Kartoshka kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Kartoshka kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Kartoshka kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Kartoshka nihollari fuzariozini Fusarium turkumiga mansub gifomitsetlar qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda ham uchraydi. Zararlangan tuganaklar (kam hollarda urug‘lar) infeksiyaning asosiy manbaidir. Kartoshka nihollari rizoktoniozini Rhizoctonia solani zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Rizoktonioz dunyoning barcha mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda ham uchraydi. Zararlangan o‘simlik qoldiqlari va kartoshka tuganaklari nihollar uchun asosiy infeksiya manbai hisoblanadi. Urug‘lik tuganaklar sovuq va nam tuproqqa ekilganda, nihollar tez unib chiqa olmaydi, tuproq ichida chiriydi, ularning ildizpoyalari va ildiz bo‘g‘zida biroz botiq, qo‘ng‘ir yaralar paydo bo‘ladi, ba’zan nihollar so‘lib qoladi (Int. Potato Center, 1982). Qo‘zg‘atuvchi organizm bazidiomitsetlar sinfiga oid Thanatephorus cucumeris (Watking, 1981) va boshqa xabar (Peresipkin, 1986) ga ko‘ra – Hupochnus solani ) zamburug‘i bo‘lib, u tuproqda Mycelia sterilia guruhiga mansub, vegetativ Rhizoctonia solani shaklida, odatda o‘simlik qoldiqlarida saprotrof sifatida yashaydi, ammo kasallikka moyil ekin turlarining ildizlari zararlangan tuproq zonasiga kirganda, zamburug‘ kuchli parazitga aylanadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari: Rhizoctonia solani. Zamburug‘ tanasi kanop ipi ("shnur") shaklini hosil qiluvchi, ko‘p hujayrali, oldin rangsiz, so‘ngra jigarrang yoki qo‘ng‘ir tus oluvchi, uzunligi 1 sm yoki uzunroq, kengligi 5,5-10 mkm bo‘lgan, ko‘p hujayrali gifalardan iborat. Gifalarda uzoq vaqt saqlanishga mo‘ljallangan, to‘q-qo‘ng‘ir, o‘lchami 15-30x11-17 mkm keladigan yo‘g‘on (ba’zan "psevdokonidiyalar" deb ataluvchi) hujayralar zanjirchalari va oq, so‘ngra to‘q-qo‘ng‘ir tus oluvchi (psevdo)sklerotsiylar rivojlanadi. Vaqt o‘tishi bilan ular qora tusga kiradi va diametri 1-3 mm ga yetadi. Bu yo‘g‘on hujayralar va sklerotsiylar tuproqda 12-15 sm chuqurlikda, o‘simlik qoldiqlarida, kasallikka moyil ekin ildizlarining to‘qimalari yana paydo bo‘lgunicha, fungistazis yordamida tinim davriga kirib, saqlanadi. Zamburug‘ bazidiyalari ham gifalarda rivojlanadi, ular bir hujayrali, to‘qmoq shaklli. Bazidiya ustida nosimmetrik oval shaklli, rangsiz, o‘lchami 8-14x4-6 mkm bo‘lgan bazidiosporalar paydo bo‘ladi.

Zamburug‘ har xil ekinlarni kasallantiradi, ammo bir ekin tagidagi populyatsiya ikkinchi ekin uchun kam zararli, misol uchun, dalada kartoshkada rivojlangan sklerotsiylar boshqa ekinlarni kam zararlaydi. Bir ekin turi dalada uzoq yillar davomida o‘stirilganda, tuproqda o‘sha ekinni juda kuchli zararlaydigan populyatsiya to‘planib, yildan-yilga ko‘payib borishi aniqlangan (Watking, 1981). 3. Kartoshka nihollarida "qorason" va tuganaklarida yumshoq bakterioz chirish kasalligini Erwinia turkumiga mansub bakteriyalar, jumladan Erwinia carotovora ssp . atroseptica nam va sovuq, Erwinia carotovora ssp . carotovora - iliq, Erwinia carotovora ssp. chyanthemum (=Е. chyanthemum ) esa issiq iqlimli mintaqalarda qo‘zg‘atadi. Kasallik kartoshka o‘suv davrida dalada va omborxonalarda rivojlanadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Erwinia carotovora . Bakteriya to‘g‘ri tayoqcha shaklli, o‘lchami 1,0-5,0x0,5-1,0 mkm, yakka-yakka, ba’zan kalta zanjirchalarda joylashgan. Peritrix, harakatchan. Xemoorganotrof. Voges- Proskauer reaksiyasi musbat, oltingugurt angidridi hosil qiladi, jelatinani suyultiradi. Ba’zi shtammlari D-glyukozadan gaz hosil qiladi. L-arabinoza va D- glyukozani, ba’zi shtammlari glitserin va maltozani o‘zlashtiradi. Nitratlarni tiklaydi. Katalazamusbat. O‘sish faktorlariga muhtoj emas. Koloniyalari sariq, ko‘k yoki rangsiz; ba’zi shtammlariniki mukoid, shilimshiqsimon. Erwinia amylovora turidan farqli o‘laroq, 36° C haroratda o‘smaydi. Pektatni, ba’zi shtammlari kazeinni parchalaydi. Tarkibida 5% natriy xlorid bo‘lgan muhitda o‘sa oladi. Paxta yog‘ini gidroliz qiladi. Tuproq nam bo‘lsa, dala tez-tez sug‘orilsa, ekin butun o‘suv davrida zararlanadi. Kasal tuganakdan o‘sib chiqqan nihollarda qorason rivojlanadi - ularning ildiz bo‘g‘zida, tuproq sathidan yuqoriga qarab, qora, shilimshiq dog‘lar paydo bo‘ladi, ular poyaning pastki qismlariga tarqaladi, zararlangan joylar chiriydi, nihollar yotib yoki pakana bo‘lib qoladi, barglari sarg‘ayib, tepaga bukiladi, quriydi, o‘simlik so‘lib qoladi. Yangi mevalar ildizga birikkan joyidan boshlab chiriydi. Kasallik hosilni pasaytiradi. Tuganaklar hasharot va kasallik, hamda tashish va omborxonalarga joylash paytida yetkazilgan mexanik jarohatlar orqali bakteriya bilan zararlanganida, ularning ustida, ayniqsa ko‘zchalarida, dumaloq, botiq nekrotik dog‘lar rivojlanadi. Ular tez o‘sadi; hosil dalada yoki omborxonada saqlash paytida chirib ketadi (Int. Potato Center, 1982). Omborxonada saqlash jarayonida tashqi ko‘rinishi sog‘lom, biroq yengil zararlangan tuganaklarda ho‘l "chirish" rivojlanadi va sog‘lomlariga tez o‘tadi. Fiziologik kuchsiz tuganaklar kuchliroq zararlanadi, odatda bu bakteriyalar zamburug‘lar zararlagan tuganaklarni ikkilamchi zararlaydi va kartoshka chirishini

tugallaydi, Zararlangan tuganaklar, ayniqsa 15°S-20°S haroratda, 3-6 kun ichida batamom chiriydi. Qo‘zg‘atuvchi zararlangan o‘simlik qoldiqpari va urug‘lik tuganaklarda saqlanadi. Kasallikni O‘zbekistonda Erwinia cichorocearum , sinonim Erwinia solani (Zaprometov, 1974), Rossiyada esa Pectobacterium phytophthprum , sinonim Erwinia phytophthora (Peresipkin, 1982) bakteriyalari qo‘zg‘atadi, deb hisoblashgan, ammo bular Erwinia carotovora turining sinonimlari bo‘lishi taxmin qilinadi. Kurash choralari. Chidamli navlar yaratish va qo‘llash, ekish uchun quruq, sog‘lom, fungitsid (bakteritsid) bilan dorilangan urug‘lik tuganak ishlatish, nam tuproqqa ekmaslik; dalani keragidan ortiq sug‘ormaslik; almashlab ekishni joriy etish; nihollar yangi o‘sib chiqqanda va ekin gullaganda kasallarini yagana qilib, daladan chiqarib, yo‘qotish; hosilni yig‘ish, tashish, omboxonalarga joylash va saqlash jarayonida mexanik jarohat yetkazmaslik, ularni quritib, so‘ngra quruq joylarda, 2-4°S harorat va 90-95% HNN da saqlash lozim (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Bo‘riyev va b., 2002; Sattarova va b., 2003). Kartoshkani omborxonalarda saqlash davrida ho‘l va boshqa chirishlar bilan kurash choralari haqidagi ma’lumotlar keyingi bobda keltirilgan. Kartoshka fuzarioz so‘lishi (fuzarioz vilt)ni Fusarium oxysporum f. tuberosi va boshqa Fusarium turkumiga mansub gifomitset zamburug‘lar qo‘zg‘atadi (Dyakova, 1969; Int. Potato Center, 1982). Ular issiqsevar zamburug‘lar bo‘lib, butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda ham keng tarqalgan. Vertitsillyoz viltdan farqli o‘laroq, fuzarioz kartoshka tez so‘lishiga olib keladi, bunda so‘lish o‘simlik tepasidan pastga tarqaladi. Pastki barglar sarg‘ayadi, yuqori yarusdagilarida xlorotik dog‘lar paydo bo‘ladi, o‘simlik tepasi qizg‘ish tus oladi, ildiz va ildizpoyalari chirishi, o‘tkazuvchi to‘qimalari mitseliy bilan to‘lib, tiqilib qolishi hamda zamburug‘ metabolitlari o‘simlikni zaharlashi so‘lish sabablari hisoblanadi. Kartoshka tuganaklari fuzarioz quruq chirishini Fusarium oxysporum , Fusarium cambucinum , Fusarium cilmorum , Fusarium solani va ba’zi boshqa Fusarium turlari qo‘zg‘atadi. Kartoshka tuganaklari o‘suv davrida odatda zararlanmaydi, ularning ko‘pchiligi hosilni kavlab olish, qoplash, omborxonaga tashish va joylash paytlarida zararlanadi. Qo‘zg‘atuvchilar mexanik jarohatlar, sovuq urgan joylar, hasharotlar va boshqa patogen zamburug‘lar shikastlagan to‘qimalar orqali tuganaklarga kiradi va zararlaydi. Zararlangan tuganaklar ustida

oldin qaynoq suvda kuyganga o‘xshash, biroz botiq dog‘lar paydo bo‘ladi. Ular o‘sib, kattalashadi, kulrang-qo‘ng‘ir tus oladi va ostidagi to‘qimalarga va tuganak ichiga o‘tadi. To‘qimalar quruq chirib, kukunga o‘xshab qoladi, tuganak ichida bo‘shliqlar, kavaklar paydo bo‘lib, u yerda, zararlagan zamburug‘ turi bilan bog‘liq holda, har xil rangli mitseliy (mog‘or) rivojlanadi. Tuganaklarning chirigan joylari sog‘lom to‘qimadan aniq ajralib turadi, ularning ustida konsentrik doiralar va mitseliy rivojlanadi. Toshkent viloyatida kartoshka o‘suv davrida fuzarioz bilan 24,9-43,5% ga kasallangani xabar qilingan (Hakimov va b., 2005). Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari. Fusarium cambucinum. Mitseliy oq, oqish- sariq, pushti rangli, baroq, zich. Makrokonidiyalar havo mitseliysida, pionnotlarda, kamroq hollarda sporodoxiylarda rivojlanadi, urchuq-o‘roq shaklli, egilgan, 6, kamroq hollarda 4 va 5 hujayrali, ko‘p bo‘lganida rangi pushti yoki och-qo‘ng‘ir; 4 hujayralilarining o‘lchami 16-45x3-6 mkm, 6 hujayralilari 25-60x3,5-6 mkm. Ba’zan qo‘ng‘ir yoki to‘q-moviy tusli sklerotsiylar hosil qiladi. Fusarium cilmorum . Mitseliy oq, oqish-sariq, sarg‘ish-to‘q-qizil rangli, baroq, zich. Makrokonidiyalar sporodoxiy va pionnotlarda, kamroq hollarda havo mitseliysida rivojlanadi, urchuq-o‘roq, egilgan yoki to‘g‘ri, ba’zan deyarli silindr shaklli, 4-6, kamroq hollarda 7-9 hujayrali, ko‘p bo‘lganida rangi sariq, pushti, to‘q-sariq, och-qo‘ng‘ir yoki qizg‘ish-to‘q-sariq; 4 hujayralilari 15-56x3,7-11,5 mkm, 6 hujayralilari 20-88x4,7-12,5 mkm, 8 hujayralilari 35-100x6-14 mkm. Xlamidosporalari interkalyar (gifalar o‘rtalarida) rivojlanadi. O‘zbekistonda uyumlarda va omborxonalarda saqlanadigan tuganaklarning eng ko‘p tarqalgan chirishi fuzarioz ekanligi aniqlangan (Bo‘riyev va b., 2002; Xolmurodov, 2004). Kasallik ko‘pincha tuganaklar 2-3 oy saqlanganda paydo bo‘ladi. Fuzarioz bilan yengil zararlangan kartoshkalarda chirish kuchayadi. Hatto normal sharoitda ham 10% gacha tuganaklar chirib ketadi; yuqori harorat va namlikda kartoshkaning 30-50% va undan ham ko‘prog‘i yo‘qotilishi mumkin. Urug‘likka mo‘ljallangan, fuzarioz bilan zararlangan tuganaklar, ayniqsa, ular bo‘laklarga kesib ekilsa, tuproqda chirib ketishi mumkin. Ulardan nihol o‘smasligi, yoki zaif, nimjon nihollar chiqib, keyinchalik so‘lishi kuzatiladi. Kurash choralari. Kartoshka hosilini ehtiyotkorlik bilan kavlab olish, qoplash, tashish va omborxonalarga joylash lozim. Yangi to‘plangan tuganaklarni biroz yuqori namlik sharoitida saqlash ularning ustidagi yaralar qotishini ta’minlaydi va infeksiya tarqalishini ancha kamaytiradi; so‘ngra kartoshkani quruq, zararsizlantirilgan omborxonalarda past (3-5°C) harorat va 90-95% nisbiy namlik

sharoitida saqlash maqsadga muvofiq. Urug‘lik sifatida sog‘lom tuganaklarni kesmasdan, samarali fungitsidlar bilan dorilab ekish; o‘suv davrida tuproq namligi 60-85% atrofida bo‘lishini ta’minlash, organik va mineral o‘g‘itlarni balansini saqlagan holda solish, nordon tuproqlarni ohaklash, dalaga kartoshka 3-4 yilda bir marta ekiladigan almashlab ekishni joriy etish tavsiya etiladi. Quruq chirishga Rannyaya roza va Berlixingen navlari chidamsiz, Lorx va Voltman navlari esa chidamli (Zaprometov, 1974; Pidoplichko, 1977; Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982; Chumakov, Zaxarova, 1990; Bo‘riyev va b., 2002; Xolmurodov, 2004). Kartoshka vertitsillyoz so‘lishi (vertitsillyoz vilt) ni Verticillium albo- atrum va V.dahliae zamburug‘lari qo‘zg‘atadi. Kasallik ko‘p mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda ham qayd etilgan bo‘lsa ham, uning kartoshkada tarqalishi va hosilga zarari o‘rganilmagan. So‘lish odatda o‘simliklar gullash davrida yoki keyinroq, ko‘pincha pastki barglarning bir tomoni sarg‘ayishi bilan boshlanadi. Poya pastki qismi qiya kesilsa, o‘tkazuvchi to‘qimalarda qo‘ng‘ir dog‘larni ko‘rish mumkin. Ko‘pincha o‘simliklar, so‘limasdan sarg‘ayadi, vaqtidan oldin yetiladi va quriydi. Tuganaklarning ichida ham o‘tkazuvchi to‘qimalarda yoki ularning bir qismida och-qo‘ng‘ir, katta tuganaklarning ko‘zchalarida esa pushtiroq yoki qizg‘ish dog‘lar paydo bo‘ladi. Bunday tuganaklar omborxonada saqlash paytida chirib qoladi. Zamburug‘ mitseliy va sklerotsiylari yordamida o‘simlik qoldiqlarida va tuproqda ko‘p yillar davomida, keyingi mavsumgacha zararlangan tuganaklarda ham saqlanadi. Kurash choralari jumladan g‘alla va dukkakli ekinlar bilan almashlab ekish, urug‘lik tuganaklarni ekishdan oldin fungitsidlar bilan dorilash, yerni keragidan ortiqcha yoki kam sug‘ormaslik, sistemali fungitsidlardan birini purkash tavsiya qilinadi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshkani fitoftorozini Phytophtora infestans oomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ rangsiz, bir hujayrali, ko‘p yadroli endofit tana hosil qilib, ko‘plab jinssiz sporalar – zoosporangiylar hosil qiladi. Oosporalar – ya’ni jinsiy sporalar faqat kartoshkani vatani bo‘lgan Meksikada uchraydi, ammo keyingi ma’lumotlarga qaraganda bir qancha Yevropa mamlakatlarida ham oosporalar hosil bo‘lishi aniqlangan. Qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ning biologik xususiyatlaridan biri – uning fiziologik irqlarini va populyatsiyalarini juda ham ko‘pligidir. Ushbu fiziologik irqlari va populyatsiyalari o‘zining parazitlik xususiyatlari, inkubatsion davri davomiyligi, patogenligi (kasallikni tug‘dirish qobiliyati), agressivligi, virulentligi hamda sporalar hosil qilish darajalari bilan bir-biridan keskin farq qiladi.

Zamburug‘ kartoshkani barglarini, poyalarini, tuganaklarini va o‘simtalarini kasallantiradi. Kasallikni xarakterli alomatlari o‘simliklarni gullash davri arafasida barglarda namoyon bo‘ladi. Dastlab pastki yarus barglarni uchida qo‘ng‘ir rangli bo‘rtgan dog‘lar paydo bo‘ladi, bunday dog‘larni orqa tomonida, aniqrog‘i bargning yashil hamda qo‘ng‘ir qismi chegarasida oqimtir rangli qalin g‘uborlar hosil bo‘lishi kuzatiladi. Qo‘ng‘ir rangli dog‘larning kengayib borishi hisobiga g‘uborlar ham kasallangan va sog‘lom to‘qima chegarasi tomon surilib boraveradi. Bu g‘uborlar zamburug‘ning sporalaridir. Poya va barg bandlarida kasallik uzunchoq qo‘ng‘ir rangli qalin yo‘l- chiziqlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Quruq va issiq ob – havo sharoitida kasallik to‘xtaydi, bunda dog‘lar qurib qoladi va poya hamda barglar mo‘rt bo‘lib sinib ketadi, nam ob – havo sharoitida esa dog‘lar yiriklashib, rivojlanadi va dog‘ o‘rnidagi poya va barg bandlari to‘qimalari chiriydi. Kasallik doimo yangidan yangi barg va poyalarga o‘tib turadi, natijada o‘simlik tupi nobud bo‘ladi. Kasallangan tuplardan sog‘lom tuplarga kasallik muntazam ravishda o‘tib turadi. Dalada kasallangan palaklarning yangi o‘choqlari to‘xtovsiz ravishda paydo bo‘laveradi. Agar ob – havo sernam kelsa 7 – 10 kunda daladagi hamma palaklar to‘liq nobud bo‘ladi. Tuganaklarda biroz botiq ko‘rinishdagi qo‘ng‘ir rangli dog‘lar hosil bo‘lib, tuganak mag‘zi dog‘ ostidan boshlab biroz qo‘ng‘irlashadi. Kasallik juda katta zarar keltirib, ba’zan hosilni to‘liq nobud bo‘lishiga olib keladi. Ba’zi seryog‘in yillari ko‘pgina mintaqalarda yirik talofatlar keltirganligi ma’lum. Bundan tashqari omborxonada saqlash davrida kasallangan tuganaklardan to‘xtovsiz ravishda sog‘lomlari zararlanib turadi, shuningdek boshqa mikroorganizmlar bilan birgalikda tuganaklarning quruq chirishiga olib keladi. Shuningdek kasallikning yana bir zarari shundaki, kasallangan kartoshka tuplarida palaklarning erta nobud bo‘lishi hisobiga tuganaklar soni kam bo‘lib, ular to‘liq yetilmaydi, o‘lchamlari kichik bo‘lib qoladi hamda bunday tuganaklar yaxshi saqlanmaydi. Infeksiya manbai – kasallangan urug‘lik tuganaklar hamda o‘tgan yildan dalada qolib ketgan kasal tuganaklar bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari omborxonalarda saralash davrida kasallangan tuganaklar 1,5 m chuqurga ko‘milib yo‘q qilinmay, axlatxonalarga tashlansa, ular ham doimiy infeksiya o‘chog‘i bo‘lib xizmat qiladi.

Urug‘lik tuganaklarning ko‘zchalari kasallangan bo‘lsa bunday tuganaklardan o‘simta unib chiqmaydi, natijada to‘liq ko‘chat olinmaydi. Agar urug‘lik tuganaklar kuchsiz darajada kasallangan bo‘lsa, tashqi ko‘rinishidan sog‘lomga o‘xshash o‘simliklar o‘sib chiqadi, ammo oradan 45 – 60 kun o‘tib (gullash oldidan) barg va poyalarda kasallik alomatlari namoyon bo‘ladi. O‘simlikning bunday kech zararlanishi qo‘yidagicha kechadi: urug‘likdagi infeksiya o‘sib, tuproqda zoosporangiy hosil qiladi, zoosporangiylar esa o‘simlikni gullash davri oldidan yer ostki qismida hosil bo‘lgan kechki o‘simtalarni kasallantiradi. Kasallangan o‘simtalarda hosil bo‘lgan sporalar esa boshqa o‘simliklar barglariga o‘tadi. Zoosporangiylar limon shaklida bo‘lib, o‘tkir uchi qalinlashgan qobiq bilan o‘ralgan bo‘ladi. Shu joydan band hosil bo‘lib, zoosporalar otilib chiqadi. Zamburug‘ning o‘suvchi bandi faqat barg yuzasi ho‘l bo‘lganda va harorat 20 – 24 0S bo‘lganda ro‘y berishi kuzatiladi. Bir tomchi namlik yoki yomg‘ir bo‘lishi bilanoq zoosporalar hosil bo‘ladi. Zoosporalarning chiqishi oldidan zoosporangiy tanasi bir necha (6 – 16) bo‘lakka bo‘linadi va ulardan zoosporalar hosil bo‘ladi. Zoospora yalang‘och holda bo‘lib, 1 – 3 yadroga ega, 2 ta tuki bo‘ladi va bu tuklar qarama qarshi tomonlarda joylashadi. Harakatlanish davrida zoospora o‘z tanasi o‘qi atrofida aylanadi, bu holat yarim soatcha davom etadi. So‘ngra zoospora tuklarini tashlab, qobiq hosil qiladi, o‘sib o‘simta band hosil qiladi, bu bandlar o‘simlik to‘qimalarining hujayralararo bo‘shliqlariga tarqalib vegetativ tana mitseliy hosil qiladi. Keyinchalik mitseliydan kuchsiz tarmoqlangan sporangiybandlar hosil bo‘ladi, bular barglarning orqa tomoniga oqimtir g‘ubor ko‘rinishida namoyon buladi. Barg to‘qimalarining hujayralararo bushlig‘ida mitseliy gaustoriya (so‘rg‘ich) hosil qiladi, bu gaustoriyalar oziqa elementlarini so‘rib, barg to‘qimasida xarakterli qo‘ng‘ir dog‘lar hosil qiladi va to‘qimalarni nobud qiladi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari . Phytophtora infestans . Mitseliy hujayralarga bo‘linmagan, u kartoshka to‘qimalarining hujayralari ora-sidagi bo‘shliqlar ichi bo‘ylab tarqaladi. Zoosporangioforalar 2-5 tadan guruhlarda barg teshikchalaridan yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri epidermisni yorib chiqadi, ular oddiy yoki kam shoxlanuvchi, eni 10 mkm cha. Zoosporangiylar 1 hujayrali, tuxum yoki limon shaklli, rangsiz, o‘lchami 25-33x15-20 mkm, qobig‘i yupqa, silliq, ustida yaxshi ko‘rinadigan g‘uddachasi bor. Suvda o‘sganida ular 4-16 ta 2 xivchinli zoospora yoki kurtak (gifa) hosil qiladi. Tabiiy sharoitda oosporalar hosil bo‘lmaydi. Tuganak zararlanganda ham shunday holat kuzatiladi. Tuganaklarning kasallangan to‘qimalari asta sekin nobud bo‘lib, botiqsimon dog‘lar hosil qiladi, dog‘ ostidagi hujayralararo bo‘shliqlarda esa mitseliy tarqalganligi tuganak

mag‘zida qo‘ng‘ir dog‘lar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Saqlash davrida esa o‘lik, ya’ni nobud bo‘lgan to‘qimalar boshqa mikroorganizmlar ta’sirida quruq chiriydi. Barglardagi zoosporalar yomg‘ir ta’sirida yuvilib, tuproqqa tushadi tuganaklarni daladayoq zararlaydi. Shuningdek kartoshkani kovlash vaqtida tuganaklar kasallangan palaklarga tegsa ham kasallanadi. M. V. Bordukova ma’lumotlariga ko‘ra infeksiya faqat urug‘lik tuganaklarda saqlanadi, kovlash vaqtida esa kasallangan palaklardan sog‘lom tuganaklarga yuqadi, shuningdek saqlash davrida tuganaklar saralanmasa kasallik bir – biriga yuqadi. Fitoftora kasalligini rivojlanishi va tarqalishida namlik hamda harorat muhim ahamiyat kasb etadi. Zoosporangiylarning o‘sishi va o‘simlikning zararlanishi, shuningdek kasallangan barglarda sporalarning hosil bo‘lishi uchun albatta bir tomchi namlikning bo‘lishi shart. Zamburug‘ sporalari yuqorida aytilganidek faqat nam sharoitda o‘sadi. Bir tomchi suvda (yomg‘ir yoki shudring tomchisida) zoosporalar shakllanadi. Bunda to‘qimalarning kasallanish xavfi juda ham kuchayadi, chunki 10 – 16 ta zoospora mitseliyga nisbatan ko‘proq o‘simliklarni kasallantiradi. Bundan tashqari bir tomchi namlik zoosporangiy va zoosporalarni tuproq yuzasidan barglarga, barglardan barglarga hamda palaklarga tarqalishini osonlashtiradi. O‘simliklarning kasallanishi uchun havoning nisbiy namligi 75% dan kam bo‘lmasligi talab etiladi. Agar havoning nisbiy namligi bundan kam bo‘lsa, havodagi zoosporangiylar 1 – 3 soatda nobud bo‘ladi. Havo haroratining +15 – 20 0S bo‘lishi kasallikning tez tarqalishiga olib keladi, agar harorat +26 0S dan yukori bo‘lsa havodagi sporalar tezda nobud bo‘ladi. Havo haroratining +10 0S dan past yoki +20 0S dan yuqori bo‘lishi barglarda sporalar hosil bo‘lishini to‘xtatadi. Harorat kasallikning inkubatsion davri davomiyligiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘rtacha sutkalik harorat +20 – 25 0S bo‘lsa inkubatsion davr 3 kun bo‘lib, haroratning bundan past yoki yuqori bo‘lishi bu davrning cho‘zilishiga olib keladi, bunda kasallik alomatlari keyinroq (7-10 kunda) namoyon bo‘ladi. Fitoftora kasalligi rivojlanishini ob-havoga bog‘liqligi orqali qisqa muddatli bashorat (prognoz) tuziladi. Kasallik paydo bo‘lishi uchun o‘simlik o‘suv davrini ikkinchi yarmida 2 sutka davomida o‘rtacha sutkalik harorat +10 0 C dan past bo‘lmasligi, havoning nisbiy namligi esa 75% dan kam bo‘lmasligi lozim. Ana shunday sharoitdagina o‘simlik yer ustki qismlari kasallanadi. O‘simliklarni kuchli darajada kasallanishi uchun harorat +13 – 18 0 C, havoning nisbiy namligi esa 96 – 100% bo‘lishi yoki bir marta oz bo‘lsada yomg‘ir yog‘ishi kifoya qiladi xolos .

Kurash tadbirlari. Fitoftoraga qarshi shotland olimi Blek chidamli navlar yaratishni taklif qilgan edi. Uning fikricha, kartoshkani yovvoyi formalarida fitoftoraga chidamlilikni 4 ta gen R 1 R 2 R 3 R 4 nazorat qiladi va bu genlar turli irqlarga chidamlilikni belgilaydi. Keyingi yillarda esa bu nazariya hayotda o‘z tasdig‘ini topmadi, chunki zamburug‘ning irqlari shu qadar ko‘p ediki, buni seleksion yo‘l bilan hal etib bo‘lmasligi ayon bo‘ldi. Tabiatda nazariy jihatdan mutatsiya, gibridizatsiya, yadrolarning somatik rekombinatsiyasi orqali doimo har 14 – 18 soatda 1 ta yangi irq paydo bo‘lib turadi. Bunday muddatda esa kartoshkani yangi gibrid yoki navini yaratib bo‘lmaydi, yoki yaratilgan gibrid yoki navlar ma’lum irqlarga chidamli bo‘lsada, keyinchalik boshqa irqlar tomonidan kuchli darajada kasallanishi kuzatiladi. Agrotexnologik kurash tadbirlaridan sog‘lom urug‘likdan foydalanish, tuproqqa fosforli, ayniqsa kaliyli o‘g‘itlar berish, o‘simliklarni misli, borli va marganetsli mikroo‘g‘itlar bilan ildizdan tashqari oziqlantirish lozim. Bir tomonlama azotli oziqlantirish kasallanishni kuchaytiradi. Urug‘lik tuganaklarni yorug‘ sharoitda nishlatish, tup ostiga ko‘proq va qalinroq tuproq tortish lozim. Kimyoviy tadbirlardan o‘suv davrida misli fungitsidlardan foydalanish tavsiya etiladi. Sintetik fungitsidlar fitoftoraga ta’sir etmaydi. O‘suv davrida 1 % li Bordo suyuqligi, 3% li mis xlor oksidi qullaniladi. Shuningdek Ridomil-Gold fungitsidini 2,0 – 2,5 l/ga, Kurzat fungitsidini esa 2,5 kg/ga meyorida qo‘llash tavsiya etiladi. Birinchi kimyoviy ishlov kasallik alomatlari namoyon bo‘lishi bilan darhol o‘tkaziladi va har 8 – 12 kunda takroran qayta dorilanib turiladi. Bunda ishchi suyuqlik sarfi 450 – 500 l/ga dan kam bo‘lmasligi talab etiladi. Ushbu fungitsidlar kontakt ta’sirga ega ekanligi inobatga olinib, dorilashda o‘simliklarning butun yer ustki qismini to‘liq ho‘llanishiga erishish lozim. Kasallangan palaklar kartoshkani kovlashga 10 – 15 kun qolganda yo‘qotiladi. Buning uchun palaklarga 1,5% li magniy xlorid eritmasi purkaladi (ishchi suyuqlik sarfi 1000-1100 l/ga), so‘ngra palaklar yig‘ishtirilib, yoqib yuboriladi. Kartoshka tuganaklarining qora kalmaraz (rizoktonioz) kasalligini Rhizoctonia solani zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Zamburug‘ tuproqda butun dunyoda tarqalgan, O‘zbekistonda omborxonalarda tuganaklarni zararlashi O‘GEBI xodimlari tomonidan xabar qilingan, boshqa kuzatuvlarda uning kartoshka tuganaklarida juda kam uchrashi qayd etilgan (Xolmurodov, 2004). Rizoktonioz kartoshkaning tuganak, novda, poya, ildizpoya va ildizlarini zararlaydi. Kasal tuganaklar ekilganda, rizoktonioz nihollarga katta zarar yetkazadi, ularni juda siyrak qilib qo‘yadi, chunki nihollar tuproq yuzasiga chiqmasdan yoki chiqqandan

so‘ng tezda chiriydi. Urug‘lik tuganaklar chuqur ekilsa, nobud bo‘lgan nihollar soni oshadi. Ildizpoya va poyaning pastki qismida biroz botiq, hajmi va shakli har xil bo‘lgan qo‘ng‘ir dog‘lar va yaralar, ularning ustida sarg‘ish-qo‘ng‘ir gifalar qatlami paydo bo‘ladi. Zararlangan tuganaklar ustida qattiq, to‘q-qo‘ng‘ir, so‘ngra qorayuvchi, shakli har xil sklerotsiylar ri-vojlanadi. Kasallik yuqori namlik va 9- 27°C (optimum 15-21°S) haroratda rivojlanadi. Zamburug‘ o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi va sklerotsiylari yordamida kartoshka tuganaklari bilan tarqaladi. Soztuproqlarda kamroq, qumoq tuproqda ko‘proq uchraydi va o‘simliklarni kuchliroq zararlaydi. Kartoshkadan tashqari pomidor, baqlajon, qalampir, sabzi, karam, lavlagi, turp, bodring, salat, qovoq, tamaki, g‘o‘za va boshqa ko‘p ekin va begona o‘tlarni zararlaydi. Kasallikka chidamli navlar mavjud emas. Boshoqli ekinlar va o‘tlar zararlanmaydi, beda juda kam zararlanadi. Tuganaklar zararlanish darajasi bilan bog‘liq holda, rizoktonioz kartoshka hosilining 16-25 foizini yo‘qotishi aniqlangan. Kurash choralari. Urug‘lik uchun sog‘lom tuganaklar qo‘llash, ularni sayoz ekish, kartoshka ekish qatorlariga tuproq fungitsidi kiritish, dalada tuproq kuchli zararlanmagan hollarda ekishdan oldin samarali fungitsidlar bilan dorilash, hosilni o‘z vaqtida yig‘ib olish tavsiya qilinadi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka kumushrang kalmaraz kasalligini Helminthosporium solani gifomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Tuganaklar tuproqda zararlanadi, ularning ustida to‘q-kulrang, diametri 1-6 mm cha mog‘or qatlami paydo bo‘ladi. Omborxonada saqlanayotgan tuganaklarning epidermisi ostida sklerotsiylar rivojlanadi va tuganaklarning qobig‘i chiriydi. Zamburug‘ tuganaklarga ko‘zchalari orqali kiradi. Bu kasallik ko‘pincha bo‘rtma kalmaraz bilan birga uchraydi (Peresipkin, 1982). O‘zbekistonda omborxonalarda saqlanayotgan kartoshkada qayd etilgan (Xolmurodov, 2004). Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Helminthosporium solani . Kartoshkaning tuganaklarida sklerotsiylarning koptoksimon to‘dasi hosil bo‘ladi, ulardan konidiofora va konidiyalar o‘sib chiqadi. Konidioforalar to‘g‘ri, pastidan uchiga qarab ingichkalashgan, jigarrang, to‘q-qo‘ng‘ir, to‘q-zaytun tusli, uzunligi 150-600 mkm, eni ostki qismida 9-15 mkm, uchida 4,8-9 mkm. Konidiyalar to‘g‘ri yoki egilgan, teskari-to‘qmoq shaklli, oldin rangsiz, so‘ngra jigar-rang, to‘q-zaytun tusli, 2-8 soxta to‘siqchali, o‘lchami 24-85x7-11 mkm, o‘rtacha 39x9,4 mkm, uchi 2-4 mkm gacha ingichkalashgan.

Kartoshka bo‘rtma kalmaraz (oosporoz) kasalligini Oospora pustulans gifomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi, Tuganaklar dalada tashqi belgilarsiz zararlanadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Oospora pustulans . Konidiyalar mitseliy hujayralari ajralishidan hosil bo‘ladi, biroz cho‘zinchoq yoki silindrsimon, o‘lchami 6-12x2-12 mkm. Omborxonada saqlanayotgan kartoshkada kasallik belgilari 4-5 oydan so‘ng yuzaga chiqadi va bahorgacha rivojlanishi davom etadi. Tuganaklar ustida qoramtir, dumaloq, diametri 2-4 mm gacha, atrofi biroz botiq bo‘rtma pustula (yara) lar paydo bo‘ladi, o‘sha joylar biroz g‘ijimlanganga o‘xshab qoladi. Zamburug‘ tuganaklarga ko‘zchalari va har xil yaralar (mexanik jarohatlar, hasharot chaqqan yoki kasallik tufayli paydo bo‘lgan teshiklar) orqali kiradi. O‘simlik qoldiqlari, zararlangan tuganak va tuproqdagi sklerotsiylar infeksiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Zararlangan tuganaklarning sifati buziladi, urug‘lik uchun ishlatilganda nihollar soni kamayadi. Kasallikka chidamli navlar yo‘q. Kurash choralari . Omborxonalarda kartoshkani saqlash qoidalariga rioya qilishdan iborat (Peresipkin, 1982). Oosporoz O‘zbekistonda ham omborxonalarda uchraydi. Kartoshka oddiy kalmaraz kasalligini aktinomitset Streptomyces scabies qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoda tuprog‘i juda nordon bo‘lmagan barcha mintaqalarda uchraydi. Tuganaklarning ustida mayda, qo‘ng‘ir yoki to‘q-qo‘ng‘ir, to‘rsimon dog‘lar paydo bo‘ladi. Ular o‘sib, qo‘shilib, biroz bo‘rtgan yoki botiq, qizg‘ish to‘q-qo‘ng‘ir dog‘, so‘gal va yaralarga aylanadi. Omborxonalarda saqlash paytida, ikkilamchi mikroorganizmlar ta’sirida bunday tuganaklar butunlay chiriydi. Qo‘zg‘atuvchi tuganaklarni yengil va soz tuproqlarda ko‘proq zararlaydi, tuproqqa ohak solish kasallikni kuchaytiradi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Streptomyces scabies. Barcha aktinomitsetlar kabi, bu tur ham grammanfiy. Sun’iy ozuqa muhitlarida g‘adir-budur, terisimon, sarg‘ish yoki sarg‘ish-qo‘ng‘ir, zich koloniyalar hosil qiladi. Koloniyalar ustida havoda rivojlanadigan sporoforalari vintga o‘xshab buralgan; sporalari silindr shaklli, rangsiz, 1,2-1,5x0,8-1 mkm. Kurash choralari. Chidamli navlar ekish, urug‘lik tuganaklarni ekishdan oldin dorilash, tuproqda pH 5-5,2 bo‘lishini ta’minlash, karam, lavlagi kabi ekinlar bilan almashlab ekishni joriy qilish, umumiy agrotexnika qoidalariga rioya etish lozim (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982; Popkova i dr., 2005). Kasallik O‘zbekistonda ham qayd etilgan (Zaprometov, 1974).

Kartoshkaning yana bitta - changli kalmaraz kasalligining (qo‘zg‘atuvchi Spongospora subterranea) O‘zbekistonda mavjudligi aniqlanmagan. Kartoshka fomoz (gangrena) kasalligini Phoma exigua (Int. Potato Center, 1982) va Phoma solanicola (Peresipkin, 1982) piknidali zamburug‘lari qo‘zg‘atadi. Qo‘zg‘atuvchikarning belgilari. Phoma exigua. Piknidalar dumaloq shaklli, epidermis ostida, oldin qo‘ng‘ir, so‘ngra qorayuvchi. Piknosporalar 1 hujayrali, tuxum shaklli, uzunligi 5-7 mkm. Askomitset bosqichi – Ophiobolus porhyrogonus. Peritetsiylari shar-konus shaklli, uchida sporalar chiqishi uchun xizmat qiluvchi naysimon organi (ustitsa) mavjud, qora tusli, o‘lchami 499x329 mkm. Xaltachalari uzunchoq, uchlari dumaloqlashgan, o‘lchami 157x4 mkm. Askosporalar rangsiz, ipsimon, o‘lchami 127x1,7 mkm. Phoma solanicola. Piknidalar dog‘lar ustida hosil bo‘ladi, zaytun-qo‘ng‘ir tusli, so‘ngra qorayuvchi, dumaloq shaklli, o‘simlik to‘qimalarini ustitsalari yordamida yorib chiqadi, o‘lchami 90-160x80-160 mkm. Konidiyalar 1 hujayrali, rangsiz, shar yoki tuxum shaklli, o‘lchami 3,7-7x1,8-3,7 mkm. Oldin tuganaklarning qobig‘i ostida botiq dog‘lar paydo bo‘ladi. Ular kattalashib, to‘q kulrang-qo‘ng‘ir, qizg‘ishroq-qoramtir rang oladi, chetlari aniq bo‘lib, tuganaklarning ichiga o‘tib ketgan chirigan joylar rivojlanadi. Quruq fuzarioz chirishdan farqli o‘laroq, fomoz yaralari konsentrik doiralar hosil qilmaydi. O‘suv davrida fomoz novda, poya va barg bandlarida cho‘zinchoq dog‘lar, so‘ngra ularning ustida piknidalar hosil qiladi. Piknidalardan piknosporalar yomg‘ir paytida chiqadi, yomg‘ir tomchilari va shamol yordamida boshqa o‘simliklarni, tuproqqa tushganlari esa, yangi hosil tuganaklarini zararlaydi. Tuganaklar kavlab olish va omborxonalarga tashish paytida ham zararlanadi. Zamburug‘ ularga ko‘zchalari va har xil yaralar orqali kiradi. Omborxonalarda fomoz fuzarioz bilan birga tuganaklarning ko‘pchiligi chirib ketishiga sabab bo‘ladi. Zamburug‘ o‘simlik qoldiqlarida 3 yilgacha saqlanishi mumkin, mavsumdan mavsumga zararlangan tuganaklar bilan ham oson o‘tadi. Fomoz bilan kurashda fuzarioz quruq chirishga qarshi ishlatiladigan chora-tadbirlar samara beradi; urug‘lik tuganaklarni ekishdan oldin fungitsidlar eritmasiga botirib, yoki uni purkab, dorilash tavsiya qilinadi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982).

Fomoz O‘zbekistonda dalada kam uchraydi, tuganaklarni zararlamaydi, omborxonalarda saqlanayotgan (asosan Yevropa mamlakatlari va Rossiyadan olib kelingan) kartoshkada tarqalishi bo‘yicha fuzarioz chirishdan keyingi 2-nchi o‘rinni egallagan (Xolmurodov, 2004). Kartoshka alternarioz kasalligini Alternaria solani gifomitseti qo‘zg‘atadi. Sobiq ittifoq paytida bu kasallik ikkita - alternarioz va makrosporioz nomlari bilan yuritilgan, qo‘zg‘atuvchilari ham ikkita - Alternaria va Macrosporium turkumlariga mansub, deb hisoblanar edi. Hozir " Macrosporium solani " Alternaria solani ning sinonimi ekanligi isbot qilingan, " Macrosporium " va "makrosporioz" atamalarini ishlatish man etilgan. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Alternaria solani. Zamburug‘ o‘simliklar to‘qimalari ustida yupqa, oq, ba’zan sal pushtiroq yoki qo‘ng‘irroq rangli mitseliy, konidiofora va konidiyalardan tashkil topgan mog‘or paydo.qiladi. Konidioforalarninguzunligi 110 mkm gacha, eni 6-10 mkm. Konidiyalar har bir konidioforada odatda bittadan paydo bo‘ladi, to‘g‘ri yoki sal buralgan, uzunchoq, to‘qmoq, teskari-to‘qmoq yoki ellipsoid shaklli, ustki qismi asta-sekin ingichkalashib, uzunligi konidiyaning uzunligiga teng yoki undan ham uzunroq bo‘lgan bo‘yincha hosil qiladi, eniga 1-9, bo‘yiga 1-2 to‘g‘ri yoki qiyshiq septali, O‘lchami 150-300x6-20 mkm, bo‘yinchasining eni 2,5-5 mkm. Kartoshka zamburug‘ bilan, odatda, gullash fazasida zararlanadi. Barglarda, kamroq darajada novda va poyalarda qirrali (ko‘p burchakli), tomirchalar bilan chegaralangan, qo‘ng‘ir, so‘ngra to‘q-qo‘ng‘ir, nekrotik, konsentrik dog‘lar paydo bo‘ladi. Kuchli zararlangan barglar sarg‘ayadi va quriydi. Tuganaklar zararlanganida ularning ustida quruq, terisimon dog‘lar rivojlanadi, dog‘lar ostidagi to‘qimalar chiriydi. O‘suv davrida alternarioz konidiyalari bilan tarqaladi. Kasallik uchun issiq va yomg‘irli ob-havo qulay hisoblanadi. Tuproqda kaliy yetishmasligi alternariozni kuchaytiradi. Ertapishar navlar odatda kasallikka chidamsiz, kechpisharlari esa ko‘pincha chidamlilik namoyon etadi. Qo‘zg‘atuvchi o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi. Kartoshkadan tashqari pomidor, baqlajon hamda ituzumdoshlar oilasiga mansub bo‘lgan begona o‘tlar ham zararlanadi. Kurash choralari. O‘simlik qoldiqlarini yo‘qotish (kuzgi shudgorda tuproqqa ko‘mish), xo‘jayin ekinlarni bir-biriga yaqin dalalarga joylashtirmaslik, begona o‘tlar bilan kurashish, urug‘lik tuganaklarni ekishdan oldin fungitsidlar bilan dorilash, elementlar balansi saqlangan to‘la o‘g‘it hamda kaliy o‘g‘itlarini berish tavsiya qilinadi (Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982).

Alternarioz O‘zbekistonda kartoshkada o‘suv davrida va omborxonalarda saqlash paytida qayd etilgan (Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Sagdullayeva i dr., 1990, 1995; Bo‘riyev va b., 2002), ammo uning ekinda o‘suv davrida uchrashi, tarqalish darajasi va hosilga ta’siri o‘rganilmagan. Kartoshkaning boshqa zamburug‘ kasalliklari. Un shudringni kartoshkada askomitsetlar Erysiphe cichoracearum (Zaprometov, 1974; Int. Potato Center, 1982) yoki Leveillula solanacearum (Golovin, 1960; Pidoplichko, 1977a; Gaponenko i dr., 1983) qo‘zg‘atadi, deb hisoblashadi. Kladosporioz (qo‘zg‘atuvchilari Cladosporium sp. ) o‘simlik barglarida va omborxonada saqlanayotgan tuganaklarda dog‘lanish qo‘zg‘atadi (Sagdullayeva i dr., 1990; Xolmurodov, 2004). Oq chirish (qo‘zg‘atuvchi askomitset Sclerotinia sclerotiorum ) O‘zbekistonda omborxonalarda uchrashi qayd etilgan, ammo bu tadqiqotlarda isbotlanishi lozim. Qora chirishni askomitset Rosellinia sp . qo‘zg‘atadi. Zararlangan o‘simliklar pakana bo‘lib qoladi, tuproq osti qismlari chiriydi va qisman kulrang- oqish mog‘or bilan qoplanadi. Zararlangan tuganaklar kesib ko‘rilsa, ularga chetlaridan zamburug‘ gifalari kirib olganini ko‘rish mumkin. Qora chirish tropik mamlakatlarda tarqalgan (Int. Potato Center, 1982). Sklerotsioz. Xabarlarga ko‘ra (Kirgizbayeva i dr., 1995; Sagdullayeva va b., 1995) O‘zbekistonda Toshkent viloyatida chiriyotgan kartoshka barglari hamda poyasidagi sklerotsiylardan suslo-agar oziqa muhitida zamburug‘ning toza kulturasi o‘stirilgan va uning apotetsiylari, xaltachalari va askosporalari o‘rganilgan. Mualliflar bu zamburug‘ Sclerotium rolfsii turiga mansubligini e’tirof qilishgan. Bu xabar noto‘g‘ri, chunki Sclerotium rolfsii turi askomitsetlar sinfiga emas, balki deyteromitsetlarning steril mitseliylar ( Mycelia Sterilia ) guruhiga kiradi va uning teleomorfasi bazidiomitsetlarga mansub bo‘lib Aethalium rolfsii (Agrios, 2008), yoki boshqa adabiyot manbaasiga ko‘ra (Aleoxopoulos et al., 2007) Athelia rolfsii turidir. Xolmurodovning (2004) xabariga ko‘ra Rosellinia necatrix zamburug‘i O‘zbekistonda omborxonada saqlanayotgan kartoshkadan ajratib olingan; bu zamburug‘ tasodifan uchratilgan, chunki u sabzavot ekinlarini zararlamaydi. Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari. Erysiphe cichoracearum . Zamburug‘ o‘simlik organlarida (asosan barglarida) oq, ba’zan pushtiroq yoki jigarrangroq yupqa mog‘or qatlami hosil qiladi. Konidiyalar bochka, deyarli silindr yoki oval shaklli, o‘lchami 26-31x11-18 mkm, zanjirchalarda. Kleystotetsiylar kam hollarda va miqdorlarda rivojlanadi, dumaloq, quriganda sal yassi shakl oluvchi, ba’zan

o‘zgaruvchan, noto‘g‘ri shaklli, qo‘ng‘ir tusli, diametri (65) 80-150 (180) mkm, har birining ichida 5-15 (36) ta xal-tacha mavjud; o‘simtalari ko‘p miqdorda, oddiy, kam hollarda, ustki qismida shoxlangan, uzunligi 200 mkm gacha. Xaltachalar tuxum yoki deyarli silindr shaklli, oyoqchali, o‘lchami 57-90x23-50 mkm, odatda har birining ichida 2 (kamroq hollarda 3-4) askospora mavjud. Askosporalar ellipsoid, ba’zan noto‘g‘ri yoki dumaloq shaklli, rangsiz, o‘lchami 20-30x9-20 mkm (Vyangelyauskayte i dr. 1989; Pidoplichko, 1977a). Kartoshka xalqa chirishini Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus (syn. Corynebacterium sepedonicum ) bakteriyasi qo‘zg‘atadi. Kasallik mu’tadil iqlimli mintaqalarda tarqalgan. Bu mintaqalardan kartoshka olib kelinganda, xalqa chirish boshqa mamlakatlarda ham tarqalganligi aniqlangan. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Aerob. Obligat parazit. To‘g‘ri yoki sal egilgan, noto‘g‘ri shaklli, eni tor tayoqcha, ko‘pincha V-shaklida juft bo‘lib, ba’zan yakka-yakka joylashgan bakteriyalar, o‘lchamlari 0,8-2,5-0,4-0,75 mkm. Grammusbat. Eski kulturalarda ba’zilari kokk shakliga kiradi. Harakatsiz, sporalari yo‘q. O‘sishi uchun boy ozuqa muhitini talab qiladi, sekin o‘sadi. Xemoorganotrof. Katalazamusbat, oksidazamanfiy. O‘sishi uchun optimal harorat 20-29°C, kam hollarda 35°S dan yuqori. Koloniyalari qizil yoki apelsin tusli. Mannitni, ba’zan mannoza, kraxmal, sorbit, atsetat, sitrat va suksinatni o‘zlashtiradi. Jelatinani suyultirmaydi. Sutni chiritadi. Qandda kislota va gaz hosil qilmaydi. Korinebakteriyalardan farqli o‘laroq klavibakteriyalarning hujayra devorchasida 2,4-diaminomoy kislotasi mavjud. Kasallik ekin gullash - meva tugish fazalarida yuzaga chiqadi va barglar sarg‘ayishi, so‘lg‘inligi, chetlari tepaga bukilishi, ayrim shoxlarining asta-sekin so‘lishi bilan ta’riflanadi. Zararlangan tuganak kesilganida o‘tkazuvchi to‘qimalar xalqasida och-sariq dog‘lar ko‘rinadi; tuganak qo‘l bilan siqilsa, undan bakteriyalar sariq, yelimsimon loyqa shaklida oqib chiqadi. Keyinchalik dog‘lar rivojlanib, kulrang, sarg‘ish yoki qizg‘ish-qo‘ng‘ir tus oladi, tuganak o‘sha joylardan chatnashi mumkin. Ikkilamchi mikroorganizmlar zararlab, tuganaklarni yumshatadi va chiritadi. Bunday belgilar rivojlanganida kasallikni fuzarioz quruq chirish bilan adashtirib qo‘yish mumkin. Kasallik asosan zararlangan tuganaklar bilan tarqaladi. Bakteriya tuproqda saqlanmaydi, ammo tuproqqa ishlov berish asbob-uskunalari, mashinalar hamda qop va yashiklar orqali ham o‘simliklarga o‘tadi. Kurash choralari. Pomidorda so‘gal va juft strik, kartoshkada qorason va fuzarioz quruq chirishga qarshi tavsiya qilingan usullar kartoshkaning xalqa

chirishiga ham samara beradi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982; Sattarova va b., 2003; Popkova i dr., 2005). Kasallik O‘zbekistonda ham tarqalgan (Kuznetsova, Tursumetova, 1970); omborxonada saqlanayotgan kartoshkadan turi aniqlanmagan bakteriya alohida yoki fuzarioz va fomoz chirish qo‘zg‘atuvchilari bilan birgalikda ajratib olingani xabar qilingan (Xolmurodov, 2004). Bu bakteriya Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus bo‘lishi mumkinligi tashxis bilan aniqlanilishi zarur. Kartoshka barglari buralishi kasalligini kartoshkaning R-virusi (Solanum virus 14) qo‘zg‘atadi. Virus dumaloq shaklli, diametri 25 nm atrofida. Bu virus guruhiga mansub turlarning kriptogrammasi R/1;2/*;S/S;S/Ap. Kartoshka virozlari orasida bu kasallik dunyoda eng keng tarqalgani va eng zararlisidir va u tufayli tuganaklar hosilining 90 foizigachasi yo‘qotiladi. Birinchi yil zararlangan o‘simliklar barglari och-sariq, ba’zi navlarda biroz binafsha, pushti yoki qizg‘ish tus oladi, ko‘pincha chetlari quvursimon shakl olib, tepaga bukiladi. Mavsum so‘ngida o‘simliklar tashqi belgisiz zararlanishi mumkin. Juda chidamsiz navlar tuganaklarida o‘tkazuvchi to‘qimalarning nekrozi kuzatiladi. Ikkinchi yili zararlangan (kasal tuganaklardan o‘sib chiqqan) kartoshkaning tuberosum kenja turiga mansub o‘simliklarning pastki barglari markaziy tomiridan tepaga bukilib, quvursimon va kichik bo‘lib qoladi, oqaradi, egiluvchanligi yo‘qoladi, teriga o‘xshab qoladi, barglarining osti qizg‘ishroq tus oladi. Kartoshkaning andigena kenja turiga mansub o‘simliklar barglarining chetlari va tomirlarida xloroz rivojlanadi, barglar juda kichik bo‘lib qoladi (Int. Potato Center, 1982). Kasallik tabiatda shira (ayniqsa Myzodes persicae ) va zararlangan tuganaklar bilan tarqaladi. Ituzumdoshlar oilasiga mansub o‘simliklar, eshaksho‘ra va ba’zi boshqalar zararlanadi (Vlasov, Larina, 1982; Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka Y-virozini kartoshka Y-virusi (Solanum virus 2) qo‘zg‘atadi. Bu guruh viruslarining shakli uzunchoq, uzunligi 750 nm, kriptogrammasi R/1;3,5/5;E/E;S/Ap. Zarari bo‘yicha Y-viroz barg buralishidan keyingi ikkinchi o‘rinda turadi, hosilning 80 foizigacha yo‘qotilishiga sabab bo‘ladi. Kasallik belgilari ekin navlari va ularni zararlagan virus shtammlari hamda ob-havo sharoitlari bilan bog‘liq va juda o‘zgaruvchan: barglar mo‘rtligi, rozetkalari paydo bo‘lishi, chetlari pastga

bukilishi, ustida nekrozlar rivojlanishi, o‘simlik bo‘yi pasayishi, novda va poyalarda nekrotik qoramtir-qo‘ng‘ir chiziq va tasmachalar hosil bo‘lishi mumkin; ba’zi navlarda yengil mozaika rivojlanadi yoki o‘simlik tashqi belgilarsiz zararlanadi. Kasallik tuganaklar orqali hamda, barqaror bo‘lmagan holda, shiralar bilan tarqaladi. Virus tamakini ham zararlaydi: zararlangan o‘simliklarning yosh barglari tomirlari oqaradi (boshqa shtammlari ta’sirida qo‘ng‘ir tus oladi) va so‘ngra barglarda oq, mayda nekrozlar paydo bo‘ladi. Kartoshka A-virusi (Solanum virus 3) bilan zararlangan o‘simliklarda ham o‘zgaruvchan belgilar paydo bo‘ladi, shuning uchun Y- va A-virozlarni dala sharoitida ajratish mumkin bo‘lmaydi. A-viroz tufayli kartoshka hosili 40% ga kamayishi mumkin (Int. Potato Center, 1982). Y-viroz O‘zbekistonda keng tarqalgan va kartoshka urug‘chiligiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Samarqand qishloq xo‘jaligi instituti xodimlarining tajribasida, nav bilan bog‘liq holda, latent shaklidagi Y-virus kartoshka urug‘i hosilini 13,6-24,0 foizga kamaytirgan (Ergashev va b., 2005). Kartoshka oddiy mozaikasini kartoshkaning X-virusi (Solanum virus 1) qo‘zg‘atadi. Virionlari ipsimon shaklli, 515x13 nm, inaktivatsiya harorati 68...75°S, barqaror (quruq barglarda 250 kungacha saqlanadi), oxirgi suyultirish 1:1000000 , in vitro holatda bir necha hafta saqlanadi. Kriptogrammasi R/1;2,2/6;E/ E;S/6. Kartoshka navi va uni zararlagan virus shtammi bilan bog‘liq holda, kasallik hosilni 10% gacha pasaytirishi mumkin. Kasallik dalada mexanik usulda (kontakt orqali) hamda zararlangan tuganaklar bilan tarqaladi, shira bilan o‘tmaydi. Odatda, barglarda mozaika rivojlanadi, ba’zi navlar juda kam yoki tashqi belgilarsiz zararlanadi. Virusning virulent shtammlari barg g‘ijimlanishini qo‘zg‘atadi. Kartoshkadan tashqari pomidor, qalampir, tamaki, sebarga, mingdevona, ituzum va b. zararlanadi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka boshqa virus va mikoplazma kasalliklari. S-mozaikani kartoshkaning 3-virusi ( Solanum virus 7 ) (R/1;*/6;E/E;S/Ap) qo‘zg‘atadi. Uning hosilga ta’siri kam. Mexanik kontakt, tuganaklar orqali, ba’zi shtammlari shira bilan tarqaladi, barglarda yengil mozaika qo‘zg‘atadi, yoki ular tashqi belgisiz zararlanadi. M-mozaikani kartoshkaning M-virusi (R/1;*/6;E/E;S/Ap) qo‘zg‘atadi; hosilga ta’siri o‘rganilmagan. Tuganaklar va shira orqali tarqaladi. Kartoshkaning X, S, M, Y va A-viruslari ko‘p hollarda ekinda birga uchraydi.

Kartoshka jingalakligi-pakanaligi ( Solanum virus 7), tuganaklarning ichidagi yoysimon zang dog‘lanish (Tobocco rattle virus) (R/1;2,3/5+0,6-1,3;E/E;S/Ne) paydo bo‘lishi va aukuba mozaikasi (F-virus, Solanum virus 8) (R/1;2,2/6;E/E;S/O) virus kasalliklari bo‘lib, sariq kasalligini astraning sariq kasalligi mikoplazmasi (Aster yellows) qo‘zg‘atadi. Bu kasalliklarning sariqdan boshqalari O‘zbekistonda qayd etilmagan (Vlasov, Larina, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka sariq (janubiy stolbur) kasalligini mikoplazma ( Aster yellows ) qo‘zg‘atadi. Bu kasallik dunyoning ba’zi mamlakatlarida astraning sariq kasalligi nomi bilan yuritilishi ehtimol tutiladi. Kasal o‘simliklarning bo‘yi pasayadi, tepa qismidagi barglari buraladi, quvursimon shakl oladi, sarg‘ayadi yoki qizg‘ish tus oladi. O‘simliklar so‘lishi mumkin. Kasal o‘simliklardan olingan tuganaklar ekilganda, ulardan anormal, mayda, xunuk, ipsimon nihollar o‘sib chiqadi, ildiz paydo bo‘lmaydi, Odatda, hosilga ta’siri kam. Dalada tuganaklar orqali va saratonlar bilan tarqaladi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka virus va mikoplazma kasalliklariga qarshi kurash choralari. Urug‘lik tuganaklarni sog‘lom o‘simliklardan olish, ularni ekishdan oldin issiq suv (faqat R-virusga qarshi) yoki kimyoviy usul yordamida zararsizlantirish, o‘suv davrida birinchi kuchli zararlangan o‘simliklarni (ayniqsa, urug‘lik olishga mo‘ljallangan) dalalardan yulib olib, chiqarib, yo‘qotish, shira va saratonga qarshi insektitsid purkash, viruslar bilan kam zararlanuvchi navlarni yaratish va qo‘llash bu kasalliklar bilan kurashda muhim chora-tadbirlar hisoblanadi (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Kartoshka meloydoginozini janub va g‘o‘za gall nematodalari (Meloidogyne incognita va M. acrita) qo‘zg‘atadi. Bu nematodalar O‘zbekistonda keng tarqalgan va kartoshkani kuchli zararlaydi (Mavlyanov, 1987). Gall nematodalari bilan zararlangan o‘simliklar o‘smay qoladi, barglari sarg‘ayadi barglarning soni va hajmi kamayadi, issiq havoda so‘lg‘in bo‘lib qoladi. Ildiz va tuganaklarida gallar paydo bo‘ladi. Kuchli zararlangan o‘simliklar vaqtidan oldin quriydi. Nematodalar paydo qilgan yaralar orqali ikkilamchi mikroorganizmlar ildiz va tuganaklarga kiradi (Int. Potato Center, 1982). Zaprometovning (1974) xabariga ko‘ra O‘zbekistonda kartoshkani poya nematodasi Ditylenchus destructor ham zararlashi mumkin, ammo uning tarqalishi va zarari o‘rganilmagan. Kartoshkani soxta gall nematodasi Nacobbus aberrans va yaralovchi nematodalar Pratylenchus spp., P .penetrans ham zararlaydi (Int. Potato

Center, 1982), ammo ular O‘zbekistonda qayd etilmagan (soxta gall nematodasi O‘zbekistonda karantin obyekt hisoblanadi). Kartoshkada kislorod yetishmasligi (dimiqishi) tuganaklarda dalada va omborxonalarda kuzatiladi. Tuganaklarning kislorodga ehtiyoji 0° C da nihoyatda baland, 5° C da eng past va 16° C gacha yana sekin-asta o‘sadi. O‘tkir kislorod yetishmasligi bilan omborxonada past yoki dalada yuqori harorat birga kuzatilsa, tuganaklarning ichi qorayishi (melanoz) kasalligi rivojlanadi, tuganaklar chiriydi. Daladagi yuqori harorat tuganaklarda ichki issiqlik nekrozini qo‘zg‘atadi. Ko‘rinishi sog‘lom, ammo zararlangan tuganaklarni kesganda, ularning ichidagi kambiy to‘qimalari aylanasi bo‘yicha zang dog‘lar qayd etiladi. Qumoq yoki chirindisi ko‘p tuproqlarda tuganaklar ko‘proq zararlanadi. Tuganaklar dimiqish bilan namda 10-15 kun qolganida yoki ularni tashish uzoq vakgg (10-12 kun) davom etganida ham zararlanadi. Keyingi holda manzilga yetguncha tuganaklarning 10-25 foizi, omborga qo‘yilgach esa barchasi yaroqsiz holga keladi. Kurash choralari. Dalalarda yuqori agrotexnikani ta’minlash; ekinning poya va barglari qurigach, hosilni tezda yig‘ib olish, uni omborxonada 2-4°C da saqlash va shamollatib turish lozim (Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982; Bo‘riyev va b., 2002). Kartoshka tuganaklari past harorat tufayli jarohatlanishi. Sovuq urgan tuganaklar issiqda yumshaydi va g‘ovak bo‘lib qoladi, ko‘zcha va yaralaridan suv siziydi. Ularni kesganda, ichi pushti, so‘ngra qoramtir tus oladi va chiriydi. Sovuq urmagan, ammo 0-0,5°C da uzoq saqlangan tuganaklar pishirganda biroz shirali bo‘lib, qovurganda kulrang-qora tus oladi (Int. Potato Center, 1982). Kartoshka ichi kavakligi qulay tuproq sharoitida, ozuqa moddalar va suv yetarli bo‘lganida, tuganaklar juda tez o‘sishi natijasida rivojlanadi, tuganaklar chatnashi ham mumkin (Zaprometov, 1974; Peresipkin, 1982; Int. Potato Center, 1982). Noqulay sharoitdan (past yoki yuqori harorat, suv yetishmasligi) so‘ng qulay sharoit qaytadan kuzatilsa, o‘sib, yetilgan tuganaklarda ikkilamchi o‘sish va bo‘qoqlar rivojlanishi mumkin. Bu jarayonda karbonsuvlar tuganakning ostki qismidan boshqa joylariga oqib o‘tishi natijasida tuganaklarning osti chirishi yuzaga chiqadi. Kurash choralari. Chidamli navlar ekish, tuganaklarning o‘lchami haddan tashqari katta bo‘lib ketmasligi uchun o‘simliklar tup sonini yetarli darajada saqlash, o‘z vaqtida suv berish darkor (Int. Potato Center, 1982).

Kartoshka kimyoviy moddalar bilan jarohatlanishi. O‘g‘it noto‘g‘ri qo‘llanilsa tuganaklarning qobig‘i kuyadi, qorayadi va tuganaklar chiriydi. Gerbitsidlar ta’sirida barglar bujmayishi, ularda xloroz va nekrozlar rivojlanishi, tuganaklar shakli xunuklashishi, ekin o‘sishda orqada qolishi va bu jarohatlar keyingi yili ham kuzatilishi mumkin. Insektitsid va fungitsidlar noto‘g‘ri yoki meyoridan oshirilib qo‘llanilsa, barglarning chetlari va bandlarining orasi kuchli darajada kuyadi (Int. Potato Center, 1982). Kartoshka ifloslangan havo bilan jarohatlanishi. Oltingugurt oksidi bilan zararlangan havoda barglarda oq xloroz dog‘lari paydo bo‘ladi, barglar kuyadi va quriydi. Oftob nuri ta’sirida oksidlanib, havoni ifloslantiruvchi moddalar oldin pastki barglarni sarg‘aytiradi, so‘ngra o‘simlikni butunlay quritishi mumkin. Belgilari ozuqa moddalar yetishmasligiga o‘xshashligi tufayli, ifloslangan havo bilan zararlanishni tashxis qilish juda qiyin (Int. Potato Center, 1982). Kartoshka barglarining virussiz buralishining sababi aniq ma’lum emas. Kasallikni ekologik faktorlar, ozuqa moddalar yetishmasligi, azot elementining zaharliligi, virusi bo‘lmagan oddiy shira bilan zararlanish va genetik faktorlar qo‘zg‘atishi ehtimol qilinadi. Kasallik odatda hosilni pasaytirmaydi (Int. Potato Center, 1982). Kartoshkada ozuqa moddalar yetishmasligi kuzatilganda quyidagi belgilar rivojlanadi. Azot: oldin pastki barglar, so‘ngra butun o‘simlik sarg‘ayadi, o‘sishi buziladi. Bu belgilar rivojlanishi darajasi azotning qanchalik yetishmasligi bilan bog‘liqdir. Azotga ehtiyoj o‘simlik o‘sishi bilan birga o‘sadi. Ba’zi sharoitlarda ammoniy va nitrat tuzlari parchalanishida ajralib chiqqan azot ekinlarga zaharlilik (fitotoksiklik) namoyon etadi. Fosfor : o‘simlikning tepasi o‘sishi sekinlashadi, bo‘yi pasayadi, novdalari va poyasi ingichkalashadi, ba’zan mo‘rt bo‘lib qoladi, barglari ichkariga bukiladi va to‘qroq tus oladi. Tuganaklarning ichida, yuqori harorat qo‘zg‘atganga o‘xshash, xalqa shaklli zang dog‘lar paydo bo‘ladi. Kaliy : barglar to‘q-yashil, ko‘kish-yashil, yaltiroq, so‘ngra bronza tusiga kiradi va nekrozlar bilan qoplanib, quriydi. Tuganaklar ustida zich bo‘lmagan, qotgan, ba’zan botiq dog‘lar paydo bo‘ladi. O‘simlik va uning tuganaklari har xil kasalliklarga chidamsiz bo‘lib qoladi. Kaliy yetishmasligi ko‘pincha yengil, ishqor bilan oson yuvilib chiqadigan tuproqlarda uchraydi. Kartoshka yaxshi o‘sishi uchun tuproqda pH 5-7 orasida bo‘lishi qulay (Int. Potato Center, 1982; Bo‘riyev va b., 2002).

O'xshashlar

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Lavlagi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari.

Sabzi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari