mkm. Anteridiylari oogoniy ostida bittadan joylashgan, monoklin tipida. OOsporalari aplerotik tipida, bittadan, dumaloq silliq qalin devorchali, diametri 15-19 mkm, o‘rtacha 16,3 mkm, markazida joylashgan globulasining atrofi tuzilishi dona-dona bo‘lgan protoplazma bilan qoplangan (Pidoplichko,1977).

G‘o‘za nihollarini pitioz tuproq harorati past va namligi yuqori bulganda kuchli zararlaydi. Tuproq o‘rtacha harorati 20 0 С dan16 0 С gacha pasaysa, nihollarning pitioz bilan zararlanishi 3,6 barobar ko‘payar ekan; namlik 12% dan 18% gacha oshsa, nihollardan ajratib olinadigan zamburug‘ miqdori 11,4 barobar ko‘p bo‘lishi aniqlangan. Pythium ultimum ham yuqori (23,9-26,7 0 С) haroratga nisbatan pastrog‘ini (17,8-21,1 0 С) afzal ko‘rishi tasdiqlangan (Johnson,1979). Shu bilan birga g‘o‘zada pitioz qo‘zgatuvchilari orasida iliq havoni afzal ko‘radigan turlar ( Pythium apbanidermatium kabi) ham uchraydi (De Vay va b.q.,1977). Pitioz qo‘zg‘atuvchilari tuproqda o‘simlik qoldiqlari ichida o‘zlarining gifa, qalin devorchali (xlamidospora), oospora va sporangiylari yordamida saqlanadi. Tuproqda Pythium ultimum propagulalari miqdori oshishi bilan dorilanmagan chigit va g‘o‘za nihollarining hayotchanligi pasayishi yuqori korrelyatsiya (r=- 0,94) bilan aniqlangan (De Vay va b.q.,1982). Bu zamburug‘ning daladagi tabiiy populyatsiyasi miqdori 1 g tuproqda 100 propagula bo‘lganida nihollarning yashovchanligi 50 foizga pasayadi. Pitioz qo‘zg‘atuvchilari dunyoning barcha mintaqalarida uchraydigan hamaxo‘r zamburug‘lar bulib, ular ko‘p xil (texnik, g‘alla, sabzavotg‘poliz, dukkakli va h.k.,) ekin turlarining urug‘i, nihol va maysalari hamda yetilgan o‘simliklarini zararlaydi (Waterhouse,1968; Pidoplichko,1977; Novotelnova, Pistina,1978). G‘o‘zada pitioz AQShda, ayniqsa «g‘o‘za kamari» shtatlarining shimoliy qismlarida eng xavfli nihol kasalligi hisoblandi; Meksika, Misr va Sudanda uchraydi (Josob, 1969; Pidoplichko, 1977; Davis va b.q., 1981; De Vau va b.q., 1982), Boshqa davlatlarda, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlari va Ozarbayjonda g‘o‘zada ushbu kasallik haqida ma’lumotlar, Stepanova M. Y. (1972) xabarlaridan boshqa, deyarli yo‘q . Boshqa nihol kasalliklari. Askoxitoz kasallik g‘o‘za nihollarini bahor harorati salqin, seryomg‘ir mamlakatlarda tarqalgan bo‘lib, nihollarning shira, trips bilan zararlanishi, tuproqda oziqa moddalar yetishmasligi va shu kabilar askoxitozning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Askoxitoz odatda dalaning u yer bu yerida, manba shaklida, uchraydi. Ba’zida yosh nihollarni nobud qilishi va ularning sonini jiddiy kamaytirishi mumkin. Harorat ko‘tarilib, havo quruq bo‘lib tursa, nihollar sarg‘ayadi, ammo ular o‘sishda va hosil to‘plashda kech qolishadi, hosilning sifati pasayadi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ urug‘ va o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi. Janubiy sklerotsial ildiz (va poya) chirishi . Dunyoning tropik va suptropik mamlakatlarida tuproqda yashaydigan asosiy patogenlardan biri, S сlеrоtium rolfisii zamburug‘i ba’zida g‘o‘zada ham kasallik qo‘zg‘atadi. Shonalash fazasida

ildiz chirish va keyinchalik ko‘sakda nekrotik dog‘lar hosil qilsa ham, zamburug‘ning eng ko‘p zarari g‘o‘za nihollik paytida kuzatiladi (Watkins va b.q.,1981). Zamburug‘ odatda qum yoki qumlik-loytuproqlarda, namlik yuqori bo‘lganida, nihol ildizining tuproqqa yaqin qismini (ildiz bo‘yinchasini) zararlaydi. U biokimyoviy jihatdan o‘ta faol, gifalardan ko‘p miqdorda fitotoksik oksalat kislotasi, hujayra devorchalarini yemiruvchi poligalakturonaza, sellyulaza fermentlari va boshqa moddalarni chiqaradi, hujayralarni nobud qiladi, to‘qimalarni yumshatib yuboradi, ildizi yoki uning bo‘yinchasida xalqasimon yara hosil qiladi. Agar poyaning pastki qismi yoki unga yaqin yerida o‘q ildiz yara bilan o‘rab olinsa, nihol birdan so‘lib, nobud bo‘ladi. Namlik yuqori bo‘lsa, zamburug‘ tuproq yuziga chiqadi, poya atrofida paxtasimon oq mitseliy va uning ustida konsentrik doiralar shaklida joylashgan sklerotsiylar hosil qiladi. Mitseliy poyadan 10 sm gacha masofaga o‘sishi mumkin. Sklerotsiylar oldin oq bo‘lib, tezda sarg‘ish jigar rang, so‘ngra to‘q qo‘ng‘ir tusga kiradi, diametri 0,1-1,0 mm yoki kattaroq bo‘ladi. Kasallik g‘o‘zadan ko‘ra, pomidor, qalampir, lavlagi, yeryong‘oq va qovoqsimon ekinlarga katta talofat yetkazadi. Zamburug‘ g‘o‘zada AQSH, Peru, Hindiston va ba’zi boshqa mamlakatlarda tarqalgan (Watkins va b.q.,1981). O‘zbekistonda uchrashi haqida ma’lumotlar yo‘q. Alternarioz va boshqa mog‘orlanishlar . Alternaria ва Aspergillus, Penicillum, Rhizopus turkumlariga oid mog‘or zamburug‘lari odatda tuproqda oddiy saprofit sifatida yashaydi, ammo havo salqin, seryomg‘ir va g‘o‘za nihollari kamquvvat, nimjon bo‘lgan hollarda ularda chirish kasalligini qo‘zg‘atadi. Chigit unmasdan, mog‘orlab ketadi, unganlari tuproq yuzasiga chiqa olmay chiriydi. Bu zamburug‘lar g‘o‘za nihollarida asosiy parazit turlari (Rhizoctonia, Fusarium, Puthium) qo‘zg‘atgan kasalliklarni yanada jiddiylashtiradi. Ular dunyoning barcha joylarida, jumladan O‘zbekistonda ham, keng tarqalgan (Shapova, Grigoryans, 1971; Stepanova, 1972; Davis va b.k., 1981; Minton, Garber, 1983). Gommoz . Qo‘zg‘atuvchi bakteriya Хanthomonas malvasearum g‘o‘zani butun o‘sish davrida har xil organlarini zararlaydi va nihollar shikastlanishi kasallikning faqat bir turidir. Kasallik urug‘bargda dumaloq, suv shimib olganga yoki moy tomganga o‘xshash dog‘lar paydo bo‘lishi bilan boshlanadi, ular qurib, sarg‘ish-jigar rang, so‘ngra qo‘ng‘ir, atroflari qizg‘ish tusga kiradi. Gommoz kuchli rivojlanganda nihollar nobud bo‘lishi mumkin. Gommozning nihol formasining eng xavfli tomoni shundaki, birinchidan, u patogen zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan kasalliklar bilan birga o‘simliklarga qattiq yalpi salbiy ta’sir ko‘rsatadi, patogen va yarim parazit zamburug‘lar uchun to‘qimalarda "darvoza"

ochib beradi, ikkinchidan urug‘bargdagi dog‘lar ustida millionlab bakteriyalar hosil bo‘lib, ular yomg‘ir va hasharotlar vositasida yangi barglarga, so‘ngra esa g‘o‘zaning boshqa organlariga (poya, ko‘sak) tarqalib, zararlaydi. Kasallik va uning qo‘zg‘atuvchisi haqida batafsil ma’lumotlar ushbu ma’ruzaning "Gommoz" bo‘limida berilgan. Nihol kasalliklariga qarshi kurash choralari. Nihollar gommoz bilan zararlanishiga qarshi kurashda dunyoda keng qo‘llanilishi va samaradorligi bo‘yicha yagona chora - chigitni suyultirilgan 9 foizli sulfat kislotasi (yoki kam hollarda- boshqa kislotalardan biri) bilan tuksizlantirishdir. Bunda chigit tukidagi bakteriyalar 100 foiz halok bo‘ladi. Shu bilan birga AQSH va ko‘p boshqa mamlakatlarda gommoz bakteriyasining fanga ma’lum bo‘lgan 18 ta irqiga chidamli g‘o‘za navlari yaratilgan va ekilmoqda (Davis va b.k., 1981). O‘zbekistonda gommozga qarshi kurashda, ayniqsa urug‘barg va yosh nihollar kasalligini kamaytirish maqsadida urug‘lik chigit dorilanadi. Gommozning kuchli rivojlanishi kuzatiladigan tumanlar (mintaqalar) yoki xo‘jaliklarda ekish uchun mo‘ljallangan chigit odatda bronotak, o‘rtacha yo kam tarqalgan joylarda boshqa bir qator urug‘ dorilarini ishlatish tavsiya qilingan. Hozirgi paytda mamlakatimizda asosan Jizzax viloyatida chigit kislota yordamida tuksizlantirib ekilmokda. Shu bilan birga 1999 yilning oxiridan boshlab O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan ba’zi tashkilotlar Sirdaryo (Markaziy Osiyo Urug‘ Shirqati, AQSH) va Surxondaryo ("Oltin chigit" o‘zbek-yunon qo‘shma korxonasi) viloyatlarida joylashgan o‘zlarining zavodlarida kislota bilan tuksizlantirilgan, solishtirma og‘irligi bo‘yicha kalibrlangan, samarali zamonaviy fungitsid (Vitavaks 200 FF) bilan dorilangan chigit ishlab chiqarishni boshlashdi. Xulosa qilib aytsak, oldimizda gommoz bakteriyasining viloyatlarda tarqalgan irqlarini aniqlab, ularga chidamli g‘o‘za navlarini yaratish, chigitni kislota yordamida tuksizlantirish bilan birgalikda, O‘zbekistonda gommoz muammosini butunlay bartaraf qilishni ta’minlashdek muhim vazifa turibdi. Nihol kasalliklarini qo‘zg‘atadigan zamburug‘larga kelsak, ularning alohida turlari tuproqda odatda yakka holda emas, balki bir nechtasi bir vaqtda uchraydi, shuning uchun ularga qarshi kurashning asosiy choralari ham umumiydir.

Urug‘lik chigitning sifatli bo‘lishini ta’minlash - nihol kasalliklariga qarshi kurashning kalitini topishdir. Chigitning sifatini aniqlaydigan kriteriy (mezon) - uning yuqori namlik va harorat sharoitida qancha muddat saqlanganligidir. Bu kriteriy, uni qo‘llashni osonlashtirish maqsadida, AQSH olimlari (Davis va b.k., 1981;) tomonidan 100 foiz namlik va 50 °C haroratda saqlangan kunlar soni shaklida andozalashtirilgan ("andaza sharoiti"). Ushbu sharoitda bir kun ham saqlanmagan urug‘lik "a’lo sifatli chigit" deb baholanadi va u past haroratda sekinroq unishi va o‘sishi, kam chirishi, qobig‘i kam mog‘orlashi, nihol ildizlarining sog‘lomligi, past haroratga yetarli darajada chidamliligi va zamburug‘ kasalliklariga moyil bo‘lmasligi bilan ta’riflanadi. Bahorda erta ekish uchun faqat a’lo sifatli chigit ishlatish zarur. Andaza sharoitida 2-3 kun saqlangan urug‘lik "konditsion chigit" hisoblanadi va uning pastroq haroratda juda tez unib chiqishi va o‘sishi kuzatiladi. A’lo sifatlidan farqli o‘laroq konditsion chigit chirishga va uning qobig‘i mog‘orlashga moyilroq, nihol ildizlarida mayib-maymoqlik (qiyshaygan- burishgan, o‘lchamlari va shakli o‘zgargan ildizlar) ko‘proq, sovuqka chidamliligi kamroq va kasalliklarga chalinishi balandroq bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Konditsion chigitni juda erta ekish maqsadga muvofiq emas. Uni qurg‘oq, ekishdan keyin sug‘oriladigan, tuproq namligi uzoq saqlanmaydigan va faqat chigit unib chiqishi, tuproq yuzasiga chikquncha yetadigan mintaqalarda ekish lozim. Bunday chigit kasalliklar xavfini kamaytirish maqsadida ekishdan oldin samarali fungitsid bilan dorilashni va yuqori agrotexnikani talab qiladi. Andaza sharoitida 4-5 kun saqlangan chigit "sifati qisman pasaygan" deb baholanadi. U ancha sekin unadi va o‘sadi, qobig‘i mog‘orlashga juda chidamsiz, juda tez chiriydi, nihollarning ancha qismining ildizi mayib-maymoq, sovuqqa bardoshsiz, nihol kasalliklariga juda moyil. Sifati qisman pasaygan chigit bashorat bo‘yicha tuproq harorati kechalari g‘o‘za nihollari uchun kamida bir necha kun qulay bo‘lib turishi kuzatilganda eqilishi lozim. Bunday chigitni ekishdan oldin eng samarali fungitsidlar bilan dorilash shart; uni sistemali insektitsidlar bilan dorilash qat’iyan man etiladi (Davis va b.k., 1981). Tajribalardan ma’lum bo‘lishicha (Davis va b.k., 1981), a’lo chigit past va optimal haroratda o‘stirilganda, unib chiqqan va ildizi sog‘lom bo‘lgan nihollar soni bo‘yicha farq kuzatilmagan. Konditsion chigit ham bir xil miqdorda nihol bergan, ammo past haroratda ildizi mayiblari ko‘proq bo‘lgan. Sifati qisman pasaygan chigitning unib chiqishi ancha kamaygan va past haroratda ko‘pchilik nihollarning ildizi mayib bo‘lgan.

Chigit yuvilgan suyuqlikning elektr o‘tkazuvchanligi tekshirilganda, a’lo sifatli chigit eng past, konditsion – biroz balandroq, sifati qisman pasaygan chigit esa ancha baland ball ko‘rsatgan. Chigit sifatini o‘zlari tekshirishni xohlagan dehqrnlar (fermerlar) quyidagi tezkor usuldan foydalanishlari mumkin. Tuproq chelakda 130 °S da 1 soat zararsizlantiriladi va sovutib, tagi yassi biron idish (lagan, tos)ga solinadi. Chigit eqiladi, biroz suv beriladi va xona haroratida (taxminan 20 °S) o‘stiriladi. Unib chiqqan nihollar sanab boriladi va natijada, chigitning faqat sifat ko‘rsatkichi bo‘lgan unish energiyasi va unuvchanligi aniqlanadi. Chigit sifatini dastlabki aniqlash uchun uni kesib ko‘rish lozim; murtagi oq yoki sarg‘ishroq-oq bo‘lishi, qo‘ng‘ir, kulrang yoki qoraygan bo‘lmasligi kerak. Kislota yordamida tuksizlantirilgan chigitni solishtirma og‘irligi asosida kalibrlash yordamida ham sifatli guruhlarga ajratish mumkin. Omborxonalarda saqlanayotgan chigitning sifati pasayib borishi jarayonida undagi erkin yog‘ kislotalarining miqdori proporsional (mutanosib) ravishda oshib borishi ham chigit sifatining ko‘rsatkichi bo‘la olishi haqida dalolat beradi. Nihol kasalliklarini kamaytirish maqsadida chigit tez unishi va o‘sishi uchun ob-havo qulay paytda ekish zarur. Bunday sharoitda nihollar kasallik uchun moyil bo‘lgan o‘sish fazalaridan tez o‘tib oladi va zararlanish ehtimoli kamayadi. Chigit ekilgandan so‘ng 10 kun ichida unib chiqishini ta’minlash ayni muddao hisoblanadi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, chigit unishi 10 kundan ko‘pga cho‘zilsa, har bir qo‘shimcha kun potensial hosilni 0,7 foizga, chigit 28 kunda unganda esa 13,0 foizga kamaytiradi (Hake va b.q., 1996). G‘o‘za o‘sishi uchun haroratning pastki chegarasi (shartli ravishda qabul qilingan biologik minimum) 10°S hisoblanadi, ammo o‘simliklar unishi uchun bo‘sag‘a harorat 15°C (Mo‘minov, Karnauxov,1981), AQShda esa 15,6 °C ni (Hake va b.q., 1996) tashkil etadi.O‘zbekistonda chigit ekish uchun tavsiya kilingan taxminiy muddatlar (Kondratyuk, 1981) kunning o‘rtacha harorati barqaror ravishda 15°S dan oshadigan sanalarga (Mo‘minov, Karnauxov, 1981) asoslangan bo‘lib, ular janubiy viloyatlarda 25-15 aprel, shimolda 10-30 aprel, qolgan mintaqalarda 1-20 aprelga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga chigitni havoning kunlik o‘rtacha harorati 10 kungacha 12- 14°S orasida bo‘lgan davrda ekish lozimligi xaqidagi tavsiya (Kontratyuk, 1981), yuqorida aytilganlarga to‘g‘ri kelmaydi, chunki tuproq harorati ekish chuqurligida 14,5°S dan past bo‘lsa, chigit unmaydi (Garber va b.q., 1996).

Urug‘lik tavsiyadagidan (3-5 sm) chuqur ekilmasligi kerak, chunki juda chuqur ekilgan chigit kechroq chiqishi va gipokotil uzunroq bo‘lishi uning kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlarga duch kelish ehtimolini oshiradi. Dunyoda chigitni chirishdan va nihollarni kasalliklardan himoya qilishning eng asosiy va samarali usuli urug‘likni dorilashdir. Bu tadbirni ilmiy asoslangan ravishda qo‘llash uchun quyidagi ma’lumotlarni bilish yoki to‘plash talab etiladi: -chigit turi (tukli, tuksiz, sinfi va h.k.); - tuksizlantirish usuli (mexanik, kislota yordamida, chigit ustida qolgan kislota qoldig‘ini neytrallash usuli); -chigit sifati (a’lo, konditsion, qisman pasaygan); -chigit yetishtirilgan mintaqa (viloyat, tuman, xo‘jalik) va u yerda tarqalgan nihol kasalliklari (rizoktonioz, fuzarioz va h.k.); chigitning laboratoriya tahlili natijalari (unuvchanlik, o‘sish energiyasi, aniqlangan kasallik turlari va zararlanish darajalari); chigitni ekish uchun mo‘ljallangan mintaqada uchraydigan nihol kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarning turlari va tuproqdagi miqdorlari; ularning oldingi yillarda tarqalishi va rivojlanishi. Ma’lumki, nihol kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining xar xil turlariga qarshi ishlatiladigan mavjud urug‘ dorilarining samadorligi ham har xil. Chigitni zararlangan va tuproqda uchraydigan patogen zamburug‘larning turlarini va tarqalishini bilish, ularga qarshi eng samarali urug‘ dorilarini tanlab olish va ishlatishga asos bo‘ladi. Parazitlarning tuproqdagi miqdorini bilish esa nihol kasalliklari bashoratini yo‘lga qo‘yishga yordam qiladi. Misol uchun, 1 g tuproqda Т. basicola ва Р.ultimum zamburug‘larining propagulalari soni 50 ta yoki undan ko‘p bo‘lsa (ayniqsa past harorat va yuqori namlik sharoitida) nihollar qora ildiz chirishi yoki pitioz bilan kasallanishi muqarrar ekanligi aniqlangan (Garber va b.q., 1996). Tuproq va nihollarda uchraydigan kasallik turlari haqidagi ma’lumot zararlangan mintaqalarda chigitni va u bilan birga, kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larni, zararlanmagan mintaqalarga tarqalishining oldini olish uchun xizmat qiladi. Shuni yana bir karra ta’kidlash kerakki, hozirgi paytgacha paxtazorlarimiz tuproqlarida g‘o‘za nihol kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar turlarining tarkibi va ularning tuproqdagi miqdorlari deyarli o‘rganilmagan va bu o‘simliklarni himoya qilish sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan olimlarimiz va mutaxassislarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Bu vazifa bajarilgach, o‘z navbatida,

Davlat Kimyo Komissiyasi tomonidan g‘o‘za chigit dorilarini ro‘yxatga olish, ularning samaradorligini mintaqalarda kuchli tarqalgan nihol kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning alohida turlariga qarshi sinab ko‘rilgandan so‘ng o‘tkazilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Ko‘p yillik tajribalarning ko‘rsatishicha, har xil nihol kasalliklari bilan kuchli zararlangan tuproqlarda eqiladigan chigitni faqat bir fungitsid bilan dorilash yetarli bo‘lmas ekan (Garber va b.q.,1990). Shuning uchun, lozim topilsa, chigit 2 ta yoki 3 ta fungitsid qorishmasi yoxud insektitsid, nihollar unishi va o‘sishini tezlashtiruvchi, har xil ho‘llovchi va dori yopishishini ta’minlovchi moddalar birikmalari bilan ham dorilanishi mumkin. Misol tariqasida aytsak, AQShning paxta kamari shtatlarida chigitni dorilash uchun 11 tadan (Nyu-Meksiko shtati) 34 tagacha (Tennessi) fungitsidlar, ularning qorishmalari va yordamchi moddalar tavsiya qilingan (Davis va b.q., 1981). Fungitsidlarni urug‘ dorilashdan boshqa ishlatish usullarini tuproqqa ekishdan oldin yoki ekish paytida chigit bilan birga kiritish bo‘lib, bu usul nihol kasalliklari (va vertitsillyoz so‘lish kasalligi) qo‘zg‘atuvchilari bilan kuchli zararlangan tuproqlarda qo‘llanish uchun tavslya qilingan. Kimyoviy himoya chigit va nihol kasalliklariga qarshi kurashda asosiy tadbir bo‘lishi bilan birga, keyingi yillarda biologik usulni ishlab chiqish ustida juda jadal tadqiqotlar o‘tkazilmoqda. Bu maqsadda chigit patogenlarining antogonistlari (Gliocladium virens, Trichoderma barzianum va boshqa zamburug‘lar, Bacillus subtilis Pseudomonas spp., bakteriyalari) bilan dorilanadi va kimyoviy usulga deyarli teng samaradorlik kuzatiladi (De Vay va b.q., 1991; Garber va b.q., 1996). Agrotexnik choralardan g‘o‘zani g‘alla, makkajo‘xori, piyoz, sarimsoq kabi ekinlar bilan almashlab ekish tuproqdagi patogenlarning miqdorini kamaytiradi. Har yili g‘o‘za eqiladigan dalalarda patogenlarning, ayniqsa ularning nihollarda kuchli kasallik qo‘zg‘atadigan shtammlarining miqdori ko‘payib boradi; bu hol beda, qand lavlagisi va vigna ekilgan maydonlarda ham kuzatiladi (Garber va b.q., 1996). Tuproqni solyarizatsiya qilish - nihol kasalliklari qo‘zg‘atuvchilariga qarshi kurashning yana bir nokimyoviy (agrotexnik) tadbirlaridan bo‘lib, uning mohiyati tiniq polietilen parda (plyonka) bilan yopilgan tuproqda harorat keskin oshishi natijasida tuproqdagi patogen organizmlarni (va begona o‘tlarni) halok qilishdir (De Vay va b.q., 1980). Yozda tuproq 4 hafta yopib qo‘yilsa, nihol kasalliklarining bir nechta asosiy qo‘zg‘atuvchilaridan xalos bo‘lish mumkin va bir ishlovning foydasi 2 yilga yetishi aniqlangan.

Yuqoridagi muhokamalar asosida, chigit va nihol kasalliklariga qarshi kurashning asosiy choralari quyidagilardan iborat: -dalalarni ekishdan oldin puxta hozirlash va tekislash; nihollar o‘sish davrida tuproqni yumshatib turish, qatqaloq bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik; iloji boricha kislota bilan tuksizlantirilgan va yuqori sifatli urug‘lik chigit qo‘llash; ekishni, chigit sifati va ob-havo sharoitlarini hisobga olgan holda, tavsiya qilingan muddatlarda o‘tkazib tugatish; -almashlab ekishda dalani nihol patogenlaridan tozalovchi ekinlar ko‘llash; gommoz va boshqa nihol kasalliklariga chidamli g‘o‘za navlari yaratish; yangi himoya tadbirlari (biologik usul, solyarizatsiya)ni sinash va qo‘llash; -chigitni, uning zararlanganligi va eqiladigan dalalar tuproqlarida mavjud kasalliklar turlarini hisobga olgan holda, samarali dorilardan biri yoki ularning qorishmalari bilan dorilash; tukli chigitni ekishdan oldin ivitib dimlash paytida, uni suvga bo‘ktirib, dori yuvilib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik. Vertitsillyoz so‘lish Kasallikning geografik tarqalishi. Vertitsillyoz vilt dunyoning barcha paxta eqiladigan mamlakatlari va mintaqalarida tarqalgan; Misrda, ingichka tolali g‘o‘zada juda kam uchraydi (Borodin, Runov, 1983). O‘zbekistonda (va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida) vilt barcha mintaqalarda uchraydi, ayniqsa Andijon, Farg‘ona, Namangan, Buxoro viloyatlarida va boshqa viloyatlarning ayrim joylarida juda keng tarqalgan (Mirpo‘latova va b.q.,1981). Kasallikning g‘o‘za hosiliga ta’siri. Vertitsillyoz so‘lish g‘o‘zaning 2 turini xam zararlaydigan eng mudhish kasalliklardan biridir. Ba’zi navlar chidamli bo‘lsa ham, to‘la immun navlar mavjud emas. Markaziy Osiyoda kasallik har yili o‘rtacha 8-10 foiz, O‘zbekistonda esa 10-15 foizga yaqin (yiliga 400 ming tonnacha) hosilni nobud qiladi (Muhamedjanov, 1966; Benken va b.q., 1974; Borodin, Runov, 1983). Yo‘qotiladigan hosil miqdori g‘o‘za turi va navi, tuproq mikrosklerotsiylari bilan zararlanish darajasi, kasallik boshlanishi davri va ob- havo sharoitlariga bog‘liq. Barglarda vilt belgilari qanchalik erta ko‘rina boshlasa, nobud bo‘ladigan hosil ham shunchalik yuqori bo‘ladi; ular kech namoyon bo‘lganda hosil pasaymasligi ham mumkin (Garber va b.q., 1996).

Vilt erta (iyun oxiri - iyul boshi) kuzatilganda va ekin 26,4 foizga zararlanganida, ko‘saklar soni 90,5 foizga, kech (avgust oxiri -sentabr boshi) namoyon bo‘lib, ekin 88,8 foizga shikastlanganida esa ko‘saklar soni 29,7 foizga kamaygan (Mirpo‘latova va b.q., 1981). Toshkent viloyati Yangiyo‘l tumani xo‘jaliklarida 1968-1969 yillarda paxta hosili vilt erta boshlanganida 79,0 foizga, kech kuzatilganda esa 21,0 foizga kamaygan (Hakimov, 1971). O‘rta tolali g‘o‘za navlari ko‘proq, ingichka tolalilari esa kamroq shikastlanadi; moyil navlar chidamlilarga ko‘ra vilt bilan kuchliroq kasallanadi va hosili ko‘proq kamayadi. Vilt tarqalishi va rivojlanishi hamda hosilga salbiy ta’siri g‘o‘zaning katta maydonlardagi yakka hokimligi sharoitida kuchayishi ma’lum (Benken va b.k., 1974). Shu sababdan O‘zbekistonda 1921-1970 yillarda (6 marta - Kasyanenko va b.q., 1978) va undan so‘ngra ham nav almashtirishlar o‘tkazilgan (Benken va b.q., 1974; Karimov, 1976; Ibragimov, Matveyev, 1983 va b.q.). Kasallik nafaqat paxta tolasi va chigit hosili miqdoriga, balki ularning sifatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi: chigitning og‘irligi, unuvchanligi, tarkibidagi yog‘ miqdori, tolaning pishiqligi va uzilish uzunligi kamayadi (Mirpo‘latova va b.q., 1981). Vilt boshqa mamlakatlarda ham paxta hosilini kamaytiradi. U AQShda keng tarqalgan va yiliga o‘rtacha hosilning 2,0-2,5 foizini nobud qiladi (Garber va b.q., 1996). G‘o‘za Kasalliklari Kengashining 1975-1978 yillar uchun qilingan hisoblariga ko‘ra, AQShda har yili o‘rtacha qiymati 74 mln. dollarga teng bo‘lgan 294 ming toy tola vilt tufayli yo‘qotilgan. Kasallik alomatlari . Vertitsilyoz so‘lish (vertitsillyoz vilti, vilt) g‘o‘zani harorat qulay paytda (20-24 °С) urug‘bargdan boshlab, barcha fazalarida zararlaydi, ammo ko‘zga yaqqol tashladigan belgilari ko‘p o‘simliklarda shonalash davridan boshlab kuzatiladi. Kasallikning rivojlanish darajasini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ irqi (shtammi), tuproqdagi inokulyum miqdori, nav chidamliligi va harorat kabi omillar aniqlaydi. Zamburug‘ g‘o‘za ildiziga kirishi bilan kasallikning birinchi belgilari paydo bo‘lishi orasida 7-10 (Mirpo‘latova va b.q., 1981) yoki 8- 16 kun (Kozlova, 1969) o‘tadi. Urug‘barg vilt ta’sirida yashil rangini yo‘qotib, oqaradi va quriydi. Birinchi chin barglar chetida va bosh tomirlari orasida oldin oqish sarg‘ish xloroz, so‘ngra qo‘ng‘ir nekrotik dog‘lar rivojlanadi, barg olachipor bo‘lib qoladi. Viltning boshqa belgilari -barglar to‘q yashil tus olishi, g‘o‘za bo‘yi past bo‘lib qolishidir. Kasallikka o‘ta moyil navlarda olachipor dog‘lanish tezda

barcha yuqori yarus barglariga o‘tadi, ular tushib ketmasdan, g‘o‘zada turgan joylarida qurib qoladi. Chidamli navlar barglari ham dog‘lanadi, ammo ularda, hatto ob-havo kasallik uchun qulay bo‘lganda ham kuchli rivojlanmaydi. Harorat ko‘tarilishi (>26 °S) bilan vilt rivojlanishi hatto moyil navlada ham kamayadi. Zamburug‘ning virulent (kasallik qo‘zg‘atuvchi qobiliyati yuqori) irqlari bilan kasallangan g‘o‘zaning eng tepadagi barglari dog‘lanib, pastga bukiladi va to‘kiladi, meva shoxlari, shonalari va ko‘saklari tushib ketadi, ko‘p ko‘saklar, ayniqsa o‘simlikning ustki yarmida, pishmasdan qurib qoladi. Harorat ko‘tarilganda xam (>26 °S) virulent irq g‘o‘zaning barcha barglarini olachipor qilib qo‘yishi mumkin. Viltni aniqlash maqsadida dala sharoitida eng ko‘p qo‘llaniladigan usul - bosh poyani qiya holatda kesib ko‘rishdir. Poyaning ichki qismlarida (oziqa moddalar va suv o‘tkazuvchi tomirlarda) qo‘ng‘ir dog‘lar kuzatilishi vilt mavjudligi haqida dalolat bo‘ladi; undan tashqari, g‘o‘za shoxlari, barg bandi va bosh tomirlarida ham qo‘ng‘ir yoki to‘q-qo‘ng‘ir dog‘lar kuzatiladi. O‘simlikni kesmasdan viltni aniqlashning qulay usuli - barg bandini tekshirib ko‘rishdir. Bu belgilar g‘o‘za zararlangandan so‘ng tez rivojlanadi. Chidamli navlar tomirlari kuchli dog‘lansa ham, barglarida belgilar rivojlanmaydi va hosil kamayishi kuzatilmaydi (Davis va b.q., 1996). Zamburug‘ning virulent irqlari g‘o‘zaning barcha barglarini va butun o‘simlikni tezda so‘ldirishi mumkin. Buning sababi - kasallangan ekinning naychasimon ksilema (asosiy suv va oziqa moddalarini o‘tkazuvchi tomirlar) to‘qimalari gel (shilimshiq) moddasi bilan to‘lib, tiqilib, suv va oziqa moddlarini o‘tkazmay qo‘yishi hisoblanadi. Gel hosil bo‘lishining sababi esa, taxminlarga ko‘ra, zamburug‘ virulent irqlari tomonidan baland miqdorda ishlab chikariladigan etilen birikmasining shikastlangan to‘qimalarda pektinaza fermentining faolligini oshirishi va pektin moddasining parchalanishi hisoblanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi va uning belgilari. Vertitsillyoz viltini deyteromitsetlar sinfiga oid Verticillium dahliae zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Laboratoriyada oziqa muhitida u vegetativ mitseliy, konidiya, oidiya va mikrosklerotsiylardan iborat bo‘lgan, oldin oq, so‘ngra qorayadigan koloniyalar hosil qiladi. Konidiforalar rangsiz, fialidlari poyachasining bir nechta joyidan, 3-4 tadan to‘p bo‘lib chiqqan, ularning uchlarida konidiyalar shilimshiq modda yordamida, dumaloq bosh shaklida yopishgan, o‘lchami 20,4-44,0 x 3,2 mkm. Konidiyalari bir hujayrali, rangsiz yoki ellips shaklli, o‘lchami 1,4-12,3 x 1,4-4,2 mkm. Mikrosklerotsiylari shakli o‘zgaruvchan, odatda dumaloq yoki biroz uzunchoq, diametri 225 mkm gacha, tusi to‘q-qo‘ng‘ir yoki qoramtir

(Ramazanova, 1975; Mirpo‘latova, Yunusov, 1981; Perespkin va b.q.,1990). Mikrosklerotsiy 2 xil hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, tashqi qatlami qalin devorchali, rangli, yadrosiz, ichki qismi esa yupqa devorchali, rangsiz, yadroli hujayralardan iborat. Faqat ichki qismidagi hujayralar o‘sib gifa hosil qiladi (Shmotina, 1970). Mikrosklerotsiylar-32 0 С da bir necha yil 80°S da 3 soat, dalada tuproqda 10 (Karimov, 1976) yoki 20 yildan ko‘p saqlanishi mumkin. Tadqiqotchilar tashqi ko‘rinishi va o‘sish belgilariga asoslanib, zamburug‘ning 3 tadan 6 tagacha xilini ajratishgan (Panfilova, Ramazanova, 1962; Komilova, 1964; Haydarova, 1965, 1966; Sidorova, 1983 va b.q.). Ulardan biri g‘oyat ko‘p mikrosklerotsiy hosil qiladigan qora xil, ikkinchisi- mikrosklerotsiylari bo‘lmagan oq xil, qolganlari bu belgi bo‘yicha o‘rtacha mavqedaligi aniqlangan. G‘o‘zadan ajratib olingan barcha zamburug‘ shtammlari har doim 1-xilga mansub, ammo oziqa muhitida 1-2 marta ko‘chirib ekilgach boshqa xillari ham ajralib chiqa boshlaydi. Bu xillarning har biri ichida g‘o‘zaga ham baland, ham past virulentlari bo‘lgani uchun, ularni fiziologik irq deb sanash mumkin emasligi ta’riflangan (Benken va b.q., 1974; Sidorova, 1983). Bir tup kasal g‘o‘zada minglab mikrosklerotsiy hosil bo‘ladi (Garber va b.q., 1996). G‘o‘zada viltni Verticillium turkumining boshqa namoyandalari - V. alboatrum ( Sidorova, 1983), V. nigrescens (Bugbee. 1967), V. fumosum (Seman. 1983) va V. lateritium (Sidorova, 1983) – qo‘zg‘ata oladi deb xabar qilingan, ammo hozirgi paytda kasallik sababchisi sifatida ham fan faqat bir tur - Verticillium dahliae ni tan oladi (Garber va b.q., 1996). Kasallik qo‘zg‘atuvchisining tur ichida tabaqalanishi va fiziologik irqlarning genetik tuzilishi. Verticillium dahliae keng ixtisoslashgan polifag, o‘t, buta va daraxtlarni zararlaydi. U o‘rta tolali g‘o‘za navlarining barchasida kasallik qo‘zg‘atadi. Ingichka tolali navlar ancha kam shikastlanadi, ammo keyingi yillarda ularda ham kasallik ancha zo‘rayishi kuzatilmoqda (Teshaboyeva, 1969; Haydarov, Teshaboyeva, 1971; Benken va b.q., 1974; Karimov, 1976). Vertitsillyoz viltiga chalinadigan o‘simlik turlari 150 (Golovin, 1953), 300 (Komilova, 1967), 400 (Karimov, 1976), 660 (Filippov va b.q., 1978) va hatto 800 ta (Gorkovseva va b.q. 1978) ekanligi haqida xabar qilingan. Kasallikka moyil o‘simliklar qatorida kartoshka, pomidor, baqlajon, qalampir, qovun, lavlagi, turp, kanop, kungaboqar, malina, no‘xat, olxo‘ri, yong‘oq, bir qancha begona begona o‘tlar va b.q. kiradi. Boshoqli o‘tlar va lolagullilar oilasiga mansub ekinlar (bug‘doy, arpa, makkajo‘xori, piyoz, sarimsoq va h.k.) va beda shikastlanmaydi.

Shu bilan birga zamburug‘ning virulentligi va xo‘jayin o‘simligi tur va navlarining kasallikka chalinish darajalari farqlanadi. Ekin ostidagi tuproqlarda ayni ekilgan navlarni kuchli shikastlaydigan va boshqalari avirulent yoki kam zararlaydigan shtammlar to‘planadi (Idessis, 1966; Karimov, 1976; Sidorova, 1983 va b.q.). Parazitning ixtisoslashishi faqat o‘simlikning botaniq turiga emas, balki uning o‘sish arealiga ham bog‘liqligi aniqlangan; ekinga nisbatan, geografik kelib chiqishidan qat’iy nazar, shu turdan ajratib olingan zamburug‘ning barcha shtammlari, hamda parazitning ayni mintaqadagi boshqa o‘simliklardan ajratilgan shtammlari kasallik qo‘zg‘atish qobiliyatiga ega bo‘lar ekan (Basu, 1962; Skadov, 1969). Zamburug‘ ixtisoslashishining fiziologik - biokimyoviy va genetik asoslari to‘la ravshan emas. Tadkiqotlarda 1 ta shtammning virulentlik darajasi uni o‘ta chidamli navdan (sun’iy zararlantirish tajribasida) o‘tkazilganda oshishi va moyil navdan o‘tkazilganda esa pasayishi (Gubanov, Berdixina, 1981) asosida Verticillium dahliae turi ichida fiziologik irqlar yo‘qligi haqida xulosa kilingan; parazitning ekin turlari va navlarini har xil darajada zararlashining sababi esa adaptiv (ko‘nikish) belgi sifatida qabul qilinishi zarurligi ta’kidlanadi (Borodin, Runov, 1983). Ayni zamonda, olimlarning ko‘pchiligi xo‘jayin va parazitning bir- biriga muvofiqlashishi adaptiv belgi emas, balki zamburug‘ning yangi irq va biotiplari paydo bo‘lishiga asoslangan deb hisoblashadi (Sidorova, 1976, 1983; Gorkovseva va b.q., 1978; Kasyanenko va b.q., 1978; Straumal, 1982; Ibragimov, Matveva, 1983 va b.q.). Keng tumanlashtirilgan yangi chidamli navlarning tezda chidamliligini yo‘qotib, kasalga chalina boshlashi buning dalillaridan biri sifatida keltiriladi. Patogenning yangi shtammlari (irqlari) paydo bo‘lishi uchun ba’zida uzoq (108-F navi uchun 15 yil), ba’zida - kamroq (Toshkent 1, 2, 3 navlari uchun - 5 yil) muddat talab qilinadi. Har gal yangi chidamli nav ekilgan birinchi yillari kasallik dalada kichik manba (ochag)larda boshlanadi. Yangi irqlarning tuproq populyatsiyasidagi nisbiy miqdori tez ko‘paya boshlaydi, eski avirulent irqlar esa asta-sekin yo‘qoladi (Ryabova, 1980; Sidorova, 1983). G‘o‘za va patogenning o‘zaro genetik munosabatlarini o‘rganish maqsadida ko‘p tadqiqotlar o‘tkazilgan (Popov, 1970, 1983; Popov va b.q., 1972; Usmonov, Tarunina, 1972; Sidorova, 1976, 1983); ayniqsa 1 guruh olimlar boshlagan tajribalar diqqatga sazavordir (Kasyanenko va b.q., 1978; Gorkovseva va b.q., 1978; Ryabova,1980; Kasyanenko, Shevsova, 1981, b.q). Ular Verticillium dahliae zamburug‘ining katta kolleksiyasini kengaytirilgan g‘o‘za differensiator navlarida tekshirishdi va parazitning 5 ta fiziologik irqini ta’riflashdi. Ularning ma’lumotlariga ko‘ra parazit irqlarining virulentlik xususiyatlari diskret (uzuq- uzuq, alohida qismlardan iborat) holda nasldan naslga o‘tib, 3 ta yoki ko‘proq, bir-

biridan farqli, genlar tomoiidan nazorat qilishi aniqlandi; g‘o‘za chidamliligi esa 3 ta patogen genlariga komplementar (muvofiq) genlar tomonidan aniqlanib, nazorat qilishi kuzatiladi. Patogen va xo‘jayinning o‘zaro munosabatlarining mazmuni X. Flor (G‘1or, 1955)ning keyinchaniq J. Person (1959) tomonidan takomillashtirilgan «Genga qarshi gen» nazariyasi asosida muhokama kilingan. Bu nazariyaga binoan, xo‘jayin o‘simlik bilan patogen orasidagi munosabatlarning rivojlanishini, ularning genotiplarining birida chidamlilik (yoki moyillik) va ikkinchisida virulentlik xususiyati oshishini ta’minlaydigan belgilarning o‘zaro tanlanishi aniqlaydi. Natijada xo‘jayin o‘simligi va patogen virulentligi doimiy aloqada bo‘lib, muvozanat biron tomonga siljishi yoki o‘simlikning chidamli xili yo patogenning virulent irqi paydo bo‘lishiga olib keladi. X. Flor nazariyasiga ko‘ra, virulentlik geni bo‘lmagan irq faqat butunlay moyil, chidamlilik geni bo‘lmagan navni zararlay oladi. Kasallik rivojlanishini ta’minlaydigan patogen va xo‘jayin genlarning muvofiqligi 3 holda kuzatiladi: patogen avirulentlik geni xo‘jayin moyillik geniga qarshi; patogen virulentlik geni xo‘jayin moyillik geniga qarshi; patogen virulentlik geni xo‘jayin chidamlilik geniga qarshi. Bir nechta virulentlik va bir nechta chidamlilik geni bo‘lgan sistemada kasallik rivojlanishining sharti - hamma gen juftlari bo‘yicha muvofiqligidir. Tajribada olingan ma’lumotlarni X. Flor sistemasi yordamida qilingan tahlil ko‘rsatishicha, xo‘jayin va patogenda 3 tadan tegishli gen bo‘lsa, 8 kombinatsiya, ya’ni 8 fiziologik irq bo‘lishi lozim. Ulardan 5 tasi ta’riflangan; qo‘llangan diffensiator navlar yordamida yana 3 ta irq aniqlanishi mumkin. AQShda ham vilt qo‘zg‘atuvchisining 5 ta irqi aniqlangan, ammo ular Markaziy Osiyoda ta’riflangan irqlar bilan ayni yoki ayni emasligi haqida ma’lumot yo‘q. Ulardan biri, SS-4, ikkinchisi - T-1 irqiga nisbatan g‘o‘zaning ko‘pchilik navlarini kuchsizroq kasallantiradi (ammo ba’zi boshqa irq bilan kuchli shikastlanishi mumkin), laboratoriya oziqa muhitida o‘sishi uchun qulay harorat 24°S; T-1 irqi uchun optimal harorat 27 °S, u issiqxona sharoitida hatto ko‘p irqlarga chidamlilik ko‘rsatgan g‘o‘za navlarini ham kuchli zararlaydi; T-1 zamburug‘ning Janubiy, Markaziy va Shimoliy Amerikada tarqalgan eng virulent irqi hisoblanadi. Patogenning boshqa irqlari g‘o‘za navlariga virulentligi bo‘yicha SS-4 va T-1 irqlarining orasidagi mavqeni egallashgan (Schanathorst, 1981). Kasallikka ta’sir etuvchi ekologik omillar. Havo va tuproq harorati va namligi g‘o‘za vilt bilan zararlanishi va kasallik rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Vilt uchun bahorning salqin ob-havosi, harorat kechasi 18,4°C dan past bo‘lib, kunduzi 32-35°C oshmasligi juda qulay keladi. Ayniqsa, ushbu haroratda, yomg‘ir yoki sug‘orish natijasida tuproq namligi 50-80 % orasida

bo‘lishi kasallik rivojlanishi uchun optimal sharoit tug‘diradi (Kamilova, 1967; Karimov, 1976). Yoz o‘rtasida vilt rivojlanishi sekinlashib, oxirida yana kuchayadi (Peresipkin,1982). Zamburug‘ mikroslerotsiylari o‘sishi va g‘o‘za zararlanishi uchun xabar qilingan kardinal harorat kiymatlarining o‘rtachalarini olsak, minimum 5-6°C, optimum 23-26°C va maksimum 30-32°C ni tashkil etadi. Sun’iy zararlantirish tajribalaridan ma’lum bo‘lishicha (Ikromov va b.q., 1979), ingichka tolali g‘o‘za 24-26°C da kuchli, 27-29°C da o‘rtacha kasallangan; 32°C da g‘o‘zaning 2 turi ham vilt bilan zararlanmagan. Vilt qumoq va ayniqsa ishqorli yoki biroz nordon loy tuproqlarda kuchli rivojlanishi aniqlangan (Garber va b.q., 1996). Kasallikning g‘o‘zada rivojlanish sikli va manbalari. Kasallikning rivojlanish sikli: yoz oxiri - kuzda shikastlangan organlar (barg, poya, shox) tuproqqa tushadi, ularning ustki va uchki qismlarida propagulalar (rangsiz qoramtir tusli mitseliy gifalari, konidioforalar va konidiyalar hamda mikrosklerotsiylar) hosil bo‘ladi. Propagulalardan eng muhimi mikrosklerotsiylar bo‘lib, ular o‘smasdan keyingi mavsum (lar)gacha saqlanadi. Ob-havo sharoiti qulay paytda g‘o‘za ildizi tuproqqa chiqaradigan organik moddalar (ekssudat) propagulalarni «uyg‘otadi». Ulardan infeksion gifalar o‘sib chikadi va bu gifalar oldin ildiz po‘stlog‘iga, so‘ngra ksilema (asosiy suv va oziqa o‘tkazuvchi tomir) to‘qimalarining ichiga kirib, u yerda konidiyalar hosil qiladi. Konidiyalar ksilema tomirlari ichidagi oqimlar yordamida tezda o‘simlikning barcha qismlariga yetib boradi, g‘o‘za shoxlari va barglarida o‘sib va rivojlanib, kasallik belgilari rivojlanishiga olib keladi. Mavsum so‘ngida zararlangan organlar nobud bo‘ladi, tuproqqa tushadi va sikl yangidan boshlanadi. Viltning asosiy manbasi - tuproqda erkin holda yoki o‘simlik qoldiqlarida saqlanadigan zamburug‘ mikrosklerotsiylari hisoblanadi. Ular birinchi navbatda dalada tuproqqa ishlov berish mashinalari va asboblari yordamida kamroq yoki juda kam hollarda -sug‘orish paytida yoki chang bilan birga shamol vositasida tarqaladi. Zamburug‘ mikrosklerotsiy holida qishlaydi, ob-havoning barcha noqulayliklariga bardosh beradi, kasallikka moyil ekin yo‘qligida tuproqda o‘smay saqlanadi va qulay ob-havo sharoitida xo‘jayin ekinlarni zararlaydi (Haydarov, 1996; Komilova, 1967; Benken 1974; Karimov, 1976; Mirpo‘latova va b.q.,1981). mikrosklerotsiylarning ko‘p qismi (70%) bargida hosil bo‘ladi va virulentiligi yuqoriligi bilan ta’riflanadi (Benken va b.q., 1974). Ilgari Verticillium dahliae o‘simlik qoldiqlari bo‘lmagan tuproqda ham faol rivojlanadigan va ko‘payadigan tipik saprofit deb hisoblanardi (Solovyeva,

Poyarkova, 1940; Golovin, 1953). Keyingi yillarda ma’lum bo‘lishicha, ekin o‘smayotgan tuproqda zamburug‘ aslida rivojlanmaydi va uning mikrosklerotsiylari faqat majburiy «uxlash» holatida saqlanadi; bu holat 20 yildan ham ko‘proq xam davom etishi mumkin (Wilhelm,1955). Bunday tuproqda mikrosklerotsiylar o‘sishiga to‘sqinlik qiladigan asosiy faktor - tuproq tabiiy mikroflorasi o‘zidan chiqaradigan fungistatik moddalar ekanligi aniqlangan. Birinchi bo‘lib, S. Chinn (Chinn, 1953) namoyish qilgan bu hodisa «fungistazis» nomini olgan (Benken va b.q.,1974). Ekin ildizlari chiqaradigan moddalar fungistazisni bartaraf qiladi va qo‘zg‘atuvchisi saprofit sifatida juda zaif raqobatchi bo‘lishi tufayli, tuproq mikroorganizmlari ta’siriga chiday olmaydi. Fungistazis zamburug‘ mikrosklerotsiylari bevaqt o‘sishi va dalada hali moyil ekin yo‘qligida, halok bo‘lishidan himoya qiladi. Misol uchun, O‘zbekiston sharoitida mikrosklerotsiylar harorat va namlik qulay, ammo hali g‘o‘za ekilmagan davr (mart)da emas, balki keyinroq (aprel-may), nihol ildizlaridan chiqarilgan moddalar fungistazisni bartaraf qilib, ularni «uyg‘otgandan» so‘ng o‘sishadi. Ammo dala sharoitida mikroslerotsiylarning nafaqat patogenga moyil, balki immun ekinlar ildizi va o‘simlik qoldiklaridan tuproqqa ajralib chiqayotgan organik moddalar ham «uyg‘otishi» mumkin. Demak, tuproqdagi mikrosklerotsiylar miqdorini dala Verticillium dahliae билан ифлосланганлигининг кўрсаткичи деб ҳисоблаш мумкин. Тадкиқотларга кўра, АҚШ Калифорния штати, Сан-Жоакин водийси пахтазорларининг ҳар 1 г тупроғида 0-40, ўртача 5-7 микросклероций борлиги аниқланган. Ғўза яка ҳоким бўлган далаларда уларнинг миқдори 1 г тупроқда 8-10 та бўлса, 100 фоиз экин зарарланиши ва анча ҳосил камайиши исботланган (Davis ва б.қ., 1996; Garber ва б.қ., 1996). Konidiya va oidiyalarning kasallik rivojlanishidagi ahamiyati asosan ular ksilema oqimlari bilan g‘o‘zaning barcha qismlariga tarqalib, ikkilamchi zararlanishning sababchisi bo‘lishidir (Gubanov,1967). Shu bilan birga konidiyalar juda oz darajada bo‘lsa ham, sug‘orish suvi, shamol va yomg‘ir bilan boshqa o‘simliklarga o‘tib, shikastlanishi mumkin (Komilova, Kireyeva, 1971; Benken va b.q., 1974).Undan tashqari, vilt zararlangan chigit, hasharot va nematodalar vositasida ham tarqalishi mumkin, ammo bu manbalarning ahamiyati juda cheklangan (Dotsenko, 1972; Benken va b.q., 1974; Peresipkin, 1992). Tuproq zamburug‘ propagulalari bilan zararlanishiga yoki ularning tuproqda miqdori ortishiga vilt bilan kasallangan boshqa ekin va begona o‘tlar va ularning qoldiqlari sabab bo‘ladi. Viltga moyil begona o‘tlar qatoriga yantoq, olabo‘ta, bo‘ztikan, qo‘ytikan, gibisk, qizilmiya, marmarak, ixroj, qushko‘nmas,

tugmachagul, mushuk o‘t (adonis), eshAQSHo‘ra, sho‘ra va boshqalar, umuman 10 tadan ko‘p oilaga mansub, 23 tadan ko‘proq turlar kiradi (Golovin, 1953). Kasallikni hisobga olish. Buning uchun bir nechta usul qo‘llash mumkin. 1. Poya ichki qismlari dog‘lanishi foizini aniqlash (Hake ва б.қ.,1996) eng oson va hech kanday asbob-uskuna talab qilmaydigan usuldir. Paxta terib olingach g‘o‘zapoya yig‘ilishidan oldin poya ichi dog‘lanishining dalalarda tarqalish foizi aniqlanadi. Ular tuproqdagi zamburug‘ miqdorining yaxshi ko‘rsatkichi sifatida keyingi yili ekinlarni to‘g‘ri joylashtirish uchun asos bo‘ladi. Buning uchun dala maydoni xayolan 4 ta teng qismga (kvadratga) bo‘linadi. Har qismda shaxmat usulida ixtiyoriy tanlangan va bir-biridan taxminan teng masofada joylashgan 4 ta nuqtaning har birida qatorasiga 10 ta (hammasi bo‘lib 1 kvadratda 40 ta, dalada esa 160 ta) namuna o‘simlik olinadi. Ularning poyalari o‘rtasidan qiya holda kesiladi, poya ichida (o‘tkazuvchi tomirlarda) qo‘ng‘ir dog‘lar borligi vilt bilan kasallangan deb hisobga olinadi va ularning foizi aniqlanadi. Poya dog‘lanishi 10 foizdan oz bo‘lsa, ekin vilt (bilan kam kasallangan, 50 foiz yo undan ko‘p bo‘lsa - kuchli rivojlangan deb xulosa qilinadi. 2. Tuproqda zamburug‘ propagulalarining miqdorini aniqlash faqat maxsus mikologik laboratoriyalarda amalga oshiriladi. Tuproq namunalarini to‘plash, saqlash va aboratoriyaga yetkazib berish, laboratoriya xodimlaridan olingan maxsus tavsiyanomalar asosida bajariladi (Hake va b.q.,1996). Tuproqda zamburug‘ propagulalari miqdorini aniqlash, mikrosklerotsiylarni oziqa muhitida ko‘paytirish, patogen ekin turi va navlarida kasallik qo‘zg‘atish xususiyatini o‘rganishda o‘simliklarni sun’iy zararlash va boshqa ba’zi usullar A.A.Benken va boshqalarning (1974) «Vilt xlopchatnika» kitobida keltirilgan. Kurash choralari. Almashlab ekish. G‘o‘za yakka hokimligida, hatto chidamli nav ekilsa ham, tuproqda vilt infeksiyasi miqdori yildan-yilga ko‘payaveradi, chunki patogen ham chidamli, ham moyil navlarda yangi inokulyum hosil qiladi; chidamli navlarda kasallik belgilari namoyon bo‘lmasada, hosil pasaymasada tuproqda virulent irqlar propagulalari miqdori oshib borishiga olib keladi (Davis va b.q., 1996). Viltga qarshi kurash usullarining asosi va maqsadi -tuproqda zamburug‘ propagulalari (mikrosklerotsiylar) miqdorini tubdan kamaytirish va chidamli (va tolerant) navlar ekish vositasida ekin kasallanishi va hosil nobud bo‘lishi darajalarini iloji boricha pasaytirishdir. Tahlillar ko‘rsatishicha, g‘o‘za umumiy ekin maydonining nisbatan ko‘p bo‘lmagan qismini egallagan va muntazam almashlab ekish yo‘lga qo‘yilgan mamlakatlarda hatto

maxsus himoya choralari qo‘llanilmasa ham vilt muammosi umuman kuzatilmas ekan (Benken va b.q., 1974). Tuproqni vilt infeksiyasidan tozalashda almashlab ekish uchun eng samarali ekinlar qatoriga sholi, bug‘doy, makkajo‘xori, oq jo‘xori, soya, sarimsoq, piyoz, qand lavlagisi hamda qashqar beda kiradi. Shu bilan birga, tuproq sog‘lomlashtirsa ham, kasallikka qarshi almashlab ekishda bedani eng a’lo va mukammal deb hisoblash (Mirpo‘latova, 1971; Peresipkin va b.q., 1990) to‘g‘ri emasligi, samarasi bo‘yicha bug‘doy, makkajo‘xori va oq jo‘xorining beda va boshqa ekinlardan ustunligi aniqlangan (Benken va b.q., 1974; Schanathorst, 1981; Garber va b.q., 1996); beda va qand lavlagi tuproqda nihol kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari miqdorini ham kamaytirmas ekan (Garber va b.q., 1996). Juda kuchli zararlangan dalalarda 1 yoki 2 yil sholi ekish tuproqni zamburug‘ mikrosklerotsiylaridan deyarli to‘la tozalaydi (Solovyeva, 1956; Benken va b.q., 1974; Peresipkin va b.q., 1990; Garber va b.q., 1996). Almashlab ekishda tuproq zamburug‘ mikrosklerotsiylaridan tozalanishi, viltga chalinmaydigan (immun) ekin turlari ildizlaridan chiqaradigan moddalar fungistazisni bartaraf etishi, mikrosklerotsiylar uyg‘onishi, o‘sishi va moyil ekin yo‘qligi uchun halok bo‘lish bilan bog‘liq ekanligi aniqlangan. Ekin turlarining fungistazisni yo‘qotish qobiliyati har xil, ulardan eng samaralilari g‘alla ekinlari va makkajo‘xori ekanligi ma’lum bo‘lgan. Bu ma’lumotlar almashlab ekish uchun vilt zamburug‘i propagulalarini tuproqda eng faol kamaytiruvchi ekinlardan (bug‘doy, makkajo‘xori, suli, javdar va h.k.) birini tanlashda yordam berishi mumkin. Asosiy ekinlardan so‘ng oraliq ekinlari, jumladan arpa, javdar, raps, no‘xat, xashaki no‘xat va h.k. ekish va ularni kuzgi shudgorda almashlab ekishning viltga qarshi samarasini ham oshiradi. Shuni aytish lozimki tuproq mikrosklerotsiylar bilan kuchli yoki juda kuchli zararlangan bo‘lsa, sholidan boshqa hech bir ekin 1 marta almashlab ekish yordamida holatni keskin yaxshilay olmaydi; bu ekinlar maxsus almashlab ekish rejalariga binoan joylashtirilishi lozim (Benken va b.q., 1974; Mirpo‘latova va b.q., 1981 va b.q.). almashlab ekish samara bergani yo yo‘qligini (kelgusida qaysi ekin eqilishini rejalash maqsadida) bilish uchun tuproqdagi mikrosklerotsiylar sonini aniqlash lozim; infeksiya darajasi pasaymagan (1 g tuproq 5-10 tadan ko‘p mikrosklerotsiy) dalalarda almashlab ekishni davom ettirish yoki boshqa usullardan birini qo‘llash zarur . Chidamli va tolerant navlar ekish. G‘o‘zani vertitsillyoz viltdan himoya qilishda muhim o‘rin tutadi, ammo tajribalar ko‘rsatishicha, samarali himoya choralarining to‘la kompleksi qo‘llanilmasa, yangi chidamli navlarni ekish mustahkam va davomli muvaffaqiyatni ta’minlamaydi (Mirpo‘latova b.q., 1981; Davis va b.q., 1996; Garber va b.q., 1996). G‘o‘za yakkaxokimligiga qarshi kurash choralarining (almashlab ekish va b.q.) tadbiq etmaslik navlar chidamliligi tez

yo‘qotilishiga olib keladi. Jumladan O‘zbekistonda 1920-1970 yillar orasida 6 marta nav almashtirish o‘tkazilganligining asosiy sababi ham shundadir (Benken va b.q., 1974; Peresipkin va b.q., 1990). Vilt zamburug‘ining chidamli navlarda ham kasallik qo‘zg‘atishga qobil, yuqori virulentli irqlari paydo bo‘lishi va dalalarda ko‘payishi bu jarayonni doimiy nazoratda tutishni va chidamli tolerant navlar yaratishni beto‘xtov olib borishni talab etadi. Kuchli zararlangan dalalarda g‘o‘za tup sonini oshirish vilt rinojlanishi va uning hosilga salbiy ta’sirini kamaytirishi aniqlangan. Bu maqsadda o‘simliklar sonini, zararlanmagan dalalarga nisbatan 15-20 foiz (Mirpo‘latova va b.q., 1981) yoki 20-25 foizga (Peresipkin va b.q., 1996) oshirish tavsiya qilingan. Begona o‘tlarga qarshi kurash. Paxtazorlarda keng tarqalgan bangidevona, eshaksho‘ra, dag‘al kanop, semizo‘t va ba’zi boshqa begona o‘tlar Verticillium dahliae bilan, tashqi belgilari namoyon bo‘lmasdan, kasallanishi aniqlangan; ularni yo‘qotish vilt bilan tuproqni zararlanish darajasini kamaytiradi (Hake va b.q., 1996; Garber va b.q., 1996). Dalani g‘o‘zapoya va boshqa qoldiqlardan tozalash. Paxta terib olingandan so‘ng g‘o‘zapoyani ildizi bilan sug‘urib olib, daladan tashqariga chiqarish, ko‘rak tozalaydigan mashinalardan chiqqan qoldiqlarni yoqib yuborish tavsiya qilingan (Mirpo‘latova va b.q., 1981; Peresipkin va b.q., 1990). Ayni vaqtda ko‘p yillik tajribalar ko‘rsatishicha, bu usul kuchli zararlangan dalalar tuprog‘ida mikrosklerotsiylar miqdorini biroz kamaytirsa ham, vilt tarqalishi va rivojlanishiga hamda hosil pasayishiga qarshi samara bermaydi; buning asosiy sababi - yerga to‘kilgan zararlangan g‘o‘za barglarida poya va ildizga nisbatan taxminan 2 baravar ko‘p mikrosklerotsiylar hosil bo‘lishi va natijada tuproqda infeksiya darajasi baland holda saqlanishi ekanligi aniqlangan (Kononova, 1986; Gubanov, 1969; Garber va b.q., 1996; Benken va b.q., 1974). Kimyoviy va biologik kurash choralari qatoriga urug‘lik chigitni dorilash, tuproqni fumigatsiya qilish, fungitsidlarni tuproqqa solish yoki o‘suv davrida purkash kiradi. Vilt infeksiyasidan chigit fungitsidlar bilan nihol kasalliklariga qarshi dorilash yoki kislota yordamida tuksizlantirish paytida to‘la tozalaniladi. Kasallikning asosiy manbasi - tuproqni zararsizlantirish maqsadida fumigantlar (karbation, metem, xlorpikrin) va fungitsidlar (PXNB, nitrafen, benlat, tiabendazol, uzgen, algin) va o‘suv davrida purkash uchun fungitsidlar (benlat) sinab ko‘rilgan. Fumigantlar viltga qarshi samara ko‘rsatgan, ammo fitotoksikligi, g‘o‘za bo‘yini juda past qilib qo‘yishi va hosilni kamaytirishi aniqlangan (Minton, 1973). Fungitsidlar issiqxona sharoitida yaxshi natija ko‘rsatsa ham, dalada samarasizligi yoki samarasi pastligi, qo‘llanish meyorlari balandligi (PXNB - 50-100 kg/ga, benomil, uzgen - 50-150 kg/ga, nitrafen - 100-200 kg/ga) ularni qo‘llash iqtisodiy

tomondan mos kelmasligiga olib keladi (Zdrojevskaya, 1969; Erwin va b.q., 1969; Mirpo‘latova b.q., 1981; Garber va b.q., 1996). Shuning uchun bu usul katta bo‘lmagan maydonlarda, kasallikning kuchli manbalarini yo‘qotish uchun ishlatilishi mumkin (Benken va b.q., 1974). O‘zbekistonda viltga qarshi o‘suv davrida sepish uchun KMAX, biologik kurash maqsadida tuproqqa solish uchun esa trixodermin (15-20 kg/ga) dorilariga ruxsat berilgan . O‘g‘it qo‘llash. G‘o‘zaga o‘z vaqtida, tarkibida elementlar balansi mavjud bo‘lgan o‘g‘it berish hosildorlik oshishining 1-sharti bo‘lishi bilan birga, ekinning vilt va boshqa kasalliklarga chidamliligini oshiradigan omil hisoblanadi (Mirpo‘latova va b.q, 1981, Peresipkin va b.q., 1990). Elementlardan azotning roli ayniqsa katta, chunki o‘rtacha 10 kg paxta tolasi (taminan 25 kg chigitli paxta) to‘plash uchun g‘o‘za 1 kg azot talab etadi (Hake va b.q., 1996). Ekinga zarur azotning taxminan yarmi ekishdan oldin, qolgani o‘sish davrida, asosan 2-3 chin barg va shonalash - gullash fazalari orasida beriladi. G‘o‘za nihollariga 2-6 chinbarg fazasida 1,5 foiz karbamid eritmasi (alohida yoki so‘ruvchi zararli hasharotlarga qarshi insektitsid bilan birga) purkash (400-600 l/ga) ularni kasalliklarga chidamliligining oshishiga madad bo‘ladi. Tarkibida elementlar (NRK 1,0:0,8:0,5) nisbati mavjud o‘g‘it qo‘llash tavsiya qilingan (Peresipkin va b.q., 1990), ammo bu nisbat taxminiy deb qabul kilinishi lozim, chunki u tuproq xilini, unumdorligini hamda chigit eqilishidan oldin o‘tkaziladigan agrokimyoviy tahlil natijalarini hisobga olgan holda belgilanishi kerak. Bu nisbat buzilishi, xususan, tuproqda azot miqdori keragidan ko‘p, kaliy esa kam bo‘lishi, vilt kasalligining kuchayishiga sabab bo‘ladi (Schanathorst 1981; Peresipkin va b.q., 1990 Davis va b.q., 1996, Hake va b.q., 1996). Siderat ekinlar o‘stirib haydash va yaxshi chirigan mahalliy o‘g‘it qo‘llash tuproq unumdorligini oshiradi, fizik va kimyoviy xususiyatlarini yaxshilaydi, antogonistik mikroorganizmlar ko‘payishi va natijada, patogen rivojlanishi uchun noqulay sharoit tug‘ilishiga olib keladi. Mahalliy o‘g‘it gektariga 8-25 tonnadan (Hake va b.q., 1996) 30 tonnagacha (Peresipkin va b.q., 1990) qo‘llaniladi. Undan so‘ng dala darhol haydalishi va o‘g‘it tuproqqa aralashib ketilishi shart, aks holda uning tarkibidagi azot moddasi juda tez va ko‘p miqdorda (50 foizgacha) havoga bug‘lanib, yo‘qoladi (Hake va b.q., 1996). Nav tezpisharligi xususiyati bilan kasallik orasidagi munosabatlar haqida adabiyotlarda bir - biriga zid ma’lumotlar mavjud. Benken va b.q. (1974) tezpishar navlar kechpisharlariga nisbatan viltga ko‘proq chalinishi va hosil ko‘proq yo‘qotilishini, boshqalar (Schanathorst 1981) bu jihatdan tezpishar navlar ustunligini aniqlaganlar. Dalani tekislash, ishlov berish, sug‘orish, urug‘lik chigit tayyorlash va ekish. Vilt va boshqa kasalliklarga qarshi kurashda ekishdan oldin dalani yaxshilab tekislash, suv turib qoladigan joylar qoldirmaslik zarur. Urug‘lik

chigit faqat sog‘lom o‘simliklardan tayyorlanadi. Zavodlarda dastlab sog‘lom, keyin esa kasallangan dalalardan yig‘ilgan hosil tozalanishi shart. Chigit zavodlarning dorilash sexlarida markazlashtirilgan holda dorilanadi. Chigit ekishdan oldin suvga cho‘ktirmasdan namlantiriladi. O‘rta tolali navlarning tukli chigitini namlash uchun 500 - 700 litr, ingichka tolali navlarning tuksiz chigiti uchun 200 litr suv sarflanadi. Namlangan chigit ho‘llangan brezent yoki qoplar bilan berkitilib, havo haroratini hisobga olgan holda, 3-4 soatdan 10-12 soatgacha dimiqtiriladi. Chigitni suvga cho‘ktirib ivitish qat’iyan man etiladi, chunki bu hol chigitdagi dorilarning yuvilib ketishiga sabab bo‘ladi. O‘rta tolali navlarning tuksiz chigiti odatda namlantirilmasdan eqiladi. Mabodo chigit dorilanmagan bo‘lsa, uni tavsiya qilingan preparatlardan biri bilan dorilash zarur. Chigitni iloji boricha jo‘yaklarning ustki qismiga (pushtasiga), havo harorati o‘rtacha 15 0 C bo‘lganida ekish vilt tarqalishini kamaytiradi. Past harorat, ortiqcha namlik g‘o‘zaning barcha kasalliklari uchun qulay sharoit tug‘diradi. Dalalarni bostirib sug‘orishga (ayniqsa bahorda va yoz so‘ngida) hamda zararlangan dalalarda kasallik kuzatilmagan yoki kam tarqalgan dalalarga suv o‘tkazishga yo‘l qo‘ymaslik lozim (Mirpo‘latova va b.q., 1981; Schanathorst 1981; Peresipkin va b.q., 1990). Ilgari Farg‘ona vodiysida keng qo‘llanilgan usul - kech kuz -qish paytida, qattiq sovuq tushishidan oldin, dalani sug‘orib yaxob berish zamburug‘ mikrosklerotsiylari miqdorini kamaytirishda samarali ekanligi aniqlangan (Muhamedjonov, 1996). Tuproqning zararlanish darajasini aks ettiruvchi xaritalar tuzish g‘o‘zaning barcha kasalliklarini hisobga olish va nazorat qilish, har bir dala tuprog‘idagi qo‘zg‘atuvchilar propagulalari (jumladan Verticillium dahliae mikrosklerotsiylari) miqdorini aniqlash va bu ma’lumot asosida kurash vositasini ta’minlash hamda uni yuqori samara bilan qo‘llashni ta’minlaydi. Viltga qarshi qanday chora-tadbir qo‘llanilganidan qat’iy nazar, uning samaradorligini faqat tuproqdagi mikrosklerotsiylar sonini aniqlash yordamida o‘lchash mumkin; bu usul chet el amaliyotida fermerlarning ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladigan oddiy tadbir hisoblanadi (Davis va b.q., 1996). O‘zbekiston dalalarida viltning g‘o‘zada avgust-sentabr oylarida tarqalishi haqida xaritalar tuzish lozimligi e’tirof etilgan (Mirpo‘latova b.q., 1981). Ammo ekinlarda vilt belgilari rivojlanishi o‘zgaruvchan bo‘lib, u tuproqdagi infeksiya darajasini ko‘pincha to‘g‘ri aks ettirmaydi. Ayni paytda tuproqdagi mikrosklerotsiylar miqdorini aniqlash usuli bilan g‘o‘za poyasini kesib ko‘rish asosida hisoblab topilgan kasallikning tarqalishi orasida baland korrelyatsiya borligi isbotlangan (Hake va b.q., 1996). Shunday ekan, tuproqning vilt zamburug‘i bilan zararlanishi xaritalarini tuzish uchun keyingi 2 usuldan birini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Tuproqni tahlil qilish usuli qaysi oyda qo‘llanilsa,

u har mavsumda ayni o‘sha oy-kunlarda o‘tkazilishi shart, chunki mikrosklerotsiylar miqdori ekin o‘sish davriga bog‘liq holda o‘zgaradi. Solyarizatsiya O‘zbekistonda (va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida) sinalmagan, ammo lozim topilganda, chunonchi boshqa usullar samara bermaganda, ishlatilishi mumkin bo‘lgan usuldir. Uning asosi, laboratoriya sharoitida aniqlanishiga ko‘ra, 49°С haroratda zamburug‘ mikrosklerotsiylarining 90 foizi 23 daqiqada halok bo‘lishidir (patogenning mitseliy va konidiyalari bundan ham tezroq hayotchanligini yo‘qotadi). Bu usulning mohiyati - tuproqni yozning issiq oylaridan birida polietilen plyonka bilan 4 hafta yoki ko‘proq muddatga berkitib, isitishdir. Plyonka yopishdan oldin yoki keyin ishlov berilayotgan maydon sug‘oriladi va tuproq namligi 100 foizga yaqin bo‘lishi ta’minlanadi. Tuproqda mikrosklerotsiylar asosan ustki 30 sm qatlamda joylashgan bo‘lib, solyarizatsiya ularning deyarli barchasini, 45 sm gacha qatlamda esa 90 foizdan ko‘pini tozalagani, keyingi yili g‘o‘za hosildorligi 15 foizdan 60 foizgacha oshgani kuzatilgan, bu usulni qo‘llash bilan tuproq boshqa kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan, ba’zi zararli hasharotlar va ko‘pchilik begona o‘tlardan ham tozalanadi (Davis va b.q., 1996; Garber va b.q., 1996). Solyarizatsiya yozda o‘tkazilishi sababli dalalarga biron kuzgi ekin (bug‘doy va h.k.) ekish ham mumkin. Fuzarioz so‘lish Kasallikning geografik tarqalishi. Fuzarioz so‘lish g‘arbiy Afrika, Turkiya va Avstraliyadan boshqa g‘o‘za eqiladigan barcha mamlakatlarda, jumladan AQSH, Misr, Sudan, Tanzaniya, Gretsiya, Xitoy, Hindistonda tarqalgan (Solovyeva, 1954; Shver, 1964; Kapellman, Smith, 1981; Davis va b.q., 1996; Hake va b.q., 1996). Markaziy Osiyoda kasallik Tojikiston (Vaxsh vodiysi), Turkmaniston (Mari viloyati) va O‘zbekistonda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo, Qashqadaryo, Andijon, Buxoro, Namangan, Sirdaryo, Toshkent, Farg‘ona, Xorazm viloyatlarida tarqalgan; ayrim hollarda kasallikning ekinlarda tarqalishi 50-60 foizdan 95 foizgachani tashkil etgan. Surxondaryo va Andijon viloyatlarida paxtazorlar tuproqlari kuchli zararlangani (6050-7560 propagula/g) aniqlangan (Solovyeva, 1954; Spravochnik., 1956; Gaponenko, 1965; Karimov, 1976; Fayziyev, 1980, Sidorova, 1983; Alimuhamedov, 1989; Karimov, 1989; Kravsova, 1989; Ishmuhamedova, 1989; Peresipkin va b.q, 1990). Kasallikning g‘o‘za hosiliga ta’siri. Dunyoning barcha mamlakatlarida kasallikka chidamli navlar yaratilib amaliyotda qo‘llanilgunga qadar fuzarioz so‘lish kasalligi g‘o‘zaning ingichka tolali navlarida hosildorlikni keskin kamaytiruvchi asosiy faktorlardan biri bo‘lgani ma’lum (Solovyeva, 1954;

Kapellman, Smith, 1981). Fuzarioz so‘lishi tufayli Hindistonda umumiy paxta hosili 40-60 foizga yo‘qotilgan (Shver, 1964). Kasallik katta talofat yetkazadigan mintaqalar AQShning janubiy-sharqiy shtatlari, Misrda Nil daryosi vohasi, Tanzaniyada Viktoriya ko‘lining janubiy-sharqiy qirg‘oqlari va Xitoy Xalq Respublikasini o‘z ichiga oladi (Kapellman, Smith, 1981). Tojikistonda katta maydonlarda kasallik kuchli rivojlanganida 100 foiz nihol nobud bo‘lgan. Kamroq zararlangan dalalarda ko‘saklar soni 38-73 foizga, og‘irligi esa 20-50 foizga kamaygan. Hatto chidamli navlar ekilganda ham fuzarioz so‘lish tufayli 10 foizgacha nihollar yo‘qotilgan (Solovyeva, 1954). Fuzarioz so‘lish Turkmanistonda 1968-1972 yillari ingichka tolali g‘o‘za ekilgan maydonlarning 60 foizida tarqalgan va katga iqtisodiy zarar yetkazgan (Sidorova, Popov, 1973). O‘zbekistonda fuzarioz so‘lish Surxondaryo (va Qashqadaryo) viloyatida ingichka tolali g‘o‘zada keng tarqalgan. Kuchli zararlangan manbalarda 80-85 foizgacha nihollar nobud bo‘lishi kuzatilgan. G‘o‘za eqiladigan umumiy maydonning 85 foizi fuzarioz so‘lish qo‘zg‘atuvchisi bilan zararlangan Surxondaryo viloyatida 1960-1978 yillar orasida 7 mavsumda (1960-63, 1966, 1968, 1970) kasallik kuchayishi kuzatilgan (Karimov, 1976; Mirpo‘latova va b.q., 1980). Keyingi yillari fuzarioz so‘lish Markaziy Osiyo mamlakatlarida nafaqat ingichka tolali, balki o‘rta tolali g‘o‘zani, jumladan Toshkent-1, 2 va 3, 108-F, 175-F, Uychi-2, AN-405, Andijon-2 va boshqa navlarni ham zararlashi kuzatilmoqda (Stepanova, 1971; Karimov, 1976; Akmurodov, 1979; Mahmudov, 1981; Mirpo‘latova va b.q., 1981; Matveyev. 1984; Saparov, 1984; Alimuhamedov, 1989; Karimov. 1989; Kravsova, 1989, Haydarov, 1989, Ishmuhamedova, 1989). Andijon viloyatining bir qator tumanlarida (Marhamat, Andijon, Izbosgan, Qo‘rg‘ontepa) 1978 va keyingi yillarda g‘o‘za o‘sish davrining ertagi fazalarida o‘rta tolali navlarning fuzarioz so‘lish bilan kuchli zararlanishi aniqlangan. Bu fazalarda vertitsillyoz vilt ekinlarda kuzatilmagan, u faqat avgust oyida kasal o‘simliklarning 20 foizida qayd etilgan, qolgan 20 foizi fuzarioz ekanligi tahlillarda isbotlangan. Eng katta zarar nihollar fazasida yuz bergan, ba’zi dalalarda ularning ko‘pchiligi nobud bo‘lgan. Qayta ekishlar samara bermagan, chunki yangidan unib chiqqan nihollar ham nobud bo‘lavergan (Matveyev, 1984; Ishmuhamedova, 1989). Xuddi shunday ahvol Toshkent viloyati tumanlari dalalarida xam kuzatilmoqda (Karimov, 1989; Kravsova, 1989). Shuni xulosa qilib aytish mumkinki, fuzarioz so‘lish kasalligi o‘zining har xil ko‘rinishlarida (urug‘barg va nihollar chirishi, yetilgan o‘simliklar so‘lishi) o‘rta tolali g‘o‘za navlarida ham o‘z arealini kengaytirishi va ekinlarni keng

miqyosda zararlashi, ba’zi joylarda vertitsillyoz viltga nisbatan ko‘proq tarqalishi va katta ziyon keltirishi kuzatilmoqda. Kasallik alomatlari. Fuzarioz so‘lish (fuzarioz vilti, vilt) g‘o‘zani barcha o‘sish fazalarida zararlaydi, ammo tashqi belgilari, ob-havo sharoitlari va navlar chidamliligi darajalariga bog‘liq holda o‘zgaradi. Urug‘barg va yosh nihollarning barcha barglari sarg‘ayadi yoki qizg‘ish-sariq, so‘ngra qo‘ng‘ir dog‘lar bilan qoplanadi, to‘kilib ketadi, nihol yalang‘och bo‘lib, quriydi. Tuprog‘i kuchli zararlangan dalalarda nihollarning ko‘p qismi juda tez nobud bo‘ladi. Keyinroq zararlangan o‘simliklar odatda 3-5 chinbarg fazasida, kamroq hollarda shonalash boshlanganda yoki gullaganda yoxud bir nechta ko‘sak chiqarganda so‘lib qoladi. G‘o‘zaning 2 (ingichka va o‘rta tolali) turining ham yetilgan o‘simliklarida oldin barg uchi yoki yonidagi bo‘lakchalari sarg‘ayadi va qo‘ng‘ir tusga kiradi; vaqt o‘tishi bilan dog‘ butun bargga tarqaladi, barg so‘liydi, to‘kiladi, poya yalang‘och bo‘lib quriydi. Zararlangan nihollar va yetilgan o‘simliklarning bo‘yi pasayadi. Poya bo‘g‘in oralari uzunligi kamayadi. Ularning poyasi ichidagi o‘tkazuvchi tomirlari qo‘ng‘ir yoki deyarli qora tus oladi. To‘q-qo‘ng‘ir dog‘lar g‘o‘za shoxlari, barg bandi va bosh tomirlashda ham kuzatiladi. Fuzarioz so‘lish, vertitsillyoz viltidan farqli o‘laroq, g‘o‘za juda tez nobud bo‘lishiga olib keladi (Matveyev, 1984). Fuzarioz so‘lishning alomatlari vertitsillyoz viltinikidan ancha farq qiladi, ammo dala sharoitida bu 2 ta kasallikni ajratib bo‘lmaydi yoki juda qiyin. Qo‘zg‘atuvchisi turini faqat maxsus mikologiya laboratoriyasida zamburug‘ kulturasi ajratib olinib, o‘rganilgandan so‘ng aniqlash mumkin. U holda ham, agar ajratilgan zamburug‘ Fusarium turkumiga oid bo‘lsa, uning saprofit emasligi va unda so‘lish kasalligini sun’iy zararlash tajribasi orqali isbotlanishi lozim (Karimov, 1976; Mirpo‘latova va b.q., 1981, Mahmudov, 1981, Kapellman, Smith, 1981; Sidorova, 1983; Matveyev, 1984; Kravsova, 1989, Davis va b.q., 1996; Hake va b.q., 1996). Kasallik qo‘zg‘atuvchisi va uning belgilari. Fuzarioz so‘lish kasalligini deyteromitsetlar sinfiga oid Fusarium oxysporum f. vasinfectum zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Laboratoriya oziqa muhitida u vegetativ mitseliy, makro- va mikrokonidiya hamda xlamidosporalaridan iborat koloniya hosil qiladi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari oziqa muhitlarida ularning tarkibi, havo harorati va namligi bilan bog‘liq holda har xil bo‘lib, mitseliy yupqa parda va momiq-baroq shakllari orasida o‘zgaradi, rangi ko‘pincha och-pushti, kam hollarda och-sariq bo‘ladi. Kartoshka - dekstrozali muhitida koloniya oq tusli, ammo substratga

binafsha rang pigment ajralib chiqishi mumkin. (Kapellman, Smith, 1981). Ba’zi boshqa muhitlarda yosh koloniyaning rangi pushti-binafsha, vaqt o‘tishi bilan to‘q- qizil, oxiri binafsha ko‘kimtir tus oladi; sterilizatsiya qilingan guruch muhitida turg‘un och-sariq pigment hosil qiladi (Solovyeva, 1954). Mikrokonidiyalar 1 hujayrali, rangsiz silindr, ellips yoki tuxum shaklli, o‘lchami 5-12x2-4 mkm, ko‘p miqdorda substrat ustidagi mitseliyda, shilimshiq modda bilan yopishgan soxta kallachalarda yoki bevosita gifalarda to‘p-to‘p bo‘lib rivojlanadi. Makrokonidiyalar oz miqdorda, konidioforalarda hosil bo‘ladi, ularning ko‘pchiligi 4, ba’zilari 5 yoki 6 hujayrali, rangsiz, urchuq yoki ellips shaklli, deyarli to‘g‘ri yoki biroz o‘roq kabi egilgan, o‘lchami 25-59x3-5 mkm, ko‘pincha 35-40x3,5-4,5 mkm. Konidioforalar halqasimon shoxlangan, och-sariq yoki och-pushti tusli, bevosita mitseliyda yakka-yakka, kam holatlarda dasta-dasta bo‘lib, shilimshiq modda bilan yopishgan pionnot va sporodoxiylar hosil qilib rivojlanadi. Xlamidosporalar ko‘p miqdorda, gifa o‘rtasida yoki uchida, odatda yakka holda, ba’zida zanjirlarda rivojlanadi, kalin devorchali, 1 yoki 2 hujayrali, diametri 4-6 mkm (Solovyeva, 1964; Solovyeva, Madumarova, 1969; Karimov, 1976; Bilay, 1977; Sidorova, 1983). Zamburug‘ sklerotsiy ham hosil qilishi aniqlangan (Kapellman, Smith, 1981). Xlamidospora va sklerotsiylar kasallikka moyil xo‘jayin o‘simlik mavjud bo‘lmaganida hamda qish va yozning noqulay harorati sharoitida patogen tuproqda saqlanishi uchun xizmat qiladi. Vilt bilan zararlangan o‘simliklar fitopatologik tahlil qilinganda, Fusarium oxysporum dan tashqari boshqa turlari ham ajralib chiqishi mumkinligi aniqlangan. Jumladan F.bucharicum, F. culmorum, F. heterosporum, F. martii var.caoucasium, F.moniliforme, F. solani va b.q. (Gaponenko, 1965; Xoxryakov va b.q., 1966; Shapova, Grigoryans, 1971, Fayziyev, 1980). F.bucharicum g‘o‘za ildiz bo‘yinchasida rak, F. martii var.caoucasium - ekinlarda "yashinsimon" so‘lish kasalliklarini qo‘zg‘atishi xabar qilingan. G‘o‘zada fuzarioz so‘lishni ma’lum bir ekologik sharoitlarda, boshqa Fusarium turlari ham qo‘zg‘atishi mumkinligi haqidagi xabarlar (Yassin, Daffala, 1982; Sidorova, 1983) mavjud bo‘lsa ham, bu kasallikning qo‘zg‘atuvchisi sifatida faqat Fusarium oxysporum f. vasinfectum tan olinadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisining tur ichida tabaqalanishi. Fusarium oxysporum turi ichida 76 tachaga maxsus formalar (forma speciales ёки forma checialisata=f.sp.) bayon qilingan (Booth, 1971), uning tur ichida tabaqalanishini o‘rganishga ko‘p tadqiqotlar bag‘ishlangan, ammo ularning natijalari ko‘pincha bir-biriga mos emas.

Ba’zi tadqiqotchilar bu zamburug‘ o‘simliklarning alohida turlariga nisbatan tor ixtisoslashgan deb hisoblashadi (Golovin, 1953; Solovyeva, 1955, 1959; Subba-Rao, Sidorova, 1983). Xabarga ko‘ra (Sidorova, Akmuradov, 1980), zamburug‘ning 7 ta formasi (vasinfectum, lucopersici, cucumerinum, cucumis, niveum, cucurbitaria, phaseoli ) juda tor ixtisoslashishini namoyon etib, faqat o‘zlari dastlab ajratib olingan ekin turlarini (muvofiq ravishda g‘o‘za, pomidor, bodring, qovun, tarvuz, qovoq, loviyani) zararlagan. Boshqa tadqiqotchilar (Stepanova, 1962; Nigmanova, 1964, 1965; Nalepina, 1971) ta’kidlashicha, patogenda ixtisoslashish mavjud emas yoki kam namoyon etiladi. Misol uchun, zamburug‘ning g‘o‘za, 2 tur no‘xat, soya, burchoq, loviya, mosh va vignadan ajratilgan shtammlarning har biri tajribada shu ekinlarning barchasini zararlagan va u keng ixtisoslashgan tur hisoblanadi (Nigmanova, 1965). L. N. Nalepinaning (1971) tajribalarida zamburug‘ning g‘o‘zadan olingan izolyati 2 tur no‘xat, loviya, lyupin, bodring, qovun, tarvuz, qovoq, karam pomidorni zararlagan; no‘xat, bodring, karam va pomidordan kam ajratilganlari esa g‘o‘zadagi so‘lish kasalligini qo‘zg‘atgan. Uchinchi guruh olimlar (Ubaydullayeva, 1969; Stepanova, 1971; Armstrong, Armstrong, 1971, 1974, 1978) ixtisoslashish amlitudasi va uning barqarorlik darajasi zamburug‘ning formalari uchun turlicha va ko‘pincha o‘zgaruvchan ekanligini qayd etishdi. Har xil ekin turlarini sun’iy zararlash tajribalarida formalar boshqa ekin turlarini turli darajada shikastlay olsa ham, odatda «o‘zining» xo‘jayin turiga eng yuqori virulentlik namoyon etadi. V. I. Bilay (1977) fikriga ko‘ra, Fusarium oxysporum turida jiddiy va aniq ixtisoslashish mavjud emas, uning ixtisoslashgan formalari esa adaptiv va har xil darajada genetik barqaror bo‘lgan takson sifatida hisoblanishi lozim. Fusarium oxysporum turi ichida ixtisoslashishi ham tor, ham har xil darajada keng bo‘lgan formalar mavjud bo‘lishi mumkin. Yuqorida aytilgan mulohazalar asosida V. I. Bilay "forma speciales" terminini emas, balki tushunchani adaptiv forma ma’nosida talqin kiluvchi «forma» terminini qo‘llashni taklif qildi va bu taklif ko‘pchilik olimlar tomonidan qabul kilindi. Yuqorida keltirilgan va so‘nggi yillarda ma’lum bo‘lgan tadqiqotlar natijalari tahlili asosida, Fusarium oxysporum umuman tor ixtisoslashgan, ammo uning maxsus formalari ichidagi ayrim irqlari bir necha, har xil taksonomik guruhlarga mansub bo‘lgan o‘simlik turlarini zararlashga qodir deb xulosa qilish mumkin. Misol uchun, g‘o‘zaga ixtisoslashgan maxsus forma Fusarium oxysporum f. vasinfectum asosiy xo‘jayin ekindan tashqari, boshqa - soya, tamaki,

gibisk kabi o‘simliklarni ham zararlay olishi tajribada isbotlangan (Armstrong, Armstrong,1960). Fusarium oxysporum f. vasinfectum g‘o‘zaning bir nechta turini, jumladan, daraxtsimon (Gossypium arboreum), ingichka tolali Misr yoki Peru (G.barbadense =G.peruvianum), o‘tsimon yoki oddiy (G. herbaceum) va o‘rta tolali (G.hirsutum ) g‘o‘zani zararlay oladi; avvalgi yillarda uning iqtisodiy zarari asosiy xo‘jayin o‘simlik - ingichka tolali g‘o‘za bilan cheklangan, o‘rta tolali g‘o‘za esa bu kasallikka chalinmagan. Misr, Sudan, Hindiston, Isroil kabi mamlakatlarda zamburug‘ hozir ham faqat ingichka tolali g‘o‘zani zararlaydi. (Fahmy,1927; Kulkarni,1934; Solovyeva,1954; Armstrong, Armstrong, 1960; Shver,1964; Sidorova,Popov,1973; Karimov,1976; Mirpo‘latova b.q.,1981; Sidorova, Akmuradov,1981;Grinstein va b.q., 1983). O‘z navbatida, ingichka tolali g‘o‘za navlarining chidamliligi (va parazit irqlarining virulentligi darajasi) xam bir xil emas, ularning ba’zilari o‘ta chidamli, deyarli shikastlanmaydigan, boshqalari butunlay chidamsiz bo‘lib, 100 foizgacha zararlanishi aniqlangan (Solovyeva, 1954; Komilova va b.q., 1971). Tajribada zamburug‘ning chidamsiz navlardan ajratilgan shtammlari faqat chidamsiz navlarni, chidamli navlardan olingan izolyatlar esa, ham chidamsiz, ham chidamli navlarni zararlay olishi isbotlangan (Akmurodov va b.q., 1979). Ilmiy adabiyotlarda zamburug‘ o‘rta tolali g‘o‘zani zararlashi mumkinligi haqida ma’lumotlar 1960 yildan boshlab paydo bo‘la boshladi (Armstrong, Armstrong, 1960) va bu hozir isbotlangan (Stepanov, 1971; Kapellman, Smith, 1981; Matveyev, 1984). O‘zbekiston olimlari kuzatuvlari va tajribalarida o‘rta tolali g‘o‘zaning barcha tumanlashtirilgan va istiqbolli navlari, jumladan Toshkent- 1, Toshkent-6, An-9, An-402, Oq-oltin, An-Bayaut-2, 108-F, 149-F, 175-F, S- 4880, Uychi-2, Andijon-60, Qizil Ravot va ko‘plab boshqa navlari turli darajada zararlangan; ayni vaqtda dala sharoitida ba’zi ingichka tolali g‘o‘za navlarining (Temiz-14, Termiz-15, Ashxabod-25 va b.q.) kam zararlanishi aniqlangan (Alimuhamedov, 1989; Karimov, 1989; Haydarov, 1989; Ishmuxamedova, 1989). Markaziy Osiyo mamlakatlaridan Turkmanistonda fuzarioz so‘lish kasalligi qo‘zg‘atuvchisining 3 ta irqi aniqlangan. Ulardan 2 tasi 1 yoki 2 ta ingichka tolali, uchinchisi esa g‘o‘zaning har 2 turini ham zararlashga qodirligini isbotlagan. Ekin ostidagi tuproqda ayni eqiladigan tur va navlarni kuchli zararlovchi irqlar (shtammlar) to‘planadi: zamburug‘ning Surxondaryo viloyatida ingichka tolali (Termiz-14), Qashqadaryo viloyatida esa o‘rta tolali (Toshkent-1, 108-F) g‘o‘za navlarida yuqori virulentli populyatsiyalari to‘planishi qayd etilgan

(Karimov, 1989). O‘zbekistonda ham parazitning 3 ta irqi qayd etilgan ulardan 1- irq faqat ingichka tolali, 2-irq ham ingichka, ham o‘rta tolali g‘o‘za navlarini kuchli, 3-irq esa faqat ingichka tolali g‘o‘za navlarini kuchsiz darajada zararlashi aniqlangan (Karimov, 1989). Dunyoning boshqa qit’alarida va mamlakatlarida parazitning yana 5 ta, jumladan AQShda 2 ta, Misr, Hindiston va Sudanda 1 tadan fiziologik irqlari aniqlangan. Shimoliy va Janubiy Amerika, Osiyo, Yevropa, Afrika va Markaziy Osiyoda o‘rta tolali g‘o‘za navlarida 1-irq keng tarqalgan, 2- irq ham 1-irqqa juda yaqin hisoblanadi. Faqat ingichka tolali g‘o‘za navlarini zararlaydigan 3-irq Nil daryosi vohasida ko‘p yillardan beri ma’lum, ma’lumotlarga ko‘ra Tojikistonda (Menlikiyev, 1977) va ehtimol, Isroilda ham topilgan. 4-irq hozirgacha faqat Hindistonda diploid g‘o‘zani zararlaydi. Sudanda aniqlangan 5-irq 3-irqqa yaqin, ammo undan ingichka tolali g‘o‘zaning ko‘proq navlarini zararlay olishi bilan farqlanadi (Kapellman, Smith, 1981). Kasallikka ta’sir etuvchi ekologik faktorlar. Vertitsillyoz viltdan farqli o‘laroq, fuzarioz so‘lish issiq mavsum kasalligidir, (Hake va b.q., 1996). Zamburug‘ning mitseliy va konidiyalarining o‘sishi va o‘simlikni zararlashi va kasallik rivojlanishi 7-10 °C va 30-32 °C orasida kuzatiladi, ammo harorat uchun eng optimum esa 32-34°S ni tashkil etadi. Parazit uchun qulay tuproq namligi 40 foiz va 70 foiz orasida, optimal namlik esa 50-60 foizga teng (Solovyeva, 1954). Yuqori namlik va 60 °C haroratda zamburug‘ 5 daqiqada halok bo‘ladi (Solovyeva, 1954), ammo quruq sharoitda zamburug‘ xlamidosporalari 80 °C issiqda va 20 °S sovuqda qolganda ham yashovchanligini yo‘qotmaydi (Karimov, 1976). Zamburug‘ning diploid va ingichka tolali g‘o‘zani zararlovchi irqlari ishqor yoki neytral reaksiyali qora loytuproq va cho‘kindi loytuproqlarda, o‘rta tolali g‘o‘za navlarini zararlaydigan irqlari esa, odatda to‘q rangli qumloq, nordon tuproqlarda qulay rivojlanadi (Kapellman, Smith, 1981). Kasallikning g‘o‘zada rivojlanish sikli va manbalari. Zamburug‘ g‘o‘za ildizlarining o‘tkazuvchi tomir sistemasiga ildizlardagi har xil yaralar orqali yoki sog‘lom ildiz qobig‘ini bevosita teshib kiradi. Hatto sog‘lom o‘simliklar ildiz qobig‘i ustida xam ko‘p miqdorda zamburug‘ propagulalari mavjudligi kuzatilgan. Zamburug‘ o‘tkazuvchi tomir sistemasiga kirgach, kasallik rivojlanadi. U hosil qiladigan mikrokonidiyalari o‘tkazuvchi tomir sistemasi ichidagi faol nafas olish oqimlari va o‘simlik shiralari yordamida yuqori qismlarda joylashgan ildiz, poya va barglarda tarqaladi. Kasallik rivojlangan fazalarida zamburug‘ g‘o‘zaning eng tepa qismlaridagi organlardan ham ajratib olingan (Kapellman, Smith, 1981).

Fuzarioz so‘lishning qo‘zg‘atuvchisi tuproqda 0-60 sm (Solovyeva, 1954), ba’zida 1 m (Fahmy,1927) gacha chuqurlikda, erkin holda yoki g‘o‘za va boshqa moyli ekinlar qoldiqlarida hamda boshqa organik materiallarda uzoq muddat saqlanadi. Tuproqda o‘simlik qoldiqlari mavjudligi yoki yo‘qligi parazit rivojlanishini cheklamaydi. Zamburug‘ kasallikning asosiy manbasi ifloslangan tuproqda - o‘zining xlamidosporalari yordamida juda tez ko‘payishi mumkinligi, antogonist mikroorganizmlarga qarshi qattiq qarshilik ko‘rsatish qobiliyati mavjudligi, uning tuproqda rivojlanishi uchun V.dahliae ga nisbatan ancha qulayroq sharoit tug‘diradi (Solovyeva, 1954). Kasallikning boshqa manbalari qatoriga zararlangan urug‘lik chigit, suv, yerga ishlov berish asboblari, mexanizmlar qismlari va zararlangan g‘o‘zapoya kiradi. Urug‘lik chigit 16-20 foizgacha zararlanganligi kuzatilgan (Solovyeva, 1954; Karimov, 1976; Hake va b.q., 1996). Hatto fuzarioz bilan kam zararlangan chigitni zararlanmagan dalalarga ekish o‘ta xavfli, chunki, zamburug‘ tuproqka tushgach, uning uzoq saqlanishi va juda oson ko‘payishi tuproqni parazitdan tozalashni juda mushkullashtiradi. Fuzarioz so‘lishning dala ichida yoki bir daladan ikkinchisisga asosan suv yordamida tarqalishi avval O‘zbekistonda (Solovyeva, 1954), so‘ngra Isroilda (Grinstein va b.q., 1983) isbotlangan. Tajribalar zamburug‘ bilan zararlangan daladan ifloslanib chikqan suv, qo‘shni dalada 50-70 foiz nihol nobud bo‘lishiga olib kelganligini ko‘rsatdi (Solovyeva, 1954). Isroilda o‘tkazilgan tajribada zamburug‘ o‘lchami 72 va 96 m 2 bo‘lgan 2 ta manbadan egatlardan okqan suv yo‘nalishi bo‘yicha 3 yil ichida 140 metrga tarqalgan. Dalaga har yili bir necha marta perpendikulyar yo‘nalishlarda ishlov berilgan bo‘lsa ham, kasallikning boshqa yo‘nalishlarida tarqalishi juda kam bo‘lgan (3 yilda 4-8 m). Bu tajribadan ko‘rinadiki, zamburug‘ning kultivatsiya paytida (mexanik) tarqalishi juda cheklangan. Kasallik manbalari qatoriga zamburug‘ning vasinfectum formasi bilan zararlanishga moyil ekin turlari, begona o‘tlar (salomalaykum) (Hake va b.q., 1996) hamda fuzariozga chidamli, ammo parazitga o‘z ildizlarida boshpana beruvchi ba’zi ekinlar (Klimova, 1971) ham kiradi. Kasallikni hisobga olishda aynan vertitsillyoz vilt uchun ta’riflangan usullar qo‘llaniladi. Qarshi kurash choralari. Fuzarioz so‘lish kasalligi bilan kurashda vertitsillyoz viltga qarshi tavsiya qilingan deyarli barcha choralar qo‘llaniladi va yaxshi samara beradi. Shu bilan birga, fuzarioz so‘lishga chidamli yoki tolerant

ingichka tolali g‘o‘za navlarini yaratish va amaliyotda qo‘llash olimlar tomonidan eng yuqori samarali va muammoni keskin yechishni ta’minlovchi usul sifatida qayd etilgan (Solovyeva, 1954; Karimov, 1976; Mahmudov, 1981, Mirpo‘latova va b.q., 1981; Sidorova, 1983 va boshqalar). Vertitsillyoz viltga qarshi yuqori darajada chidamli navlar dala sharoitida fuzarioz so‘lishga ham chidamli navlar yaratish vazifasini uyg‘unlashtirish imkonini beradi. Ayni chamonda parazit va xo‘jayin evolyutsiyasi bir-biriga bog‘liq holda kechishi va vaqt o‘tishi bilan parazitning chidamli navlarni ham zararlay oladigan irqlari paydo bo‘lishi fuzarioz so‘lishga chidamli yangi navlar yaratish sohasidagi tadqiqotlarni doimiy ravishda olib borish lozimligini ko‘rsatadi. Urug‘lik sifatida zararlangan chigitni ishlatish qat’iyan man etiladi. Iqlimi nam mintaqalarda tuprog‘i fuzarioz so‘lish qo‘zg‘atuvchisi bilan zararlangan dalalarda yetishtirilgan paxtadan urug‘lik olmaslik lozim. Zamburug‘ tuproqda ekin ekilmagan va o‘simlik qoldiqlari mavjud bo‘lmagan sharoitda ham uzoq vaqt saqlanishini e’tiborga olib, kasallikka qarshi kurashda beda, sholi, jo‘xori, qovun, tarvuz, lavlagi, bug‘doy bilan almashlab ekish samara bermasligini (Solovyeva, 1954) ko‘zda tutgan holda, begona o‘tlarga qarshi kurash, o‘g‘it qo‘llash, urug‘lik chigit tayyorlash va ekish, tuproq qo‘zg‘atuvchi bilan zararlanishini ko‘rsatuvchi xaritalar tuzish va ulardan foydalanish xaqidagi tavsiyalarga amal qilish lozim. Gommoz Kasallikning geografik tarqalishi. Gommoz dunyoning barcha g‘o‘za eqiladigan mamlakatlarida uchraydi, ammo uning tarqalishi har xil. Xindiston, Xitoy, Koreya, Gvatemala, Sudan, Nigeriya, Bolgariya, Yugoslaviya hamda AQShning g‘o‘za kamarida joylashgan, yiliga o‘rtacha 250-700 mm yoki ko‘proq yog‘ingarchilik kuzatiladigan shtatlarida (Texas, Nyu-Meksika, Arizona, Oklaxoma) keng tarqalgan, Turkiya, Misr va Kongo kabi davlatlarda juda kam uchraydi (Verderevskiy, 1955; Smith, 1956; Tjamos va b.q., 1979; Bird va b.q., 1981; Davis va b.q., 1996; Hake va b.q., 1996). Markaziy Osiyo va Ozarbayjonning barcha mintaqalarida tarqalgan (Karimov, 1976; Rasulev, 1981). O‘zbekistonda kasallik odatda har mavsumda umumiy g‘o‘za maydonining 2-2,5 foizida uchraydi, ammo ba’zi «gommoz» (misol uchun 1998) yillari ekin 5-6 foiz maydonda zararlandi. Kasallikning 1995-1999 yilarda tarqalishini tahlil qilish asosida O‘zbekiston viloyatlarini quyidagi 3 ta taxminiy guruhga bo‘lish mumkin. 1. Gommoz har yili tarqalishi ehtimoli bo‘lgan guruh: Andijon, Namangan, Farg‘ona va Toshkent viloyatlari.

2. Gommoz o‘rtacha darajada tarqalishi ehtimoli bo‘lgan guruh: Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari. 3. Gommoz kam yoki juda kam uchraydigan guruh: Buxoro, Navoiy, Jizzax, Sirdaryo va Xorazm viloyatlari. Bu guruhlar taxminiy ekanligini yana bir karra ta’kidlash lozim, chunki ba’zi yillari zonalarning relyefi va mikroiqlimi, tuproq tarkibi, ob-havo sharoitlari va birlamchi infeksiya miqdori (urug‘lik chigitning zararlanish darajasi) kabi faktorlarga bog‘liq holda ayrim viloyat yoki viloyat ichidagi mintaqa (tuman, xo‘jalik) gommozning ekinda tarqalishi bo‘yicha vaqtincha qo‘shni guruhga o‘tib turishi mumkin. Kasallikning g‘o‘za hosiliga ta’siri. Chidamsiz g‘o‘za turlari yoki navlarida, kurash choralari qo‘llanilmasa yoki bu choralar yetarli bo‘lmasa, patogen uchun qulay ob-havo sharoitlari kuzatilsa gommoz hosilning ko‘p qismini nobud qilishi mumkin. Misol uchun kasallik Hindiston, Xitoy, Koreya, Gvatemala, Sudan va Nigeriyada katta zarar keltirgan. AQShda kislota yordamida tuksizlantirish usuli hamda gommozga chidamli navlar yaratilishi va amaliyotda qo‘llana boshlanishidan oldin kasallik hosilga katta talofatlar yetkazgan; Nyu-Meksika shtatida 1949 yili 16 ming ga maydonda 30-50 foiz, Arizona shtatining ba’zi dalalarida 60 foizgacha hosil yo‘qotilgan. Ba’zi yillari Vest-Indiyada 30 foiz, Arizona shtatida 15 foiz paxta tolasi gommoz tufayli nobud bo‘lgan (Verderevskiy, 1955; Sminh, 1956; Shver 1964; Bird va b.q., 1981). Keyingi yillarda kasallikka qarshi izchillik bilan va mantiqiy ravishda kompleks kurash choralari qo‘llash natijasida AQShda gommoz muammosi keskinligi va jiddiyligini yo‘qotdi: «G‘o‘za Kasalliklari Kengashi» ma’lumotlariga ko‘ra AQShda 1968-1977 yillar davomida gommoz tufayli hosil har yili o‘rtacha 0,97 foizga pasaygan (Watking, 1981; Davis va b.q., 1996; Hake va b.q.,1996). G‘o‘za eqiladigan boshqa mamlakatlarda ham samarali kurash choralarini qo‘llash (chigitni kislota yordamida tuksizlantirish va b.q.) (Gretsiya, Bolgariya, Yugoslaviya, Sudan, Janubiy va Shimoliy Amerika) yoki ob-havo bakteriya uchun noqulayligi (Misr, Kongo va b.q.) sababli gommoz g‘o‘za hosiliga sezilarli darajada yoki umuman xavf tug‘dirmaydi (Verderevskiy, 1955; Tjamos va b.q., 1979; Bird va b.q., 1981). Gommoz Markaziy Osiyo va Ozarbayjonning barcha mintaqalarida uchraydi. Ilgari mis 3-xlorfenolyati amaliyotga kiritilishidan oldin, ba’zi mintaqalarda gommozga moyil navlar hosilining ko‘p qismi yo‘qotilgan, misol uchun Navrotskiy navida 60 foizgacha hosil nobud bo‘lgan. MDHda g‘o‘za hosili kasallik tufayli har yili o‘rtacha 4,4 foizga, O‘zbekistonda esa 7,7 foizga pasaygan.

O‘zbekistonda gommozdan eng katta zarar Toshkent va Farg‘ona vodiysi viloyatlarida, sezilarli darajada Samarqand, Qashqadaryo viloyatlarida va Qoraqalpog‘istonda kuzatiladi (Verderevskiy, 1956; Karimov, 1976; Rasulev, 1981). Toshkent viloyati Yangiyo‘l tumanida o‘tkazilgan kuzatuvlarda kasallik g‘o‘za hosilini 15,6 foizga kamaytirishi aniqlangan (Shver, 1955). Gommozning urug‘barg va chinbarg shakllari hosilni 2-9 foizga, poya shakli 5-62 foizga pasaytirishi mumkin; g‘o‘zaning boshqa organlarini zararlashda urug‘barg shakli asosiy infeksiya manbai bo‘lishi uning juda xavfli ekanligidan dalolat beradi (Verderevskiy, 1955; Karimov, 1976; Rasulev, 1981). Kasallikka immun yoki chidamliligi baland navlar mavjud emasligi (Peresipkin, 1987; Peresipkin va b.q., 1990) gommozni yanada xavfli qiladi. Hosilga salbiy ta’siridan tashqari, gommoz tola sifatini buzadi; tola uzunligi 8-25 foizga, mutloq pishiqligi 1,5-2 baravar, uzilish uzunligi esa 8-20 foizga kamayadi, chigit pishmaydi, nimjon bo‘lib qoladi yoki, ko‘pincha, hayotchanligini yo‘qotadi, keyingi mavsum ekinlari (nihollari) uchun birlamchi infeksiya manbaiga aylanadi. Gommoz yaralari orqali ko‘sak ichiga har xil patogen va mog‘or zamburug‘lari (Alternaria, Fusarium, Diplodia, Glommerella va b.q.) kirib, tola va chigitni chiritadi (Smith, 1956; Karimov, 1976; Rasulev, 1981; Bird va b.q., 1981; Peresipkin va b.q., 1990). Kasallik alomatlari. Gommoz g‘o‘zani butun o‘sish davrida barcha organlarini zararlaydi. Kasallikning 4 xil - urug‘barg, chin barg, poya va ko‘sak shakli mavjud. Urug‘barg shakli zararlangan chigitdan rivojlanadi. Gommozning birinchi alomatlari nihol chiqqandan 7-10 kundan so‘ng yaxshi ko‘rinadi. Urug‘barglarida to‘q-yashil, dumaloq, suv shimib olganga yoki moy tomganga o‘xshagan dog‘lar paydo bo‘ladi. Ular keyinchalik qurib, sarg‘ish-jigarrang, so‘ngra qo‘ng‘ir, atrofi qizg‘ish tusga kiradi. Gommoz kuchli rivojlanganda, barg bandi, poyacha (gipokotil) va o‘simlikning o‘sish nuqtasi ham zararlanadi. Poyachada cho‘zinchoq, qora dog‘lar paydo bo‘ladi, ular poyachani o‘rab oladi va nihol nobud bo‘ladi. Chinbarglarda dog‘lar to‘q-yashil, moy tomganga o‘xshash, qirrali (ko‘pburchakli) bo‘lib, so‘ngra quriydi, qo‘ng‘ir tus oladi va ba’zilari bir-biriga qo‘shilib ketadi; odatda bargning mayda tomirchalari bilan cheklangan bo‘ladi. Ob-havo gommoz uchun juda qulay kelganda barg bandi yaqinidagi bosh tomirlari bo‘ylab tarqalgan uzun avval to‘q-yashil, so‘ngra qo‘ng‘ir nekrotik dog‘lar (yaralar) rivojlanadi. Zararlangan barglar odatda to‘kilib ketadi.

Poyada hosil bo‘ladigan dog‘lar cho‘zinchoq, qora, kuchli rivojlanganda bir- biriga qo‘shilib ketadi va poyani o‘rab oladi. Ingichka tolali g‘o‘za navlarida zararlangan poya sinishi kuzatiladi. Ko‘saklarda ham, urug‘barglardagi kabi to‘q-yashil, suv shimib olganga o‘xshash, botiq, dumaloq yoki biroz cho‘zincho, vaqt o‘tishi bilan to‘q-qo‘ng‘ir va oxiri qora tus oluvchi dog‘lar hosil bo‘ladi. Kasallik uchun qulay ob-havo sharoitida dog‘lar bir-biriga qo‘shilib ketadi. Zararlangan yosh ko‘sakchalar tushib ketishi, kechroq zararlanganlari, tola yetilganda ham, chanoqlari bir-biriga yopishib, ochilmasligi yoki yarim ochilishi mumkin. Ko‘saklar g‘o‘zaning gommozga eng chidamsiz organlari hisoblanadi. Ko‘sakning zararlangan joylari yemiriladi va bakteriyalar tolaga o‘tadi. Tola sarg‘ish-qo‘ng‘ir tus oladi, bir-biriga va ko‘sak chanog‘ining ichki devorchalariga yopishib qoladi. Zararlangan chigit pishmaydi, nimjon bo‘lib qoladi va hayotchanligini yo‘qotadi. Zararlangan urug‘barg, chinbarg, poya va ko‘sakdagi dog‘lar ustida ba’zan kasallik uchun qulay ob-havo kuzatilganda qo‘zg‘atuvchi bakteriya massasi quyuq yelimsimon suyuqlik (kamed) holida paydo bo‘ladi, so‘ngra u qotib yupqa, oqish kul rang parda hosil qiladi (Karimov, 1976; Rasulev, 1981; Bird va b.q., 1981; Peresipkin va b.q., 1990; Davis va b.q., 1996). Kasallik qo‘zg‘atuvchisi va uning belgilari. Gommozni qo‘zg‘atuvchi bakteriya Xanthomonas campestris pv. malvacearum (eski, ammo amaliyotda juda keng tarqalgan nomi Xanthomonas malvacearum ), fakultativ anaerob gramm salbiy, uchlari silliq tayoqcha, yakka holda yoki ba’zan 2-4 tadan zanjirchalarda joylashgan, o‘lchami 0,6-2,0x0,2-0,8 mkm. Poyalar joylashgan 1 ta xivchinchasi yordamida harakat qiladi, kapsula hosil qiladi, spora hosil kilmaydi. Laboratoriya sharoitida agarli oziqa muhitlarida bakteriya biroz dumaloq, bo‘rtib chiqqan (kavariq) chetlari silliq, och-sariq, so‘ngra to‘q-sariq, asta o‘sadigan koloniyalar hosil qiladi. Bakteriya oksidaza-salbiy yoki kuchsiz katalaza ijobiy. Sintetik oziqa muhitida va zararlangan ko‘sak ichida tolaga rang beruvchi sariq shilimshiq modda hosil qiladi. Patogen har xil o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi boshqa Xanthomonas turlariga juda o‘xshaydi, ammo taksonomik jihatdan ulardan g‘o‘zada kasallik chaqirish kobiliyati hamda ba’zi fermentlarining xususiyatlari bilan farqlanadi (Bird va b.q.,1981; Peresipkin va b.q., 1990). Bakteriya 10° C va 38°S orlig‘ida, optimum 20° C va 30° C orasida rivojlanadi. Suvli suspenziya 50-53°S gacha isitilganda halok bo‘ladi (Verderevskiy, 1955; Bird va b.q., 1981; Peresipkin va b.q.,1990). Boshqa

$xabarlarga ko‘ra harorat 30°C (Karimov, 1976) yoki 35°C dan (Rasulev, 1981) oshganda bakteriyaning hayotchanligi pasayadi va u rivojlanmaydi. «Uxlash» (anabioz) paytida 28° C sovuqqa va 2 kun davomida 80°S gacha isitishga bardosh beradi. Zararlangan quruq chigitni 100°C gacha isitganda ham bakteriya halok bo‘lmaydi. Zararlangan tolani 72° C da 36 soat saqlanganda ham patogen hayotchanligini yo‘kotmagan. Nam tuproqda va suvda bakteriya antogonist mikroorganizmlar ta’sirida 15-20 kunda halok bo‘lgan. Ammo quruq sharoitda hayotchanligi bir necha yilgacha saqlangan (Verderevskiy, 1955; Karimov, 1976; Rasulev, 1981; Peresipkin va b.q., 1990). Kasallik qo‘zg‘atuvchisining tur ichida tabaqalanishi. Gommoz qo‘zg‘atuvchi bakteriya tor ixtisoslashgan va faqat Gossypium turlarini hamda tropiklarda o‘sadigan ipak daraxti – Eriodendron antfractiosum ni zararlaydi. G‘o‘zaning 5 ta madaniy va 6 ta yovvoyi turlari har xil darajada kasallikka chalinishga moyil. Madaniy turlardan ingichka tolali g‘o‘za (Gossypium barbadense) eng kuchli darajada, daraxtsimon va o‘tsimon (Gossypium arboreum, Gossypium herbaseum) turlar esa juda kam zararlanadi. O‘rta tolali g‘o‘za (Gossypium hirsutum) kasallanish darajasi bo‘yicha yuqoridagi 2 guruh orasidagi o‘rinda joylashgan (Verderevskiy, 1955; Karimov, 1976; Rasulev, 1981). Differensiator navlar yordamida bakteriyaning 18 ta fiziologik irqi aniqlangan. Gommoz kuchli rivojlanadigan mintaqalarda faqat 1 ta chidamlilik geni bo‘lgan g‘o‘za navlari ekilganda tez orada patogenning o‘sha navlarda zararlaydigan irqlari paydo bo‘ladi. Ba’zi mintaqalarda tarqalgan bakteriya shtammlari virulentligi bo‘yicha juda o‘zgaruvchan va shu sababdan ularning irqini aniqlash juda qiyin (Bird va b.q., 1981). Hindistonda ham bakteriyaning 14 ta irqi borligi aniqlangan (Singh va b.q., 1977). Hali tugallanmagan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, g‘o‘zada (asosan Gossypium hirsutum turida) yuqori samarali 16 chidamlilik geni aniqlangan. Ilgari AQShda ekilgan g‘o‘zalarning deyarli barchasi gommozga o‘ta moyil yoki chidamsiz bo‘lgan. Seleksionerlar dunyoning boshqa mintaqalari, asosan Afrikadan olib kelingan Gossypium barbadense va Gossypium hirsutum navlaridan foydalanib, gommozning barcha ma’lum irqlariga o‘ta chidamli yoki immun bo‘lgan 14 nav yaratishgan va ularni Shimoliy va Janubiy Amerika va Afrika mamlakatlarida katta samara bilan qo‘llashmoqda (Bird va b.q., 1981). G‘o‘zaning В 3 , В 4 , В 5 , В 7 , va В n kabi alohida genlari o‘simliklarga vertikal (maxsus) chidamlilik beradi, ammo bakteriyaning yangi irqlari paydo bo‘ladi va ushbu chidamlilik genlarini tezda yengadi. В 2 va В 6 genlari o‘simlikni kamroq$