Иссиқхоналарда сабзавот кўчатларини минерал ўғитлар билан озиқалантириш - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Иссиқхоналарда сабзавот кўчатларини минерал ўғитлар билан озиқалантириш

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

Иссиқхоналарда сабзавот кўчатларини минерал ўғитлар билан озиқалантириш Режа: 1. Минерал озиқлантиришнинг хусусиятлари 2. Иссиқхоналарда тупроқ аралашмасини қўллаш 3. Тупроқ аралашмаларида сабзавот кўчатларни етиштиришда ўғитларни қўллаш 4. Сабзавот кўчатлари ва экинларини гидропон услубда етиштиришда озиқлантириш 5. Кичик ҳажмли гидропоника

Минерал озиқлантиришнинг хусусиятлари Иссиқхоналарда ўсимликларни илдизи орқали озиқлантириш шароитлари. Иссиқхоналарда ҳар бир метр квадрат майдон жадал фойдаланилади. Бир майдонда 3-4 хил экин етиштириш мумкин. Ҳимояланган ер сабзавотлари, очиқ ерда ўсаётганларга нисбатан 2-10 барабар кўп озиқа моддани олади ва ниҳоятда юқори ҳосил шакллантиради. Ҳимояланган ерда илдиз жойлашган муҳит табиий ҳолдагидан кескин фарқ қилади. Улар турли хилдаги органик ва анорганик аралашмалардан (компонентлардан) тузилади ва иссиқхона тупроғи, субстратлар деб номланади. Минерал озиқлантириш ташкил этилаётганда ҳимояланган ернинг ўзига хос мавжуд шароити ҳисобга олиниши керак. Бу ер тупроғи, жуда жадал фойдаланилади, чунки ишлатилиш даврида 3-5 экин етиштирилади. Экинларни тез- тез ва тўйинтириб суғориш натижасида тупроқ таркибидаги осон эрувчи моддалар ювилиб кетади. Иссиқхона тупроғидан фойдаланишни ҳозирги даврдаги йўналиши уларни алмаштирмасдан сурункали фойдаланишдир. Аммо, бу икки шароитда: иссиқхона тупроғини ҳар йили парлаб зарарсизлантириш (дезинфекция қилиш) ва илмий асосланган озиқлантириш тизимини қўллаб ундан сурункали фойдаланиш мумкин. Тупроқдан узлуксиз фойдаланиш натижасида у зичлашади, сув-физик хусусиятлари ёмонлашади. Ўғитларни ортиқча бериш натижасида тупроқ таркибида қолдиқ (балласт) моддалар кўпайиб уни секин- аста шўрлантирабошлайди. Зараркунанда ва касалликларга қарши тупроқ стерилизацияланганида таркибидаги микрофлора ўзгариб, структураси ёмонлашади, нам сиғими пасайиб, тузга тўйиниши кўпаяди. Ҳимояланган ер шароитида ўсимликларни калий ва кальцийга талаби ортади. Ўсимликларга минерал моддаларни жадал ўзлаштиришига: ёруғлик, ҳарорат, ҳавонинг нисбий намлиги, илдиз жойлашган ерда ҳаво аэрацияси, тупроқ муҳити реакцияси, тупроқ эритмаси концентрацияси, тупроқдаги токсик

(заҳарли) моддаларнинг мавжудлиги, илдиз тизимини ривожланганлиги ва бошқа омилларнинг таъсир этишларини унутмаслик зарур. Бодринг учун илдизи жойлашган муҳит ҳарорати 20-25°С, бошқа иссиқхона экинлари учун эса 17-20°С бўлиши энг қулай ҳисобланади. Помидор ва бодринг илдиз тизими 10-12°С да ишламайди ва ўсимликка озиқа элементлари етиб бормайди. Ҳавонинг нисбий намлиги ўсимликка кальцийни сингиб киришига таъсир этади. Транспирация ва илдиз тизими орқали озиқ моддаларни ўзлаштиришида ўзаро моналик мавжуд, аммо бу боғлиқлик бевосита эмас. Ўсимликлар томонидан азотни ўзлаштирилиши учун тупроқ муҳити реакцияси ( pH ) 5-6 ни (нитратли учун - 5 ва аммиакли учун - 7), 6,25-7 эса фосфорни, 6-8,5 калий ва олтингугуртни, 7-8,5 магний ва молибденни, 4,5-6 темир ва марганецни, 5-7 бор, мис ва руҳни ўсимликлар яхши ўзлаштириши учун энг қулай муҳит ҳисобланади. pH бодринг учун - 6-7, помидор учун - 5,5- 6,5, пиёз учун - 6,5-7,5, салат учун - 6-7, селдерей учун - 6,5-7, ровоч учун - 5,5-7, порей пиёзи учун - 6-7, гулкарам учун - 6,4-7, редиска учун - 6-7, исмалоқ учун - 6, баргли карам учун - 6-8, қовоқча учун эса - 6 тенг бўлиши қулай (оптимал) деб қабул қилинган. Тупроқ аралашмаси таркибида органик моддалар кам (10-15%) бўлганида тузларнинг йўл қўйиладиган концентрацияси 0,35-0,45% ва кўп (60-70%) бўлганида эса - 1,35-1,55% ташкил этади. Осон эрувчи хлор тузлари сабзавот экинлари учун энг хавфли ҳисобланади. Бодринг учун тупроқ таркибидаги хлорни заҳарли чегараси тупроқни мутлақ қуруқ вазнига нисбатан 0,003-0,007% ни, карам, қовоқ ва помидор учун 0,007-0,02% ни ёки тупроқ эритмасида эса кўрсатилган экинлар учун 0,2-0,3% ни 0,3-1,3% ни ташкил қилади. Ҳимояланган ерда нордон тупроқлардан, хусусан торфли тупроқдан ( pH 4,5- 5,5) фойдаланганда темир, марганец ва ҳаракатчан алюминий оксидларини ўсимликка салбий таъсир этиши намоён бўлади. Ҳаракатчан шаклдаги темир ва

алюминий миқдори 1 кг минералли тупроқлар таркибида 4 мг ва торфлиларда эса - 6 мг дан ошмаслиги керак. Ўсимликлар учун айрим бошқа моддалар ҳам руҳсат этилган қуйидаги меъёрлардан: 1 кг тупроқ бор - 1 мг, мис - 6 мг, кобальт - 6 мг, молибден - 0,5 мг дан ошиб кетса заҳарли ҳисобланади. Эрувчан фторидлар ва фторсиликатлар, роданли алюминий, ванадий хлорлар (концентрацияси 1/25000) ҳам ўсимликлар учун зарарли ҳисобланади. Айрим озиқ моддаларнинг ионлари ўртасида бу моддаларни ўсимликка сингиши (кириши) учун ёрдам берувчи (синергизм) ёки қаршилик (антагонизм) кўрсатувчи муносабатлар юзага келади. Масалан, калий, кальций ва айрим микроэлементларни сўрилишига фосфор, кальций ва темир қаршилик кўрсатиши мумкин. Ўсимлик илдиз тизими қанчалик кучли ривожланган бўлиб, у қанчалик катта ҳажмли тупроқ аралашмасини эгаллаган бўлса, ўсимлик шунча минерал озиқ элементлари билан яхши таъминланади ва ҳосилдорлиги юқори бўлади. У қалин гумус қатламли, сув ва ҳаво тартиботлари яхши бўлган тупроқларда яна ҳам яхшироқ ва бир текис ривожланади ҳамда ернинг чуқур қисмигача тарқалади. Шу сабабли гумус иссиқхона тупроғи таркибида 10-12 фоизни ташкил этиши керак. Ўсимликларни минерал озиқалар билан таъминлаш йўллари. Ўсимликларни минерал озиқланишини бошқариш энг мураккаб бўлган омилдир. Ҳимояланган ерда кўчатларни илдизи орқали озиқлантириш муаммоси қуйидаги асосий йўллар билан ҳал этилади: 1. Ўзида мавжуд бўлган яхши ўғитланган ва унумдорлиги юқори тупроқлардан фойдаланиш; 2. Органик ва минерал ўғитлар қўшиб, турли компонентлардан ҳосил бўлган озиқали тупроқ аралашмасини яратиш; 3. Келиб чиқиши органик (ёғоч қипиғи, сомон, дарахт қобиғи торф, шоли тўпони ва бошқалар) моддаларга бой бўлган ва уларни озиқали эритмалар билан ҳўллаб тупроқ ўрнида қўллаш;

4. Ўсимликларни тупроқсиз муҳитда ўстириш, бунда уларни озиқлантириш резервуардаги (идишдаги) мавжуд озиқ эритмалардан (сув экини) ёки вақти-вақти (даврий) билан ҳавога бериладиган (аэропоника) ёки инерт қаттиқ материаллардан агрегатланган илдиз жойлашган муҳитга (агрегатопоника) бериладиган озиқа эритмаларини ютилиши орқали амалга оширилади. Озиқали тупроқ аралашмасини тупроқли аралашма, тупроқ ўрнида қўлланиладиган гранулланган инерт материаллар ва келиб чиқиши органик моддалардан таркиб топган аралашмаларни эса субстратлар деб номлаш қабул қилинган. Органик моддаларга мансуб бўлган, озиқали эритмалар билан ҳўлланиб тупроқ ўрнида фойдаланадиган муҳитда ўсимликларни ўстириш хемокультура (хемоэкин) деб аталади. Сабзавотларни тупроқсиз, уни ўрнида келиб чиқиши турлича бўлган материаллардан ва фақат озиқа эритмалар ҳисобига озиқлантирилиб ўстириш - гидропоника деб номланади. Бу услубни бир неча тур хиллари мавжуд: сувли экинлар, аэропоника, ионитопоника ва агрегатопоникалардир. Ҳимояланган ерда ўсимликларни минерал озиқлантириш муаммосини ҳал этишни асосий йўли - озиқага бой тупроқ аралашмасидан фойдаланишдир. Тупроқ аралашмаси таркиби, фойдаланадиган компонентлар (аралашмалар), ўстириладиган экинлар, ҳимояланган ер тури, йилнинг даври ва бошқа омиллар кўра, кенг доирада ўзгариши мумкин. Тупроқ ўрнида келиб чиқиши органик бўлган субстратлар тупроқ аралашмасига нисбатан кам қўлланилади. Улар кўпинча у ёки бу органик субстратлар катта миқдорда бўлган жойларда фойдаланилади. Европанинг шимолий ва шимолий ғарб мамлакатларида торфнинг турли хилларидан, ўрмон корхоналари, ёғочни қайта ишлаш ва целлюз-қоғоз саноатига яқин жойлашган иссиқхоналарда эса қипиқ ва дарахт қобиқларидан (пўсти) субстрат сифатида кенг миқёсида фойдаланилади. Донли ўсимликлар сомони баҳорги плёнкали иссиқхоналарда қўлланилмоқда.

Иссиқхоналарда тупроқ аралашмасини қўллаш Тупроқ аралашмаси ва уларнинг тавсифи. Кўчатларни тўғри ўсиб ва ривожланиши, уларни нафақат сув ва ҳаво билан таъминлаш, балки етарли миқдорда минерал озиқа элементлари билан керакли нисбатда ва етарли миқдорда таъминлаш зарурдир. Бу иссиқхона тупроғи сифатига боғлиқдир. Турли мамлакатлар ва минтақаларда мавжуд имкониятларидан келиб чиққан ҳолда иссиқхоналарда ҳар хил тупроқ аралашмалари қўлланилади. Шимолий ва шимолий ғарб мамлакатлари ва Сибирда органик тупроқдан фойдаланадилар. Марказий Европа мамлакатларида - органоминералли (торфни турли нисбатда бўлган бошқа органик материалларни минерал компонентлар билан аралашмаси) ва жанубий мамлакатларда - минералли (15% гача органик материални табиий енгил тупроқнинг гумус қатламига қўшиб) тупроқлардан фойдаланилади. Бодринг ўстириш учун торф (50-60%), 20-30%) қумли ва қумоқ тупроқ (20-30% ҳажми бўйича) ва гўнг компостидан таркиб топган органоминералли тупроқ энг мақбул ҳисобланади. Тупроқлар таркибидан ташқари фойдаланишни давомийлиги ва дренажлаш усулига кўра гуруҳланади. Тупроқлар фойдаланиш давомийлигига кўра: ҳар йили алмаштириладиган, янги (2-4 йилга), (4-8 йилда) яхши етилган, (8- 12 йил) узоқ муддат фойдаланилган ва алмашмайдиганларга бўлинади. Тупроқлар дренажлаш усулига қараб дренажсиз, табиий дренажли ва техник дренажлиларга ажратилади. Тупроқларни зичлиги (ҳажмий вазни), қаттиқ фазасининг зичлиги (солиштирма оғирлиги), ғоваклигиги (ёпишқоқлиги), ҳаво сиғими (ҳавони ўтказувчанлиги) ва энг кам нам сиғими (НВ), уларнинг физик, ҳаво ва сув хусусиятларини тавсифловчи асосий кўрсаткичлари эканлиги аниқланган. Бу хусусиятларга кўра тупроқ қуйидаги: солиштирма оғирлиги (қаттиқ муҳит вазнини ҳажмига нисбати) - 1,5-2,0, зичлиги (тупроқ массасини тегилмаган тузилишдаги ҳажмига нисбати) - 0,4-0,6 г/см 3 , ғоваклиги ёки бўлакланиши (умумий ҳажмидаги заррачалар орасидаги оралиғидаги бўшлиқларнинг улуши)

- 46-80%, қаттиқ, суюқ ва газсимон фазаларининг нисбати - 1:1:1, энг кам нам сиғими - 45-60% каби кўрсаткичларига эга бўлиши керак. Тупроқнинг зичлиги таркибидаги органик моддаларга боғлиқ бўлиб, уни миқдори кўпайиши ҳисобига зичлиги камаяди. Меъёридан ортиқ ғовакли тупроқларда сувни кўп йўқолишига олиб келади ва тез-тез суғоришни талаб этади; зич тупроқларда эса ҳавони етишмаслиги ва илдиз тизими кучсиз ривожланиши кузатилади. Зичлик ғоваклик ва сув хусусиятлари билан боғлиқ бўлиб, бунда нафақат ғоваклар сони, балки уларнинг катта-кичиклиги (ўлчами) кам аҳамиятли, чунки йирикларини ҳаво, майдаларини эса сув эгаллайди. Сув сиғими, ҳаво ўтказувчанлиги, донадорлиги, сингдириш хусусиятлари уни таркибидаги органик моддаларга боғлиқ бўлади. Аммо, органик моддалар миқдорини кўпайиши маълум чегарагача ўсимликка ижобий таъсир этади, уни миқдорини меъёридан кўпайиб кетиши эса тупроқ сифатини ёмонлаштиради. Меъёридан жуда юқори ютиш хусусияти ўғитларни ортиқча сарфланишига, озиқ моддаларни ортиқча тўпланишига ва азот тартиботини турғунсизликка олиб келади. Тупроқ аралашмаси унумдор, донадор, механик таркиби енгил, ҳаво ва сув яхши кирадиган, юқори ижобий хусусиятларга, нейтрал реакцияга эга бўлиши ва эритма концентрацияси мақбул бўлиши, бегона ўтларнинг уруғидан, зараркунанда ҳамда касалликлардан холи бўлиши керак. Тупроқ аралашмаси тузилаётганда ўсимликларни озиқ моддага талаби ва илдиз тизими ривожланиш хусусияти ҳисобга олинади. Тупроқ аралашмасида карбонатлар миқдори 0,3-0,5% бўлганда тупроқ муҳити реакцияси ёки ( pH ) нордонлиги - 6,3-6,7 тенг бўлиши мақсадга мувофиқдир. Помидор, карам ва исмалоқ учун тупроқ аралашмаси таркибидаги хлорни йўл қўйиладиган миқдори 0,02% ва бошқа экинлар учун эса - 0,01% дир. Тупроқ аралашмаси таркибида органик моддалар 10% бўлганида йўл қўйиладиган тузлар миқдори 0,35% ни, 15% да - 0,45%, 20% да - 0,55%, 30% да - 0,75% бўлиши керак. 1 кг тупроқ таркибида ўзлаштириладиган ҳолатдаги азот 40-60, фосфор - 120-130 ва калий - 160-240 мг ни ташкил этиши керак.

Бундай талабларга жавоб берадиган тупроқ аралашмаси турли хил компонентларга органик ва минерал ўғитлар қўшиб тузилади. Бунинг учун чиринди, торф, гўнг, қум, чим ва дала тупроғи, иссиқхона ва парникларнинг эски тупроқларидан фойдаланилади, зарурият бўлса уларга турли хилдаги ғоваклаштирувчи материаллар ҳам қўшилади. Аралашманинг турлари ва таркибий қисмларининг нисбати етиштирилади экин, экин ўстириладиган бино тури, фойдаланиш муддати, мавжуд компонентларга боғлиқдир. Унумдор (бой) ўртача оғирликдаги аралашмага қовоқдошлар, гулкарам ва редиска, кўчатлар учун иложи борича попук илдиз тизимини ҳосил қилишига, кўчат олинаётганда илдиз қисмига аралашмани кўпроқ ёпишиб чиқишига ёрдам қиладиган аралашма бўлиши мақсадга мувофиқ. Етилтириб ва тезлаштириб ўстириладиган экинлар тупроқнинг унумдорлиги ва физик хусусиятларига кам талабчан бўладилар. Турли минтақаларда ҳимояланган ерларда ҳар хил тупроқ аралашмаларидан фойдаланадилар. Уларни таркиби иссиқхонага яқин жойлашган манбалар билан боғлиқдир. Торф заҳираси бўлган туманларда у тупроқнинг асосий компоненти ҳисобланади. Торф заҳираси бўлмаган вилоятларда (Россия ва Украинанинг жануби, Закавказье, Ўрта Осиёда) тупроқнинг юқори қатлами чиринди, гўнг ёки компост, унга ғоваклаштирувчи материаллар ёки сунъий структура ҳосил қиладиган материаллар қўшиб тайёрланган аралашмалардан фойдаланадилар. Ўзбекистонда янги қуриладиган иссиқхоналар учун тупроқ аралашмасини тайёрлашда, иссиқхона қуриладиган ер дала тупроғига 300-400 т/га сомонли гўнг ёки чиринди, ҳажмига кўра 20-30% ғоваклаштирувчи материаллардан (қипиқ, шоли тўпони, сомон, ғўза ва каноп чиқиндилари) фойдаланилади. Ғоваклаштирувчи материалларни ишлатишдан олдин компостирланади. Ўзбекистонда одатда қуйидаги таркибли: 20% ғоваклаштирувчи материал қўшилган, 65% чим ёки дала тупроғи ва 35% чиринди; 70% чим ёки дала тупроғи, 25% чиринди ва 5% қум; 60% чим тупроқ, 35% чиринди ва 5% қумдан иборат, бу аралашмаларга ҳажмига қараб 20% ғовоклаштирувчи материаллар қўшиб аралашмаларнинг биридан фойдаланилади.

Кўчат етиштириш учун чиринди (50%), дала тупроғи (40%) ва қипиқ ёки шоли тўпони ва кесиб майдаланган сомон (10%) лардан таркиб топган аралашма тайёрланади. Бундай аралашмаларнинг 1 м 3 га 300 г аммиакли селитра, 400 г қўшсуперфосфат, 400 г калий сульфат, 1,5 кг мис купороси, 3 г аммонийли молибден, 0,5 г натрий борат, 2,25 г марганец сульфат ва 0,7 г рух сульфати қўшилади. Тупроқ аралашмаларини тайёрлаш ва фойдаланиш. Ҳимояланган ер майдонларида зарур миқдордаги компонентларни сақлайдиган ва уларни аралаштирадиган 1-2 та бетонланган майдонча бўлиши зарур. Беда ёки кўп йиллик ўтлар қалин ўсган майдонлардан чим тупроқ тайёрланади. Ўтлар ғунчалаш босқичида майдон 10-12 см чуқурликда ҳайдалади ва чим ҳамда ўсимлик поялари дискали борона билан майдаланади. Озиқ моддалар билан бойитиш учун гўнг ва минерал ўғитлар солинади. Сўнг бульдозер билан баландлигини 1,5-2 м, энини 3-4 м ва узунлиги ихтиёрича бўлган қатламли тўплар (штабель) йиғилади. Штабель (тўпларган) ёзда суюқ органик ўғит билан 2-3 марта суғорилиб аралаштиргич ёки юк ортгич билан аралаштирилади. Тупроқ бир йилдан сўнг тайёр бўлади. Дала тупроғи - чим тупроқ ўрнида ишлатилади ва у маккажўхори ва дуккакли ўсимликлардан бўшаган унумдорлиги юқори бўлган майдонлардан тайёрланади. Чириндили тупроқ яримчириган гўнгдан тайёрланади, ёзда икки марта аралаштириб қўйилади. Тупроқ аралашмасини тайёрлаш учун тўпланган материаллар элакдан ўтказилиб сақлашга қуйилади. Тупроқ аралашмаси олдидан ёки фойдаланиш олдидан тайёрланади, мавжуд компонентлар ва 33% янги тупроқ яхшилаб аралаштирилади. Йирик иссиқхона комбинатларида бу тупроқ 15-20 йил хизмат қилади, унинг 5-6 см юза қатлами ҳар йили олиб ташланиб ва уни ўрнига солиш учун 15-20% янги тупроқ тайёрланади. Чиқариб ташланган эски тупроқдан 2-4 йилдан сўнг, компостирланиб ва зарарсизлантирилгандан кейин фойдаланиш мумкин.

Тупроқ аралашмаси ўсув даврининг охирларига бориб зичлашади. Унда озиқ моддалар миқдори камаяди, қаттиқ фазаси таркиби ортиб боради, тузлар йиғилади, шунингдек зараркунандалари ва касаллик қўзғатувчилар кўпайиб ўзининг ижобий хусусиятларини йўқотаборади. Шунинг учун тупроқни тўлиқ ёки қисман алмаштирилади, зарурият бўлганда ғоваклаштирувчи материаллар соладилар, зарарсизлантирилади ва ювилади. Ўзбекистонда алмашинмасдан фойдаланиладиган тупроқ аралашмасига ҳар йили асосий экин экилишидан олдин ҳар 1 м 2 га 20-25 кг дан гўнг солинади. Минерал ўғитлар бўлиб-бўлиб (дробно) солинади: асосий ўғитлашда фосфорли ўғитлар 100% ва калийлилари - 50% гача, азотнинг кўп қисми озиқлантиришда берилади. Тупроқ зичлиги кўпайиб 1,0 г/см 3 га етса унга ғоваклаштирувчи материаллар солинади. Уларни солиш даврида асосий озиқлантиришда юқори миқдорда азотли ўғит бериш зарур. Аммо тупроқ таркибидаги азот миқдори 60-70 мг/кг дан ошиб кетмаслиги керак. Ғоваклаштирувчи материаллар Ўзбекистонда, Россиянинг ўрта минтақаларига нисбатан кўп солиниши керак (тупроқ аралашмаси ҳажмига тенг ва ҳатто ундан кўп ҳажмда). Иссиқхоналар тупроқларидан сурункали фойдаланганда уларни соғломлаштириш, ҳар йили зарарсизлантириш (дезинфекция) ва ювиш ҳисобига ўтказилади. Замонавий иссиқхоналарда кимёвий ёки термик (пар, қизиган қуруқ ҳаво, электр ёрдамида) зарарсизлантириш усуллари қўлланилади. Пар ёрдамида зарарсизлантириш энг самаралидир. Тупроқ аралашмаларида сабзавот кўчатларни етиштиришда ўғитларни қўллаш Ўғитларнинг турлари ва уларни бериш усуллари. Ҳимояланган ерларда юқори унумдор тупроқ аралашмаларини қўллаш, кўчатларни ўсиши ва

ривожланишига қараб озиқлантириш зарурлигини бошқаришни мустасно этмайди. Бу кўчатларни барча минерал элементлардан иборат озиқа билан зарур нисбатларда таъминлашга ва тупроқ эритмаси концентрацияси ва уни реакциясини мақбул даражада ушлаб туришга имкон беради. Шу боис тупроқ аралашмасида етиштиришда агрокимёвий таҳлиллар асосида минерал макро ва микро ўғитлар қўлланилади. Ҳимояланган ерларда қўлланиладиган органик ўғитларни асосий тури, ҳар хил турдаги ҳайвонларнинг гўнги ва чиринди ҳисобланади. Бундан ташқари у ерда парранда тезаги ва саноат корхоналарининг чиқиндиларидан ҳам фойдаланилади. Уларни таркиби, озиқалик аҳамияти ва хусусиятлари билан талабалар “Агрокимё” ўқув фанини ўтганларида танишганлар. Азотли ўғитлардан ҳимояланган ерларда асосан илдиз ва илдиздан ташқари озиқлантиришда муҳим ҳисобланган мочевина ҳамда селитрадан фойдаланилади. Азотли ўғитларни бошқа турлари бу ерда камроқ қўлланилади, чунки улар айрим ножўя таъсир ҳам кўрсатиши мумкин. Ҳимояланган ерларда фосфорли ўғитлардан қўшсуперфосфат яхшироқ ҳисобланади. Ўсимликлар преципитат ва фторсизлаштирилган (обесфторенний) фосфатни ҳам яхши ўзлаштиради. Бошқа фосфорли ўғитлар таркибида аралашмалар кўп ва ҳимояланган ерларда камроқ фойдаланилади. Ҳимояланган ерлар учун калийли ўғитлардан (сернокислий калий) калий сульфати ва калийли селитра; магнийлилардан - магний сульфати ва калий магнезияси яхшироқ ҳисобланади. Мураккаб ўғитлардан ҳимояланган ерларда кальцийли селитра, аммофос, диаммофос, нитрофоскадан фойдаланилади. Охирги йилларда ҳимояланган ерларда мураккаб ўғитлар “Растворинлар” (кристаллинларга ўхшаш) кенг қўлланилмоқда уларни турли маркаларининг таркибида азот, фосфор ва калий бир хил нисбатларда эмас, уларни айрим бир маркаларида магний ҳам мавжуд. Россия Федерацияси саноати томонидан шунга ўхшаган ўғитлар, иссиқхоналар учун уч А, Б, В маркали аралашма ишлаб чиқарилмақда. А марка

таркибида: азот - 10%, фосфор - 5%, калий - 20% ва магний - 6%; Б маркада - азот - 18%, фосфор - 6% ва калий - 18%; В маркада тегишлича 20, 16 ва 10% ни ташкил қилади. Финларни “Кемира Агро” фирмаси таркибида азот, фосфор ва калийдан ташқари олтингугурт, бор, марганец, мис, цинк, темир, молибден, кобальт ва бошқа микроэлементлардан иборат комплекс ўғитлар чиқармоқда. Бу ўғитлар тўғри баланслаштирилган нисбатда озиқ моддаларни ўз ичига олади ва экологик тоза ҳисобланади. Бу ўғитларни таркиби ниҳоятда хилма-хил ва ҳар бир экин учун ўзини маркаси тавсия этилади. Органик ўғитлар билан бирга тупроққа уларни таркибида бўлган микроэлементлар ҳам солинади. Шу боис атайлаб микроэлементларни солишга зарурат ҳар доим ҳам бўлмайди. Ҳимояланган ерларда кўпроқ бор ва мис, камроқ цинк ва молибден қўлланилади. Уларни мутахассисларни тавсияларига кўра қўллаш лозим. Ҳозир кичик ихчам қадоқланган комплекс микроўғитлар чиқарилмоқда, бунда уларни қўллаш муддатлари усуллари ва меъёрлари ҳам кўрсатилади. Ҳимояланган ерларда минерал ўғитлар ҳар бир экинни экишдан олдин, (тупроқларни асосий ўғитлашда), бир йўла уруғни экиш билан бирга эгатларга ёки уяларга солиб ва ўсимликларини ўсув даврида илдиз ва илдиздан ташқари озиқлантиришда берилади. Ўғитларни солиш миқдори ва уларни таркиби тупроқ ва ўсимликларни агрокимёвий таҳлили натижалари бўйича аниқланади. Қўшимча озиқлантиришда минерал ўғитларни ёмғирлатиб суғорилаётганда бериш яхши. Суғориладиган мосламаларни пастки ҳолатида илдиз орқали, юқори ҳолатида эса илдиздан ташқари (тупроқ устки қисми) озиқлантириш таъминланади. Ўзбекистонда кўпчилик иссиқхоналарда ёмғирлатиш тизимлари бўлмаганлиги учун озиқлантириш шланглар ёки лейкалар орқали эритилган ўғитларни пуркалади берилади. Йирик иссиқхоналарда эритмаларини (аралашмаларни) тайёрлаш ва уларни суғориш тизимларига йўналтириш марказлаштирилган.

Илдиз орқали озиқлантиришда ўғитларни умумий миқдори м 2 га 70 г дан, аралашмани умумий концентрацияси эса 0,7% дан кўпайиб кетмаслиги (мақбул 0,15-0,20%) керак. Бир озиқлантиришда эритма сарфи 8 л/м 2 , суғориш давомийлиги 10 минут. Ўғитларни бериш тизими. Ўсимликларни оқилона озиқлантириш тизими етиштириладиган экинларни хусусиятларини, уларни озиқ элементларни ўзлаштириш жадаллигини, тупроқ таркибидаги озиқ элементларни ҳисобга олиши керак. Қўшимча ўғитларга талаб тупроқ таркибида органик ўғитларни, уларни озиқ элементлар билан таъминланганлик даражасини, фойдаланиладиган ўғит турларини инобатга олиб ҳисобланади. Асосий ўғитлашдан олдин тупроқ таркибида органик моддалар, уни нисбий ва ҳажмий вазни, чегараланган дала нам сиғими, ғоваклиги, ўзлаштириладиган (сингдириладиган) шаклдаги азот, фосфор, калий ва кальций, магний ҳамда хлор, тузлар умумий концентрацияси ва pH ни аниқлайдилар. Озиқ элементлар таркибининг мақбул даражаси, асосий ўғитлашдан ҳамда ўсув даврида қўшимча озиқлантиришдан олдин қуйидаги формулалар бўйича ҳисобланади: Фосфорни таркиби аниқланилганда қуйидаги шкаладан фойдаланилади (органикани меъёри ҳисобга олинмайди): паст 100 г тупроқда 0-2 мг; қониқарли 2- 4; меъёрида 4-6; юқори 6-8 ва баланд 8 мг дан юқори. Ўзбекистон шароитидаги тупроқларда органик моддаларни таркиби 30% сезиларли кам бўлганда, асосий ўғитлашда минерал озиқали элементларни қуйидаги меъёрларда солиш зарур (1-жадвал). 1-жадвал. Тупроқни озиқ моддалар билан таъминланганлигига кўра ўғитларни меъёрлари. Озиқали моддалар билан таъминлан- ганлиги Таъсир этув чи модда ҳисо кг/г P 2 O 5 бида ўғитларн а и меъёри, N K 2 O MgO

Помидор Паст 315-250 600-450 1000-780 250-150 Меъёрдан паст 250-190 450-230 780-170 150-100 Қониқарли 190-130 230-0 570-390 100-60 Меъёрдан баланд 130-60 0 390-180 50-30 Ортиқча 60-0 0 180-0 30-0 Бодринг Паст 252-162 600-450 390-260 70-50 Меъёрдан паст 168-84 450-230 260-130 60-30 Қониқарли 84-0 230-0 130-0 30-0 Меъёрдан баланд 0 0 0 0 Ортиқча 0 0 0 0 Тупроқ аралашмасини энг чегаравий концентрацияси қуйидаги формула билан аниқланади: 100 бунда: В - органик моддаларни таркиби (миқдори), фоизда. Чет давлатларда кўпчилик иссиқхона комбинатлари таҳлилни ҳажмий услубига ўтганлар, бу нам тупроқда озиқ элементлар таркибини тез ва етарли аниқ аниқлаш имконини беради. Ўзбекистонда бу услуб қўлланилмайди, чунки у ҳажмий оғирлиги 0,3-0,8% бўлган ва ғоваклилиги 60-90% бўлган тупроқлар учун ишлаб чиқилган. Уруғ униб чиққандан бошлаб гулга киргунча ўсимликлар 10% гача озиқали моддаларни синдиради. Шу боис биринчи озиқлантирилгандан сўнг, кейингиларини ҳар 10 кунда бир олиб борилади. Ўсимликлар томонидан айрим озиқали минерал элементларни сингдирилиши ёритилганлик даражасига боғлиқ. Қуёшли об-ҳавода ўсимликлар кўпроқ азотни ва камроқ калийни сингдиради, булутли ҳавода аксинча. Шу боис ёруғлик етарли бўлмаганда қўшимча озиқлантиришда азот ва калийни 1:2 нисбатда, яхши бўлганда 1:1 нисбатда қўлланилади. Тупроқ аралашмасини реакцияси ишқорли, тупроқ ҳарорати паст бўлганда, илдизлар қисман шикастланганда, яъни озиқ элементларни ўсимликлар бемалол ўзлаштираолмаётган вақтда илдиздан ташқари барглар орқали қўшимча озиқлантиришга зарурият туғилади. Аммо, бунга ишқивоз

бўлмаслик (қизиқиб кетмаслик) керак, чунки тез-тез илдиздан ташқари озиқлантириш, баргларни қаришини тезлатади. Илдиз ва барглар куйиб кетмаслигини олдини олиш учун қўшимча озиқлантириш нам тупроқларда олиб борилади, ундан сўнг барглардаги ўғитлар тоза сув билан ювилади. Ҳимояланган ерларда илдиздан ташқари қўшимча озиқлантириш ҳам қўлланилади. Уларни қишда ёруғлик, ҳаво ва тупроқ ҳарорати паст, илдиз тизимини фаолияти учун шароитлар мақбул бўлмаган вақтларда айниқса самаралидир. Бодрингни илдиздан ташқари, қўшимча озиқлантириш учун 0,3% ли озиқали эритмадан фойдаланилади, уни 10 л таркибида 10-12 г суперфосфат (сув сўрими), 10-12 г калийни бир алмашган нордон бирикмаси 5-7 г, аммиакли селитра ёки мочевина; помидор учун 10 л сув таркибида юқоридаги элементлар (8-10, 10-15 ва 15 г) бўлган озиқали аралашмадан фойдаланилади. Илдиздан ташқари қўшимча озиқлантиришни булутли ҳавода кун давомида, қуёшли кунларда кечки вақтда, барг сатҳида намни парланиши пасайганда ўтказиш керак, акс ҳолда баргларни куйдириши мумкин. 1000 м 2 иссиқхонага 250-300 л ишчи эритма сарфланади. Илдиз орқали озиқлантириш илдиздан ташқари озиқлантириш билан боғлаб олиб борилади. Ўсимликларни илдиздан ташқари озиқалар эритмаси билан озиқлантиришни зараркунанда ва касалликларга қарши заҳарли моддаларни қўллаш билан бир вақтда ўтказиш мумкин. Бу ҳолатларда тайёрланган эритма аралашмалари айрим ўсимликларда синаб кўрилади. Айрим илдиздан ташқари озиқлантиришда антикразин препаратини ҳам қўллайдилар. Сабзавот кўчатлари ва экинларини гидропон услубда етиштиришда озиқлантириш Гидропоника тарихи ва турлари. Гидропон услубда етиштиришда илдиз жойлашган муҳит сифатида тупроқ ўрнида ишлатиладиган турли хилдаги

материаллар хизмат қилади, ўсимликларни озиқлантириш минерал тузларнинг сувдаги эритмаси ёрдамида амалга оширилади. Гидропоника тушунчаси грекча hydor - сув, нам ва ponos - меҳнат, иш сўзларидан келиб чиққан. Ўсимликларни гидропоникага қарама-қарши ҳолда тупроқда ёки ерда ўстиришни энди геопоника ( geo - ер грекча сўздан олинган) деб аталмоқда. Ўсимликларни тупроқсиз муҳитда ўстириш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ўсимликлар озиқланишини ўрганиш натижасида юзага келиб ва у XVII - XIX асрнинг машҳур физиолог олимлари номлари билан боғлиқдир. К.А.Тимирязев ўсимликларни тупроқсиз шароитда ўстиришни оммалаштириш мақсадида 1896 йил Нижегород ярмаркасида кўргазма ташкил этган. Гидропоника атамасини Калифорния университети профессори У.Герике киритган, саноатлашган гидропоника ривожланиши уни номи билан боғлиқдир. У 1929 йилда сув ўсимлиги услубини қўллади. У 1 м 2 дан йил мобайнида 60 кг помидор олишга муваффақ бўлган. Бу АҚШ, Буюк Британия, Германия, Франция, Италия ва хусусан Японияда такомиллаштиришга асос бўлиб хизмат қилди ва 1946 йил Токио яқинида энг катта майдони 22 гектар бўлган гидропоникум қурилган эди. Биринчи марта гидропоника услубини МДҲ саноат миқёсида қўллаш 1959 йилда “Тепличний” (Москва шаҳри) совхозининг қишки ангар иссиқхонасида амалга оширилган. 1970-1980 йиллар МДҲ мамлакатларида 120 га иссиқхоналарда гидропоника услуби қўлланилган. Ўзбекистонда 70-80 йилларда Тошкент иссиқхона комбинатида 4 га гидропон иссиқхонадан фойдаланилган. Илдиз озиқланадиган муҳитни физик-кимёвий хусусиятлари, озиқланиш тизими, технологик жиҳозларини конструктив ҳал этилишига кўра гидропоника қуйидаги 5 асосий турларга ажратилади: • сувли экин - илдиз озиқланадиган муҳит озиқ тузларининг сувдаги эритмаси ҳисобланади; • агрегатопоника - илдиз озиқланадиган муҳит қаттиқ материалли (агрегатли) субстрат (лотинчада aquareqatus - механик аралашма ёки бир хил

заррачаларнинг механик бирикмаси) бўлиб вақти-вақти билан минерал ўғитларнинг эритмаси бериб турилади; • хемоэкин (хемокультура) (лотинча chemia - кимё, cultura - етиштириш, ишлов бериш сўзларидан олинган) илдиз озиқланадиган муҳит озиқали эритма билан ҳўлланиб туриладиган, ғовак органик материалдир; • ионитопоника - илдиз озиқланадиган муҳит катта заррачалардан иборат бўлиб, икки мўмли: катионит ва анионитли аралашма кўринишида, уларни ионлари қисман минерал тузларнинг ионлари билан алмаштирилган; • аэропоника (грекча aer - ҳаво сўзидан олинган) - ҳаво илдиз озиқланадиган муҳит ҳисобланади. Бу ўсимликларнинг илдиз тизими махсус сўкчакларнинг қоронғи ҳаво бўшлиғига жойлаштириб озиқа эритмалар илдизга форсункалар ёрдамида вақти-вақти билан пуркалади ёки илдизлари трубага жойлаштирилиб вақти-вақти билан шу труба орқали озиқа эритма оқизилади.

Кичик ҳажмли гидропоника Кичик ҳажмли гидропоникани авзалликлари ва тарқалиши. Кичик ҳажмли экинлар - бу гидропоникани бир тури бўлиб, бунда экинлар кичик ҳажмли (5-15 л) органик ёки минерал субстратларда етиштирилади. Сабзавотларни бу усулда етиштириш дунёда кенг тарқалган. Уни майдонлари иссиқхоналардан 10 минг га ортиқ ва доимо кенгайиб бормоқда. Скандиновия давлатларида бу услуб билан сабзавотлар 80% дан ортиқ иссиқхоналарда ўстирилади, Недерланларда - 60% дан ортиқ майдонда, Болгария, Латвия, Белоруссия, Украина, Россия федерациясида кичик ҳажмли экинларни майдони кенгайиб бормоқда. Латвиядаги «Рим» иссиқхона комбинатида кичик ҳажмли гидропоника билан 14 га иссиқхоналар банд қилинган. Бу технология бўйича иссиқхоналарнинг катта майдонларида сабзавотларни етиштираётган хўжаликлар қаторига «Киев сабзавот фабрикаси», Москва яқинидаги «Марфина» савхози ва «Нива» акционерлик жамоаси киради. Тропик ва субтропик мамлакатларда гидропонника, сабзавотларни эски услубда етиштиришни борган сари сиқиб чиқармоқда. Бизда, Ўзбекистонда ҳам бу услуб тарқала бошлаяпти. Кичик ҳажмли гидропоника тупроқли экинлар ва агрегатопоникага нисбатан қуйидаги авзалликларга эга: • иссиқхоналарни қуриш ва қайта ўзгартиришда капитал маблағ кам кетади; • кичик ҳажмли мухит ва микропроцессорли техник воситалар ҳисобига илдиз жойлашган мухитда шароитларни созлаш тезлашади; • субстратни ҳажми кичик бўлганлиги сабаблида иситиш учун сарфланадиган иссиқлик энергиясидан яна ҳам рационал фойдаланилади ва тупроқни пар ёрдамида зарарсизлантиришга эҳтиёж қолмайди; • тупроқ аралашмасини тайёрлаш ва уни ичкарига ташишга зарурият қолмайди; • субстрат ҳажми 15-30 марта камаяди; • томчилатиб суғориш ва субстратларни плёнка билан ёпиш ҳисобига сув

ҳамда ўғитлар (40% гача) сезиларли иқтисод қилинади; • иссиқхоналарни асосий соғламлаштиришда (дизенфекция қилишда) пестицидларни сарфи камаяди; • маҳсулот сифати ва фитосанитар шароити яхшиланади; • ҳосилдорлик, ташкилий - технологик даражаси ва меҳнат унумдорлиги ошади. Кичик ҳажмли гидропоникани қўллаш махсус ускуна ва материалларни: эритма тайёрланадиган дастгоҳларни (узелларни), томчилатиб суғориш тизимини, автоматикани, юқори сифатли субстратларни, тўла эрийдиган ўғитлар типини, партатив (ихчам) асбобларни, яхши ташкил қилинган ва оператив агрокимёвий хизматни, юқори малакали хизматчи ходимларни талаб қилади. Кичик ҳажмли гидропоникани қўллаш зарур шароитларига, иссиқхоналарда мақбул микроиқлим шароитларини яратиш, шу жумладан ўсимликларни СО 2 билан таъминлаш киради. Кичик ҳажмли гидропоникани қўллаш хусусиятлари . Кичик ҳажмли гидропоникада субстрат сифатида чириш даражаси 15% дан ошмаган юқори сфнгали торф, минерал пахта, перлит, цеолит хизмат қилади. Торф қуруқ прессланган, нейтраллаштирилган ва ўғитлар ҳамда микроэлементлар қўшилган қуйма плиталар ва турли маркали КИП кўринишида қўлланилади. Торфли плиталар ва киплар намлангандан сўнг уларни ҳажми уч баробар катталашади. Субстрат сифатида Адлер сабзавотчилик тажриба станциясида ишлаб чиқилган нам прессланган торф плиталар ҳам хизмат қилиши мумкин. Данияда субстрат сифатида «гродан» (“ Qrodania ” фирмаси) типидаги минерал пахта қўлланилади, Карелияда “Гривилен” минерал пахтаси ишлаб чиқарилади. Иссиқхоналарда субстратни кичик жўякларга 10-12 см. қалинликда жойлаштирилади, устидан эни 80-100 см. ли қора-оқ плёнка ёпиб, уни ортиқча четларига субстрат ўралади. Плёнка айнан қора-оқ бўлиши керак: оқ плёнка ёруғликни қайтаради, қораси сув ўтларини ривожланишига тўсиқ бўлади.

Дастлаб жўякларни жуда паст нишабли (1:100) қилиб юзаси нивелирланади ва зичланади. Минерал пахтали кичик ҳажмли гидропоника қурилмасини тахминий кўриниши расмда тасвирланади. расм. Минерал пахтада сабзавот экинларини ўстириш принципи. 1 - тубига ёзиладиган плёнка; 2 - градан ёки минерал пахтадан иборат қатлам; 3 - ёруғлик ўтказмайдиган ва ёруғликни тарқатувчи енгил плёнка; 4 - градан ёки минерал пахтали кўчат учун озиқали кубик; 5 - кўчатли кубикни жойлаштириш учун қоплагич плёнкада крест шаклида кесилган жой; 6 -суғорадиган пластмасс трубалар; 7 - томчилатгич. Контейнерли экинлар энг истиқболли ҳисобланади, бунда плёнкали контейтерлар торф ёки бошқа субстратлар билан тўлдирилади, уларнинг ҳар бирига иккитадан бодринг ёки помидор ўсимлигини жойлаштириш мумкин. Бу усул бир қатор афзалликларга эга: субстратни ҳамма томондан плёнка билан тўсилганлиги, сувни парланиб исроф бўлишини камайтиради, бегона ўтларни, касаллик ва нематодани тарқалишини йўққа чиқаради; озиқали эритма деярли оқиб чиқмайди, бу сув ва ўғитларни иқтисод қилиш ва атроф мухитни камроқ ифлосланишини таъминлайди. Плёнкали контейнерлардан ташқари қаттиқ пластмас яшиклар, тарновлар ва бошқа кўринишдаги контейнерлардан фойдаланилади. Кичик ҳажмли гидропоника томчилаб суғориш тизимларини қўллашга асосланган, бу тизим эритма тайёрланадиган дастгох, магистрал ва сувни

тақсимиловчи йўналтирувчи қувурлар, филтирлар, бурама вентиллар, суғориш каналлари ҳамда назорат қилувчи ва башқарувчи воситаларни ўз ичига олади. Сувни қўйишда турли хилдаги (микротрубалар, томчилагичлар, аквадроплар) дан фойдаланилади, уларни ҳар бири ўзига яраша авзалликларга ҳамда камчиликларга эга. Озиқали эритмаларни тайёрлашда, суғориладиган сувнинг таркиби, экинларни тури ва ривожланиш босқичи, ёруғлик, субстрат тури ва бошқа омиллар ҳисобга олинади. Шу боис турли таркибдаги озиқ эритмалардан фойдаланилади. Олдин оналик эритма тайёрланади, сўнг уни 100-200 баробар сув билан аралаштириб ишчи эритма олинади ва у суғориш учун фойдаланилади. Озиқали эритмаларни тайёрлаш ва улардан фойдаланиш мутахасисларни мавжуд тавсияномалари бўйича амалга оширилади. Ўзбекистонда кичик ҳажмли гидропоника усулда қурилган иссиқхоналар Тошкент ва Навоий вилоятларида мавжуд бўлиб, хозирда бундай иссиқхоналарни сони ортиб бормоқда. Бу услубда сабзавот экинларини етиштиришда субстрат сифатида градан типидаги минерал пахтадан фойдаланилади, торф камроқ қў лланилади.

Адабиётлар: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

O'xshashlar

Сабзавот экинлари кўчатларини пайвандлаш

Минерал ўғитлар технологияси

Ҳимояланган ерда кўчат етиштириш

Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари