Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

381 KB

Ko'chirib olish

Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари Режа: 1. Ёруғлик тартиботи 2. Иссиқлик тартиботи 3. Ҳаво ва тупроқ намлиги тартиботи 4. Ҳаво-газ тартиботи

Кўчат миқдори ва уни чиқиши муддатлари, ўсимлик ва комплекс ташқи муҳит шароитларини бир-бирига мураккаб таъсирининг натижасидир. Муҳит шароитларини ҳисобга олмай сабзавот кўчатларини етиштириш технологиясини тўғри олиб бориш ва қониқарли ҳосил олиш мумкин эмас. Кўчат ўстириладиган иншоотларда ўсимликларни хусусиятлари, ёши, нави ва ўстириш мақсадларини ҳамда мавжуд иқлим шароитларни ҳисобга олган ҳолда сунъий микроиқлим ва мақбул тупроқ муҳитини яратиш имкони мавжуд. Микроиқлим - бу ҳар қайси экин ўстириладиган иншоотларда ҳаво ва илдиз жойлашган муҳитдаги барча физик ўлчамлардир (параметрлар). Иситиш тупроқ ва ҳавони намлаш, шамоллатиш, газлаш, электр ёруғлик бериш тизимлари билан жиҳозланган замонавий иссиқхоналарда ўсимлик талабларини ҳисобга олиб амалда сунъий иқлимни яратиш мумкин. Парникларда ва иситилмайдиган иншоотларда микроиқлимни созлашга эришиш камроқ даражададир. Бу иншоотларда микроиқлим кўпинча ташқи муҳитга боғлиқ. Экин ўстириладиган иншоотларда мақбул ҳарорат, сув ва ҳаво тартиботларини сунъий яратиш мумкин. Ёруғликни ҳозирча табиий қуёш радиацияси ҳисобига таъминлаш самарали ва фақат айрим вақтларда электр ёриткичлардан фойдаланилади. Қуёш радиацияси - иқлимни яратувчи асосий жараён бўлиб, мавжуд жойда ҳимояланган ер иншоотларини тури ва хиллари, танланадиган экинлар ва уларни етиштириш муддатларини белгилаб берувчи асосий омил ҳисобланади. Плёнкали қопламалар остида ойна остидагига нисбатан сутка давомидаги ҳарорат кескин ўзгарадиган, ҳаво намлиги юқори бўладиган, ёруғлик яхшироқ ва ультрабинафша нурларини миқдори баландроқ бўладиган микроиқлим юзага келади. Плёнкалар ўсимликларни салбий ҳароратдан сақлайолмаслиги туфайли, уларни тез-тез қайталайдиган совуқлар ўтгандан сўнг қўллайдилар. Ўсимликларни ўзи ҳам микроиқлимга катта таъсир кўрсатади. Иссиқхона экини жойлашган ҳаво ва тупроқ муҳитида, ўсимлик яшай оладиган

микроиқлим минтақаси - агрофитоиқлим яратилади. Бу қонуниятни ўзгартириш ўзига хос хусусиятларга эга, иссиқхона майдони ва ўсимликларни массаси қанчалик катта бўлса, бу хусусиятлар шунчалик сезиларли бўлади. Ёруғлик тартиботи Ёруғликни аҳамияти ва иссиқхона сабзавот ўсимликларини унга талаби. Ёруғлик ўсимликлар учун энергия берувчи манба ҳисобланади. Таркибида хлорофилл бўлган яшил ўсимликлар, нурли энергия ёрдамида органик моддаларни яратиш ва тўплаш қобилиятига эга, у ўз навбатида ҳосилни шаклланишини таъминлайди. Ёруғлик яна нафас олишга, транспирация ва моддаларни харакати учун сарфланадиган энергия манбаи ҳисобланади. Иссиқхона сабзавот экинларини ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлиги учун ёруғликни жадаллиги ва спектр таркиби, ҳамда ёруғ куннинг давомийлиги ҳам аҳамиятга эга. Қуёшдан тушадиган ёруғлик қанчалик кўп бўлса, ҳаво ҳарорати ва CO 2 миқдори шунчалик (тегишли меъёргача) юқори бўлиши керак. Ўсимликларни ҳаёти учун ФФР (фотосинтетик фаол радиация) - фотосинтезни таъминловчи 380 дан то 720 нм тўлқин узунлигидаги оптик нурланадиган майдон айниқса зарурдир. Ўсимликларни таркибида

витаминларни кўпайтирувчи ва совуққа чидамлилиги, поясини чўзилиб кетишини олдини олувчи узун тўлқинли ультрабинафша нурларини (280 дан то 380 нм) ичига олган физиологик фаол радиация ва иссиқлик келтирувчи қисқа тўлқинли инфрақизил (720 дан то 800 нм ли) нурлар ҳам аҳамият-ли ҳисобланади. Иссиқхона экинларини ёруғликка талаби турлича бўлиб у етиштириш усулларига боғлиқ. Бу белгиларга кўра ҳимояланган ердаги сабзавот ўсимликлари қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: 1) ёруғликка жуда талабчан (минимал ёруғлик 5-6 минг люкс ва минимал ёруғликни давомийлиги кўрсатилган ёруғликни жадаллигида суткасига 8-10 соат) - уруғ ва кўчат билан етиштириладиган барча экинлар; 2) кам талабчан (суткада 5-6 соат давомида 0,5-2 минг люкс) - етилтириш, тезлаштириб ўстириш ва консер-вация (ўсишдан тўхтаб туриш) қилинадиган барча экинлар, фақат учинчи гуруҳга кирувчи ўсимликлардан ташқари; 3) ёруғликсиз етиштириладиган - тезлаштириб ўстиришга мўлжалланган цикорий салати, ровоч ва етилтириб олинадиган сарсабил, ромен- салати, порей-пиёзи, гул ва брюссел карамлари. Энг минимал ёруғликда помидорни ўсиши, гуллаши ва ҳосил бериши учун - 5 минг лк, бодринг учун - 2,4 минг лк ни ташкил қилади. Редиска, исмалоқ, укроп 4 минг лк ёруғликда ўсади, пиёз баргини олиш учун - 1-2 минг лк керак. Кўчатлик фазада ўсимликлар ёруғликка айниқса талабчандир. 25 кунлик бодринг кўчатларини ўсиши ва ривожланиши учун зарур минимал ФФР (фотосинтетик фаол радиация) - 3,9 минг лк, ёки 0,054 кал/см 2 -мин, 35 ёшлик кўчатлар учун - 3,3 минг лк, ёки 0,046 кал/см 2 -мин, 35 кунлик помидор кўчати учун - 6,0 минг лк, ёки 0,084 кал/см 2 -мин, 50 ёшли учун - 3,8 минг лк, ёки 0,053 кал/см 2 -мин ташкил қилади. Ёруғликни етишмовчилиги ўсимлик пояларини бўйига чўзилиб ва келгусида букилиб эгилиб кетишига олиб келади. Бунда кўчатлар очиқ ерга кўчириб ўтказганда етиб қолади. Паст ёруғлик ҳосилни камайишига, меваларни шаклланишини ушлаб туришга ва уларни товарлик сифатини пасайишига, маҳсулот таркибида қанд ва витаминларни камайишига олиб келади.

Ўсимликларни ёруғликдан унумлироқ фойдаланиши учун ҳар бир экин учун мақбул озиқланиш майдони, ўсимликларга шакл бериш усулларини, экинларни бағазга олиш усулларини танлаш зарур. Экин ўстириладиган иншоотларда ёруғлик шароитлари йилдаги даврларга, иншоотларни конструкциясига (тузилишига), иқлим шароитларга ва бошқаларга қараб ўзгаради. Қуёш ёғдусини давомийлиги (соат сони) фақат 2-3 маротаба кўпайишига қарамасдан ёзда тушадиган энергия миқдори қишдагига қараганда тахминан 10 марта камроқдир. Тўла булутли вақтларда ер юзига 20% гача ёруғлик энергияси етиб келади. Қуёш радиациясини спектрал таркиби мавсум ва сутка давомида, эрталаб, кечаси ва қишда ўзгариб боради, қуёш (над горизонтом) уфқдан паст турганда қизил ва инфрақизил, кунни ярмида ва ёзда - ультрабинафша нурлари кўпроқ бўлади. Ўзбекистон иқлими серқуёшли ва қисқа кунлироқ бўлишига қарамасдан, қуёш ёғдусининг давомийлиги Россиянинг ўрта қисмига нисбатан йил давомида 1,5-2,0 марта, қиш даврларида - 3-4 марта, қуёш радиациясининг катталиги эса 8- 10 марта кўпроқдир. Ёруғлик энг танқис бўладиган ойлар декабр ва январ ҳисобланади. Бу икки ойда физиологик фаол радиациянинг горизонтал юзага тушадиган миқдори бўйича евро-осиё (материки) қитъаси 8 та ёруғлик минтақаларига (0...7) бўлинади. Ўрта Осиё ва Закав-казия еттинчи, Қрим ва Шимолий Кавказ, Амур олди ва Узоқ Шарқ - олтинчи, ёруғлик минтақаларига мансуб. Еттинчи ёруғ-лик минтақасида бодринг ва помидор қиши билан ҳосил бериши мумкин. Бодринг кўчатларини олтинчи ва еттинчи минтақаларда ҳамда помидорни еттинчи минтақада электр ёрдамида қўшимча ёруғликни қўлламасдан табиий қуёш радиацияси ҳисобига етиштириш мумкин. Бошқа минтақаларда ёруғликка талабчан сабзавот ўсимликларини иссиқхоналарда октябр-декабр ойларида ФФР етишмаслиги туфайли кўчат усулисиз етиштириш мумкин эмас.

Кўчат ўстириладиган иншоотларда ёруғликни яхшилаш услублари. Ҳимояланган ерларда ёритилганлик улар ичига кирадиган қуёш радиацияга боғлиқ. Уни иншоотларни ичига кириши иншоотларни жойлашган ўрни, конструкцияси, тўсиқларни ёруғлик ўтказувчанлиги ва бошқа омилларга боғлиқ. Замонавий иссиқхоналарда булутли кунларда ёритилганлик даражаси ташқаридагига қараганда 40-50% ни ташкил қилади. У (шпросслар) бағазларни орасидаги масофаларни тор бўлиши, ёпишқоқ сургичларни (замазкаларни) қалин қоплаш, ифлосланиши тиниқ қоплагичларни ютиши ҳисобига камаяди. Ҳимояланган ер сабзавотчилигида табиий ёруғликдан фойдаланишни ва ФФР ни тутишини яхшилайдиган турли усуллардан фойдаланилади. Ёритилганлик даражасини 1% га яхшилаш ҳосилдорликни 1% га ошириш мумкин. Иншоотларни қуришга ажратиладиган майдонини тўғри танлаш кундузги ёруғликдан яхшироқ фойдаланишни таъминлаши мумкин. Яхшироқ ёритиш учун майдон жануб, жанубий-шарқ ёки жанубий-ғарб томонларга сал нишабли бўлиши ва соя берувчи қурилиш (иморат) ва дарахтлардан ҳоли бўлиши керак. Замонавий иссиқхоналарда ёритилганлик ташқарига нисбатан 40-50% ни ташкил қилади. Ёруғликни тиниқлилиги қоплагичларни оптик хусусиятларига, уни ифлосланишига, тўсиқларда ёруғликни ўтказмайдиган элементларни нисбий вазнига, томни конфигурациясига (шакли) ва нишабларни ёруғлик томонга йўналишига боғлиқ. Томнинг энг яхши конфигурацияси (шакли) 30- 45° бурчакли (сферик) айлана шаклидаги нишаб ҳисобланади. Нишаби бир томонлама иншоотларни ғарбдан шарққа, икки нишаблиларни шимолдан жанубга қаратиб жойлаштириш яхшироқдир. Ёруғлик ўтказувчан тиниқ тўсиқ сифатида ойна ва полимер материаллардан фойдаланилади. Кўпчилик полимер материаллар кўринадиган спектр қисмини ўтказувчанлиги бўйича ойнадан қолишмайди. Уларни ультрабинафша, инфрақизил нурларни ўтказувчанлиги ойнага нисбатан, ҳатто юқори. Фойдаланиш жараёнида полимер плёнкалар эскиради, чанг билан қопланади, уларда нам конденсат (шудринг) пайдо бўлади. Шу боис уларни

ёруғлик ўтказувчанлиги камаяди. Полиэтилен плёнкани тиниқлилиги икки ойдан сўнг 78-85% дан 64-67% га ва полиамид плёнканики эса 85 дан 80% гача пасаяди. Иншоот ичига қуёш радиациясини киришини камайиши улардаги тиниқ бўлмаган элементларни сонига боғлиқ. Ойна ўрнига енгил полимер плёнкалардан фойдаланиш тиниқ бўлмаган қисмларининг улушини камайтиради. Тиниқмас (ёруғлик ўтказмайдиган) элементлар оқ ва кумуш рангга бўялади. Ифлосланган ойналар ёруғликни 50% ва ундан ортиқ камайтиради. Ифлосланишига қарши уни олдини олиш чоралари кўрилади. Уларни ёмғирлатиб ёки шланглар ёрдамида, махсус ювгич воситаларидан фойдаланиб тозаланади. Кўчатларни қопламаларга яқинлаштирувчи сўкчакчаларда (стелажларда) тик бағазда етиштириш, мақбул озиқланиш майдони бериш, эгатларни йўналишини шимолдан жанубга қаратиб олиш ўсимликларга ёруғликни тушишини яхшилашга имкон беради. Шимолий давлатларда ёруғликни яхшилаш ва ёруғ кунни узайтириш учун қишки даврда қўшимча электрёритгичлар ва электр ёруғлигидаги экинлар (электросветокультура) қўлланилади. Электр ёрдамида ёритиш - бу кундузгига яқин қўшимча электр ёруғлигида ўсадиган ўсимликлар; (элекстросветокультура) электр ёруғликдаги экинлар - бу фақат электр ёрдамида ёруғлик берилиб ўстириладаган экинлар. Электр билан қўшимча ёруғлик бериш шимолий туманларда, айниқса кўчатларни етиштиришда кенг қўлланилади. Қўшимча ёруғлик бериш учун кундузги ёруғликка яқин қуввати 15 дан 100 Вт гача бўлган ЛД и ЛДИ люминесцент лампалардан фойдаланиш яхшироқ. Ўзбекистонда кўчатларни етиштиришда қўшимча ёруғликни табиий ёруғлик етишмаётган даврларда қўллаш самаралидир. Жанубий минтақаларда қўшимча ёруғлик бериш кам самарали эканлиги сабабли иссиқхоналар улар билан жиҳозланмайди.

Ўзбекистонда баҳор охирида қуёш ёруғлигини жуда ошиб кетишига, тўғрироғи юқори узун тўлқинли радиация туфайли экин ўстириладиган хоналарни қизиб кетишига тўғри келади. Бу қизиб кетишни ҳеч қандай шамоллатиш ҳам йўқатаолмайди, уни бирдан-бир йўли хонанинг ичига кирадиган радиацияни камайтиришдир. Уни қопламаларни йиғма чодирлар билан экранлатиш, бордонлар ёпиш, жалюзаларни қўллаш ҳисобига эришилади. Аммо бу ФФР ни киришини сезиларли камайтиради. Ундан ташқари, бу материаллар нурларни айрим қисмини ўзига ютади, қизийди ва иссиқликни ойнага беради. Қизиб кетишга қарши иссиқхоналарни саррови бўйлаб жойлашган форсункалар орқали қопламаларни 10% ли бўрнинг сувли аралашмаси (суспензияси) билан оқлаш йўли кенг қўлланилади. Қоплама юзини юпқа сув қатлами билан қоплаш ҳам самаралидир. Иссиқхона сарровида жойлашган тешикли (перфалаштирилган) йўналтирувчи трубалардан келадиган совуқ сув юпқа қалинликда (0,1-0,2 мм) қоплама нишаби бўйлаб оқиб, сув филтирли пардани ҳосил қилади, бу иссиқхона ичига кирадиган қуёш радиациясини 15-20% га камайтиради. Қопламалар устидан ёмғирлатиб сув сочиш ҳам қуёш радиациясини ичкарига киришини сезиларли камайтиради. №4 - Амалий машғулот Ёруғликни жадаллиги ва иссиқхона қопламаларини ёруғлик ўтказувчанлигини аниқлаш Топшириқ. Ёруғликни жадаллиги, қопламаларни ёруғлик ўтказувчанлиги ва ёруғлик йўқотиш даражасини аниқлашни ўрганиш ҳамда ёруғликни жадаллигини ўлчайдиган асбоблар билан танишиш. Услубий кўрсатма. Топшириқни бажаришда талабалар икки-уч кишилик кичик гурухларга бўлиниб ишлайдилар, аммо иш дафтарига ёзувни ҳар бир талаба мустақил олиб боради. Олдинига улар иссиқхона ташқарисидаги ёруғликни аниқлаши зарур, шундан сўнг турли хилдаги қоплагичлар билан ёпилган ва турли даражада ифлосланган иссиқхоналарни ичидаги ёруғликни аниқлайдилар. Ёритилганлик ҳар бир иссиқхонани камида уч нуқтасидан ўлчанади ва ўртача кўрсаткич чиқарилади.

Ёруғликни жадаллиги люксда Янишевский ёки Козиревларни пиранометрлари билан ўлчанади, у ёруғлик приёмниги - селен (селенового) фотоэлементидан, галванометрдан ва бирлаш-тирувчи симлардан ташкил топган. Ёруғликни жадаллигини 10-16, 10-116, 10-117 рақамли люксметрлар билан аниқлаш мумкин. Уларни ишлаш тизими фотоэлектрик самара ҳосил қилишга асосланган. Фотоэлементни юзини ёритишда ток ҳосил бўлиб, уни ўлчов асбоблари билан рўйхатга олинади. Люксметрларда иккита шкала мавжуд: 0 дан 30 гача ва 0 дан 100 гача. Ҳар бир шкалада нуқталар билан ўлчовларни диапозони кўрсатилган. Ўлчов асбобини корпуси ён деворчаларида селенли фотоэлементни улайдиган (қўшадиган) вилка мавжуд. Фотоэлементдаги хатоликларни камайтириш учун уни ички томонида К ҳарифи билан ифодаланган (насадка) мослама ўрнатилган. Бу мослама мустақил қўлланилмай, бошқа учта М, Р, Т рақамлари билан ифодаланган, пасайтириш коэффициенти 10, 100 ва 1000 бўлган учта бошқа мосламаларни бири билан биргаликда қўлланилади. Пиранометр ва люксметрлар билан ишлашда уларни урилиши ва тебранишилардан (сотрисений) асраш зарур. Фотоэлемент ва (насадкалар) мосламалар билан сезгир оптик асбоб сифатида муомала қилиш зарур. Ишни бажариш тартиби. Ҳар бир кичик гурух талабалари алоҳида иссиқхоналарда шуғулланадилар. Ташқи ёруғликни ва иссиқхоналарни бир туридаги ёруғликни ва қопламаларни ифлосланганлик даражаси ўлчангандан сўнг гурух бошқа иссиқхоналардаги гурухлар билан алмашиниб, бошқа турдаги иссиқхоналарга ўтадилар. Шундай қилиб, ҳар бир кичик гурух иссиқхона хўжалигида мавжуд иссиқхоналарни айланиб чиқади. Ҳар бир иссиқхона бўйича ўлчанган ёритилганлик даражаси натижаларини ўқувчилар қуйидаги 1-жадвалга ёзадилар. Шундан сўнг талабалар хоналарига ўтиб, у ерда ҳисобларни олиб борадилар. Иссиқхонани ички ва ташқи ёритилганлик даражаларини

таққослаб қопламаларни ёруғлик ўтказувчанлигини ва йўқотиладиган ёруғлик сарфини аниқлайдилар. Иссиқхона қопламаларини ёруғлик ўтказучанлигини қуйидаги формула билан аниқлайдилар: бунда: Е Т - иссиқхонанинг ички ёритилганлик, лк; Е Н - ташқи ёритилганлик, лк. 1-жадвал. Турли хил қопламалар билан ёпилган ва турли даражада ифлосланган қопламаларини иссиқхоналарга Қопламаларни ифлосланганлиги Ёритилганлик даражаси, лк Ёруғликни ўтказув- чанлиги, % Ёруғ - ликни йўқолиш миқдори, %ташқи ички Иссиқхонадан ташқарида - - - - Ойнаванд блокли Тоза - Кам ифлосланган Кўп ифлосланган - Ойнаванд ангар Тоза Кам ифлосланган Кўп ифлосланган Плёнкали ярим ёй (аркасимон) Тоза Кам ифлосланган Кўп ифлосланган Ёруғлик сарфи миқдорини 100 дан ёруғлик ўтказувчанликни чегириб олиш йўли билан аниқланади. Агар талабалар ташқи ёритилганликни хўжаликда мавжуд барча иссиқхоналарда, ички ёритилганликни ва ёруғлик ўтказувчанлиги бўйича ҳисобларини ва улардаги ёруғлик сарфи миқдорини аниқлаган бўлсалар, топшириқ бажарилган ҳисобланади.

Материал ва жиҳозлар: 1. Турли конструкциядаги иссиқхоналар ва турли даражада ифлосланган қопламлар. 2. Пиранометрлар ёки люксметрлар. 3. Калькуляторлар. 4. Маълумотли (справочник) адабиётлар. Уйга вазифа: Концептуал жадвал тузинг Ёруғлик ўтказувчи қопламалар Тойифалари ва хусусиятлари Ойна Плёнка Иссиқлик тартиботи Иссиқхона сабзавот экинларини иссиқликка талаби. Ҳарорат ўсимлик ҳаёти фаолиятидаги жараёнларга, фотосинтез жадаллигини ўзгаришига ва транспирация, минерал моддаларни ўзлаштирилишига ва бошқа физиологик жараёнларга катта таъсир этади. Меъёрдан жуда паст ёки юқори ҳарорат ҳужайраларда қайта тикланмайдиган ва ўсимликни нобуд бўлишига сабабчи бўладиган ўзгаришларга олиб келади. Бутун организм ёки уни айрим қисмларини нобуд қилувчи ҳарорат чегаралари биологик минимум (паст ҳароратлар) ёки максимум (юқори ҳароратлар) деб юритилади. Ҳар бир экинларни ҳаётий жараёниларини ўтишига ижобий таъсир этувчи ва юқори жадалликда ҳосилни йиғилишига олиб келувчи ҳароратларни мақбул ҳарорат деб атайдилар. Ҳимояланган ерларда, ҳарорат тартиботини созлашни иложи бўлганлиги ҳароратни биологик минимум ва максимум чегараларигача пасайиши ёки ошиб кетиши камдан-кам ҳолларда рўй беради. Бу ерда агротехник минимум ёки максимум энг аҳамиятлидир. Бу катталик ҳарорат чегараларини белгилайди. Бу чегаралар атрофида ҳосилга катта таъсир эттирмай ҳароратни 24 соатгача

пасайишига ёки 6 соатгача юқори кўтарилишига йўл қўйиш мумкин. Агротехник минимумдан паст ёки агротехник максимумдан юқори бўлган ҳароратлар, ўсимликларни айрим физиологик функцияларини бузилишига олиб келади. Мақбул ҳарорат қиймати турли хил ўсимликлар учун бир хил эмас, ҳаттоки бир хил турдаги ўсимликда ҳам у йил ва сутка давомидаги ёритилганликга, ўсиш ва ривожланиш фазаларга, етиштириш усулларига ва бошқаларга қараб ўзгаради. Доимо мақбул ҳароратни сақлаб туриш зарур, ҳатто фавқулотдаги ҳолатларда ҳам пастки ва юқоридаги агротехник ҳарорат чегараларидан чиқиш мумкин эмас. Иссиқликка талаби бўйича ҳимояланган ердаги сабзавот экинларини етиштириш усулларини ҳисобга олиб уч гуруҳга бўладилар: 1. Иссиқсевар ўсимликлар (мақбул ҳарорат 23±5°С). Уларга Қовоқдошлар, Итузумгулдошлар оиласига мансуб сабзавотлар, ҳамда уруғ ва кўчат услуби билан етиштириладиганлар ловия, барча тезлаштириб ўстириладиган сабзавот экинлари киради. 2. Мўътадил ҳароратни талаб қилувчи ўсимликлар (мақбул ҳарорат 12±2°С). Уларга Карамсимонлар оиласига кирувчи сабзавот ўсимликлари, уруғ билан ва кўчат услуби билан етиштириладиган салат, исмалоқ, укроп, ҳамда қўзиқорин киради. 3. Паст ҳароратни талаб қилувчи ўсимликлар (мақбул ҳарорат 4±2°С). Уларга барча етилтириб олинадиган экинлар ва помидордан ташқари барча ўстирилмай ушлаб туриладиган ўсимликлар киради. Ўсимликлар талаб қиладиган иссиқлик тартиботларига риоя қилмаслик (бузиш) уларни, ўсиш ва ривожланишида (аномал) салбий ҳолатлар пайдо бўлишига олиб келади. Ҳарорат агротехник минимумдан пастга тушганда товарлик сифатига эга бўлмаган генератив органларни (бодринг, гулкарам, салат, исмалоқ) пайдо бўлишини тезлатувчи холатлар кузатилади; барра бодринг меваларида аччиқ маза ҳосил бўлади; пўстидаги тўқималарида клетчаткани пайдо бўлишини тезлаштиради. Бу салат ва зиравор ўсимликлар

баргини дағаллашувига, касалликларни ривожланишига, илдиз тизимини нобуд бўлишига олиб келади. Ҳарорат мақбулдан ошиб кетганда крахмал ва қанд таркиби камаяди; гул чанги бепушт бўлиб қолади ва поялар бўйига узаяди. Ўсимликларни иссиқликка муносабати бошқа омилларни ва ўсимликларни ўзини ҳолатига кўра ўзгаради. Яхши ёритилганликда, етарли намлик ва унумдор тупроқларда иссиқликка талаб ошиб боради. Ёруғлик пасайганда иссиқликка талаб ҳам камаяди. Тунда фотосинтез жараёни тўхтайди, аммо нафас олиш давом этади, ҳарорат қанчалик юқори бўлса, у ҳам шунча юқори бўлади. Тунги паст ҳароратда ўсимликлар органик моддаларни ўсиш ва мева органларида тўплаш учун кўпроқ сақлайдилар. Шу сабабларга кўра булутли кунларда ҳам ҳароратни пасайтириш керак. Тунги ва булутли кун ўртасидаги ҳарорат фарқи 7°С, қуёшли кунда 14°С атрофида бўлиши лозим. Илдиз учун тунги мақбул ҳарорат, ўсимликларни ер устки қисмидагига қараганда 2-3°С юқорироқ бўлади. Ҳар бир ўсимлик ўсув даврининг турли босқичларида иссиқликка талаби бир хил эмас. Уруғини униб чиқиши ҳарорат вақтида вегетатив ўсишдаги мақбул ҳароратдан 4-7°С юқори бўлганда яхшироқ ўтади. Ниҳоллар кўриниши билан муртакларда заҳирасидаги озиқ моддалар сарфланиб бўлгач ва ўсимликлар илдиздан ва яшил уруғ баргларидан озиқа олишга ўтганда, нафас олишни кучайтирадиган ортиқча иссиқлик, ёш ниҳолларга озиқа етишмаслигига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис уруғ униб чиққандан бошлаб, то икки ҳақиқий барг пайдо бўлгунча (3-7 кун) ҳарорат булутли кунларда катта ёшли ўсимликларга мойил ҳароратга қараганда тахминан 7°С га камайтириш керак. Шундан сўнг ўсимликларни вегетатив ўсиши кучайганда ҳароратни юқори бўлишига муҳтож бўлади. Яна ҳам юқори ҳарорат ўсимлик гуллаганда ва ҳосилга кирганда зарур. Иссиқлик тартиботини созлаш услублари. Ҳимояланган ерларда иссиқлик тартиботларини бошқариш мумкин. Иссиқлик етишмаганда уни қуёш радиацияси орқали тутиб туриш, иссиқлик сарфини камайтириш, сунъий иситишни қўллаш ҳисобига яхшилаш мумкин; иссиқлик ошиб кетганда қизиб кетмаслик чоралари кўрилади.

Иситилмайдиган ҳимояланган ерларда, иссиқлик балансини кирим қисми фақат қуёш радиациясидан ютилган энергияга боғлиқ. Қуёш ёруғлигини кўринадиган спектр қисми, ёруғлик ўтказувчан материаллар орқали ўтиб, иншоот ичида тупроқ, ҳаво, ўсимликларни, ускуналарни қиздириб, иссиқлик радиациясига айланади. Қизиган предметлар иссиқлик тарқатади (расм). расм. Иссиқхоналарда иссиқликни алмашуви шакли: 1 - шамоллатиш орқали иссиқ ҳаво билан иссиқликни йўқолиши; 2- ойнага совуқ ҳаво таъсир этиши сабабли иссиқликни йўқолиши; 3 - тупроқдан нурни тарқалиши; 4 - қайтиш; 5 - парланиш; 6 - иссиқликни ҳавога ўтиши; 7 - қайтиш Иссиқлик нурлари ойнада ва қисман полимер плёнкаларда ушланиб қолади. Бунинг оқибатида, ҳар қандай иситилмайдиган иншоотларда иссиқлик тўпланади ва ҳарорат ташқи ҳароратдан юқори бўлади. Бу ҳодиса парник ёки иссиқхона самараси дейилади. Иншоотлар атроф муҳитга қараганда илиқроқ бўлиб, ўзини иссиқлигини тўсиқларни юзи орқали йўқотади. Тўсиқ майдони ва уни ташқи ҳароратдан фарқи қанчалик катта бўлса, уни иссиқлик чиқариши шунчалик юқори бўлади. Қуёш орқали иситиш фақат баҳор ва кузги вақтларда қўлланилади. Қўш қаватли тўсиқларни қўллаш (2-3 см ҳаволи бўшлиқ қолдириб) Ўзбекистон шароитида плёнкали иншоотлардан қишда ҳам фойдаланиш имкониятларини яратади. Аммо қаттиқ совуқ тушадиган ҳолатлар учун фавқулотдаги ҳолатларда қўлланиладиган иситиш мосламалари мавжуд бўлиши керак.

Иситилмайдиган иншоотларни камчилигига қуйидагилар киради: фойдаланиш даврини қисқалиги, иситиш бир меъёрда бўлмай сутка давомида ҳароратни катта ўзгарувчанлиги; эрта баҳорда совуқларни қайталаш эҳтимоли борлиги ва ўсимликларни зарарланиши; иссиқлик тартиботини созлаш қийинлиги. Сунъий иситилганда иссиқлик балансини кирим қисмига сунъий иситкичлардан келадиган иссиқлик ҳам киради. Аммо бу ҳолатда ҳам иссиқлик балансини асосини радиацион баланс ташкил қилади. Шу боис барча ҳимояланган ер иншоотларида, қуёш радиациясини тутиш ва уни сақлашни яхшилайдиган тадбирларни қўллашга тўғри келади. Шуни айтиш зарурки, табиий ёруғликдан фойдаланишни яхшилайдиган юқорида келтирилган барча услублар, қуёш радиациясидан келадиган иссиқликни яхшироқ тутишини таъминлайди. Қуёш радиациясидан тушадиган иссиқликни сақланиши кўп даражада, тўсиқларни иссиқлик нурларини ўтказувчанлиги билан боғлиқ. Полимер плёнкалар ойнага нисбатан иссиқлик нурларини яхшироқ ўтказади, шу боис плёнкали иссиқхоналарда кундузги вақтдаги ҳаво ҳарорати одатда ойна остидаги шу тоифадаги иншоотларга қараганда юқори бўлади. Тундаги ҳарорат плёнка остида ойна остидагига нисбатан анча паст бўлиб, очиқ ердаги шароитга яқинроқ. Кундузги ва тундаги ҳароратни шунчалик кескин фарқланиши, плёнкали иншоотларда ҳароратни катта ўзгаришига олиб келади. Плёнкали иссиқхоналарда иссиқлик тартиботини барқарорлигини ошириш учун қўш қаватли қопламалар қўлланилади, ўсимликлар қўшимча тоннел (ярим ёй) синчли плёнкалар билан ёпилади, тупроқ остига иссиқликни йўқолишига йўл қўймайдиган материаллар (иссиқлик изоляторлари) жойлаштирилади. Парникларда ромлардаги ойналарини бутунлиги кузатилади, кечаси тўшаклар (бордон) билан ёпилади, ён деворчалар бўйлаб биоёнилғидан “шинелькалар” (шинелга ўхшаш) ўрнатилади. Тирқишлар орқали иссиқ ҳавони йўқотилиши ҳисобига сарфланадиган иссиқликни олдини олиш лозим. Ваҳоланки бу сарфлар ҳавода солиштирма

иссиқлик сиғимини кичик бўлиши (0,3 ккал/м 3 ) ҳисобига сезиларли кўп бўлмасада, аммо у билан курашиш зарур. Ҳатто яхши ёпиладиган иссиқхоналарда ҳам, ҳаво бир соат давомида икки-уч марта алмаштирилади. Ойналар орасидаги тирқишлар ва бошқа тузатилмай қолган нуқсонларни мавжудлиги бу алмашинувни кучайтиради. Йирик иссиқхоналарда ойналарни туташган жойлари ва ойна ўрнатилган чоклар (эластик) қайишқоқ мастикалар (мумсимон модда) билан зич беркитилади, қоплама деворчалари ва тарновлар орасидаги тирқишлар камайтирилади, парникларда ромлар зич жойлаштирилади, ойналарни ёни яхшилаб сургучланади. Ҳимояланган ерларда иссиқлик тартиботини созлашни самарали услуби сунъий иситишни қўллашдир. Сабзавотчиликда биологик ва турли хил техник иситиш (сувли, ҳаволи, электр, газли ва бошқалар) усуллари қўлланилади. Чет давлатларда иситиладиган иссиқхоналар иссиқлик тартиботини автоматлаштирилган ҳолда созлайдиган тизимлар билан жиҳозланган. Бу тизимлар ташқи муҳит шароитларини (ёруғлик ва ҳароратни) ҳисобга олади ва ЭҲМ ёрдамида микроиқлимни ва энергияни иқтисод қилувчи созлаш буйруқларини беради. У ҳарорат дастурини ёритилганлик ўсимликни ёши ва бошқа омилларни ҳисобга олиб, иситиш ва шамоллатиш тизимларини иши билан келишган ҳолда мунтазам дифференциялашга (табақалаштиришга) имкон беради. Ўзбекистонда баҳор ва ёзнинг қуёшли кунларида парник ва иссиқхоналарни шамоллатиш, ҳаво ҳароратини тегишли мақбул даражагача камайтиришни таъминлайолмайди. Бу ҳолатларда, шамоллатишдан ташқари ортиқча қизиб кетишни олдини оладиган бошқа усуллар қўлланилади. Уларга биринчи навбатда, юқорида “Ёруғлик тартиботи” бўлимида келтирилган хоналарга ортиқча қуёш радиацияси киришини камайтирадиган усулларни қўллаш лозим. Шу билан бир қаторда меъёрдан ортиқ қизиб кетишга қарши курашиш учун ортиқча иссиқликни йўқотиш услублари ҳам қўлланилади. Масалан, иссиқхона ичида сувни ҳар томонга сачратиш. Сув парланганда, иссиқлик ютилади, тупроқ ва ўсимликлар ҳамда ҳаво совийди.

Натижада иссиқхонадаги ҳаво ҳарорати 5-6°С га пасаяди. Плёнкали иссиқхоналарда ўсимликларни ортиқча қизиб кетишни камайтиришни истиқболли услубларига, деворларни намлаш ва туман ҳосил қиладиган совутгич камералар услубини қўллаш, бунда ташқи ҳаво хонага сурилади. Меъёрдан ортиқ исиб кетишга қарши курашишда кондиционерларни қўллаш ҳам қизиқарли ҳисобланади, улар совуқ вақтда хоналарни иситади, иссиқ кунларда уни совутади. №5 - Амалий машғулот Ҳимояланган ер иншоотларида ҳаво ва тупроқ ҳароратини аниқлаш Топшириқ. Ҳаво ва тупроқ ҳароратини аниқлайдиган асбобларни тузилиши билан танишиш, парник ва иссиқхонани турли қисмларидаги ҳароратни аниқлаш. Услубий кўрсатма. Машғулотларни ўтказишда талабалар кичик гурухларга бўлинади. Ҳар бир кичик гурух топшириқни турли қисмларини бажарадилар ва турли иншоотларда шуғулланадилар. Олдинига талабалар ҳаво ҳароратини ўлчайдиган симобли ва спиртли термометрлар билан танишадилар, кейин тупроқ ҳароратини ўлчайдиган Савинова термометрларини кўрадилар, кейинчалик эса улар термографни тузилиши билан танишадилар. Асбобларни тузилиши ва уларни ишлаш принципларини яхшироқ билиш учун, талабалар бу асбобларни шаклий расмларини ўзларининг иш дафтарларига чизадилар. Шундан сўнг талабалар парник ва иссиқхоналарни турли қисмидаги ҳаво ва тупроқ ҳароратларини ўлчашга киришадилар. Парник ва иссиқхоналарни турли қисмларида иссиқлик тартиботи бир хил эмас. Биологик ёқилғили парникларда тупроқ ҳарорати, ҳаво ҳароратига қараганда ҳар доим юқори, паст ҳарорат доираси қути (короб) деворлари бўйлаб ва уларни уланган жойларидан ўтади. Иссиқхоналарда ҳаво ҳарорати ҳар доим тупроқ ҳароратидан юқори бўлади. Паст ҳарорат доираси эшиклар ва деворлар ёнида, юқори ҳарорат доираси иситадиган ускуналар ва юқоридаги қопламаларга яқин минтақаларда жойлашади.

Ички ҳажми катта бўлган иншоотларда ҳарорат тартиботи бир текисроқдир. Ишни бажариш тартиби. Ҳар бир кичик гурух ўқув хонасида ҳаво ҳароратини ўлчаш учун биттадан симобли ва спиртли термометрларни, тупроқ ҳароратини ўлчаш учун битта Савинова термометрини ва ҳаво ҳароратини узоқ вақт давомида ўлчаб туриш учун битта термографни оладилар. Бу асбоблар етишмаганда звеноларга алоҳида-алоҳида асбоблар берилади ва звенолар уларни машғулот давомида алмаштириб турадилар. Ҳар бир талаба ўзининг иш дафтарида юқорида номи келтирилган ўлчов асбобларини ўлчамлари ва асосий қисмларини кўрсатиб уларни шаклий расмларини чизадилар. Чизма расмлар тугагач, ҳар бир звено парник, иситиладиган ва иситилмайдиган иссиқхоналардаги ҳаво ва тупроқ ҳароратини ўлчашга киришади. Парникларда ҳаво ҳароратини ўлчашда симобли ёки спиртли термометрларни парникларда тупроқ аралашмаси устига қўйилган дастаклар устига шундай жойлаштириш керакки, бунда термометрни симобли ёки спиртли пастки қисми бўш (ҳоли) бўлиши керак. Иссиқхоналарда термометрлар ҳар хил баландликларга осилади. Тупроқ ҳарорати 10 см чуқурликда тупроққа киритилган Савинова термометрлари билан ўлчанади. Термометрларни кўрсаткичлари, у ўрнатилгандан сўнг 15-20 минут ўтгач ёзилади. Парниклар бўйича ҳарорат ўлчовлари натижаларини қуйидаги кўринишдаги анкетага ёзадилар: Ҳаво ҳарорати: - парник ўртасида…. - қути деворчалари ёнида. Тупроқ ҳарорати: - парник ўртасида. - қути деворчалари ёнида. Иссиқхоналарда ҳарорат ўлчамларини натижалари 1-жадвалда тўлдирилади. Агарда ҳаво ва тупроқ ҳароратини аниқлайдиган термометр ва термографларни расми чизилган бўлса, парник ва иссиқхоналарда ҳаво ва

тупроқ ҳарорати ўлчаниб бўлинган бўлса ҳамда анкета ва жадваллар тўлдирилган бўлса, топшириқ бажарилган ҳисобланади. Материал ва жиҳозлар: 1. Ҳаво ҳароратини ўлчайдиган симобли ва спиртли термометрлар. 2. Тупроқ ҳароратини ўлчайдиган термометрлар. 3. Термографлар. 4. Маълумотли (справочник) адабиётлар. Ҳаво ва тупроқ намлиги тартиботи Сабзавот кўчатларини ҳаво ва тупроқ намлигига талаби. Сув кўчатлар учун энг муҳим модда ҳисобланади. У ассимиляция жараёнида қатнашади ва кўчатни шаклланишида, қурилиш материали бўлиб хизмат қилади ҳамда тупроқдан ўзлаштириладиган минерал тузларни эритувчи ҳисобланади. Ундан ташқари у яна барг ҳароратини бошқарувчи бўлиб ҳам хизмат қилади. Сифатли сабзавот кўчатларини етиштириш, уларни сув билан фақат етарли таъминлангандагина эришилади. Ҳимояланган ерлардаги сабзавот экинлари, очиқ ердагига қараганда катта барг аппаратини шакллантиради ва жуда юқори ҳосил беради. Бу уларда катта миқдорда сувни сарфланишига сабаб бўлади, шу билан бирга намликни етишмовчилиги ва уни ортиб кетишига ҳам улар жуда сезгирдир. Шу боис ҳаво ва

тупроқ намлиги тартиботини ҳарорат ва ёруғликка биноан усталик билан бошқариш, ҳимояланган ерларда сабзавотлардан юқори ҳосил олиш учун зарурий шароит ҳисобланади. Сувга талаб ёки уни ўсимликлар томонидан ўзлаштириладиган миқдори ва ўсимликларни тупроқдаги сув тартиботига талабчанлигини, яъни тупроқдан сувни сўриб олиш хусусиятини ажрата билиш зарур. Парланадиган барг юзаси кучли ривожланган экинларда сувга эҳтиёж кўпроқ, илдиз тизими яхши ривожланган экинлар сувли яхшироқ сўриб олади. Тупроқдан сувни жадал ўзлаштирилиши, тупроқ намлигига, уни структурасига, нам сиғимига, тупроқ эритмасини концентрациясига ва бошқа омилларга боғлиқ. Ўсимликларга меъёрида сув тартиботини таъминлашда, уларни барчасини, ҳамда ўсимликлар ёшини ва экинларни хусусиятларини инобатга олиш зарур. Тупроқ намлигига энг юқори талаб, уруғлар униб чиқаётганда ва ҳосил органлари шаклланаётган даврда кузатилади. Турли экинлар учун ва ўсимликларни ривожланиш фазаларида тупроқ ва ҳаво намлигини мақбул даражаси бир хил эмас. Бодринг учун кўчат даврида тупроқ аралашмасини намлиги 80% НВ дан (энг паст намликдан) кам бўлмаслиги, помидор, қалампир ва бақлажон учун кўчат давридаги намлик - 70-75%, барглари катталашаётган даврда - 70-80%, кўкат экинлар учун - 80- 90% НВ ташкил қилиши керак. Ҳимояланган ерларда етиштириладиган сабзавот экинлари орасида кўкатлар ва бодринг тупроқ аралашмасини намлигига энг талабчандир. Айниқса барча экинларни кўчати тупроқ намлигини юқори бўлишини (90±5%) ҳохлайди. Тупроқда намликни етишмовчилиги барг сатҳини қисқаришига, кўчатни сусайишига олиб келади, кўчатлик сифатлари йўқола боради. Тупроқ қуруқлашганда редиска, пекин карамида ва салатда бевақт гул поялар чиқабошлайди. Меъёрдан ортиқ намланган тупроқларда сабзавотлар сувли, таркибида қанд ва тузлар кам бўлади; тупроқ аэрацияси бузилади, тупроқда фойдали микрофлора камаяди, илдизни нафас олиши ва ўсиши қисқаради.

Ҳавонинг нисбий намлиги талабига кўра сабзавот экинлари қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: паст, ўртача ва юқори намликни талаб қилувчи. Биринчи гуруҳга помидор, қалампир, ловия (кўчат етиштиришда ҳам ва кейинчалик уларни ўстиришда ҳам - 60±5%). Иккинчи гуруҳга - салат, пекин карами, редиска, укроп, исмалоқ киради (ўсув даври бошида - 65±5% ва ҳосил органларини шакллантириш даврида - 80±5%). Учинчи гуруҳга - бодринг, селдир, бақлажон ва тезлаштириб ўстириладиган экинлар киради (кўчатларни етиштириш даврида - 70±5% ва кейинги фазаларда - 90±5%). Ҳавонинг нисбий намлигига талаб, ҳароратни ўзгаришига қараб ўзгаради. Паст ҳароратда юқори намликни бўлиши, микрофлорани фаол ривожланишига ва ўсимликларни касалликларга чалинишини кучайтиришга имконият яратади, юқори ҳароратда ҳаво намлигини паст бўлиши ўсимликларни транспирациясида (анамалияли) холсизланиш ҳолатларни юзага келтиради, ўргимчак канани кенг ривожланишига шароит яратади. Намлик тартиботини созлаш усуллари. Ҳимояланган ерда ҳаво намлиги шамоллатишни кучайтириш, суғоришлар сонини камайтириш ва тупроқ юзасини юмшатиш ҳамда ҳароратни ошириш йўллари билан созланади. Ҳаво намлигини кўпайтиришга эса шамоллатишни камайтириш, суғоришларни кўпайтириш ва иссиқхона ичидаги ўсимликларга сув пуркаш орқали эришилади. Ўрта Осиё шароитида баҳор фаслида ҳимояланган ерда ҳавонинг нисбий намлиги кўп бўлишидан кўра етишмаслиги сезилади. Бу айниқса, бодринг экинида намоён бўлади. Бу даврда шамоллатишни камайтириш ҳавони қизиб кетишига олиб келади, шу боис фақат ўйлаб ҳавони намлаш, қурилма устини соялаш ва шамоллатишни биргаликда боғлаб олиб бориш керакли ҳаво намлиги шароитларини яратишга имкон беради. Тупроқ намлигини кўпайтиришга суғоришнинг турли усулларини қўллаш, суғориш сони ва жадаллигини кўпайтириш, суғоришлар вақтини ўзгартириш билан эришилади. Суғориш учун фойдаланиладиган сув кам нордон реакцияли бўлиши, унинг таркибидаги қуюқ қолдиғи 1 фоиздан ошмаслиги керак. Сувнинг иссиқлиги эса 23-25°С бўлиши керак. Совуқ сув

билан суғорилса, хусусан бодринг ва помидорда, илдизларини нобуд бўлишига ва ўсимликни сўлиб қолишига сабаб бўлади. Ўсимликлар қиш ва эрта баҳорнинг офтобли кунларида, тупроқ яхши қизиганида эрталаб суғорилади. Тупроқли иссиқхоналарда намланадиган қатлам ўсимликларни ёшига кўра, сукчакдагида 10-20 см ни, сўкчак, тувакча ва яшикларда эса тупроқнинг қалинилиги тўлиқ намланиши керак. Бодринг тез-тез суғорилади, аммо оз миқдорда, помидор эса камроқ суғорилади, аммо сув катта меъёрда берилади. Суғорилганда тупроқда етарли даражада намлик тўпланшини таъминлаш керак, аммо уни меъёридан ориқ намланиб кетишига йўл қўймаслик лозим. Суғоришларни ўтказиш муддати бир неча усулубларда: тупроқни термостатда қуритиб тортиш орқали аниқланган кўрсатгичлари бўйича; илмий ташкилотлар томонидан тузилган тахминий суғориш тартиботларига асосан; қуёш радиацияси даражасини кўрсатувчи интеграторлар ёрдамида аниқланади. Охирги услуб Ўзбекистонда ҳозирча қўлланилмаётир. Ҳимояланган ерларда суғоришларнинг қуйидаги асосий усуллари қўлланилади: ёмғирлатиб, шланга орқали, тупроқ остидан, томчилатиб ва импульсли. Ҳозирги даврда Европанинг саноатлашган иссиқхоналарида тупроқ ва ўсимликларни бир вақтда намлайдиган, ёмғирлатиб суғориш усули кенг тарқалган. Бунда барг таркибида намлик (сув) кўпаяди ва парланиш камаяди. Ёмғирлатиб суғориш барг ҳароратини пасайтриб, ўсимликни қизиб кетишидан сақлайди. Ёмғирлатиб суғориш автоматлаштирилган тизим ёрдамида амалга оширилади. Ёмғирлатиб суғориш мосламаси, ўсимликларни озиқлантиришда, зараркунанда ва касалликларига қарши эритмаларни пуркашда ҳам фойдаланилади. Бундай ерларда қўлда ва шланг орқали суғориш асосий автоматлаштирилган суғоришга қўшимча сифатида ҳамда тасодифий (аварияли) холатларда қўлланилади. У бундан ташқари, ер устки қисми ҳўлланганда, экинларни ривожланишига салбий таъсир этадиган ўсимликлар учун ҳам қўлланилади. Шланг ёрдамида суғорилганда крандаги сув шланг орқали эгатларга қуйилади (йўналтирилади), кўкат сабзавотларни суғориш шланга учига ўрнатиладиган ва олиб қўйиладиган тўрлар (сетка) ёрдамида олиб борилади. Бу

усулда суғориш чегараланган ҳолда ўтказилиши керак, чунки у кўп меҳнат талаб этиши билан бирга эгат тубини ювиб кетади, тупроқни зичлигини оширади ва ҳавони намланишини таъминламайди. Ўзбекистонда хозирги кунда иссиқхоналарни қуришда ва аввал қурилган иссиқхоналарда ёмғирлатиб суғориш мосламалари ўрнатилмоқда. Иссиқхоналарни асосий суғориш усули ҳозирча шланглар орқали суғорилмоқда. Ўсимликларни суғориш меъёри ўсимлик тури ва ёшига, қуёш радиациясининг жадаллигига, тупроқнинг сув-физик хусусиятлари ва бошқа омилларга боғлиқдир. Ўзбекистонда сабзавот кўчатларининг суғориш меъёри у даражада юқори бўлмай - 5-7 л/м 2 ни ташкил этади. Республикамизда ва чет элларда сўнгги йилларда томчилатиб суғориш усули кенг тарқалмоқда. Бунда сув ёки озиқали эритма насос ёрдамида тақсимлагичдан коллектор орқали тарқатувчи трубаларга, улардан эса ўсимликлар қаторлари орасидаги эгатлар устига ўрнатилган капилляр трубаларга юборилади. Томчилатиб суғориш тизими одатда ҳавони намга бойитувчи тизим билан қўшиб йиғилади (-расм).

расм. Томчилатиб суғориш қурилмасини шакли А - томчилатиб суғориш тизими; Б - намлаш тизими; В - иссиқхона; 1 - насос станцияси тақсимлагич билан; 2 - коллектор; 3 - тарқатиш трубалари; 4 - капилляр трубалар; 5 - намлаш тизими трубалари; 6 - намлаш форсункаси. Томчилатиб суғоришда сув айнан илдиз тизими жойлашган қатламга берилади, бунда бошқа суғориш усулларидаги каби тупроқнинг барча ҳажми намланмасдан, балки қисқа муддатда ер намлиги 15-20 фоиз НВ кўпаяди. Томчилатиб суғоришда сув узоқ муддат мобайнида берилади, аммо тупроқни жуда заҳлаб кетадиган даврлари кузатилмайди, тупроқ намлигини амплитудаси 4-5 фоиз НВ га фарқ қилади. Бунда тупроқдаги намликни тегишли меъёрда сақлаб туриш ва суғоришни автоматлаштириш мумкин. Томчилатиб суғоришда таркибида турли миқдорда сув ва ҳавоси бўлган тупроқ минтақалари (қатламлари) алмашиб туради, натижада илдиз мунтазам равишда кислород билан таъминланган бўлади. Уни энг муҳим томони ўсимликни ва тупроқ юзини намламаслигидир, шу туфайли замбуруғ касалликларини тарқалиши камаяди. Томчилатиб суғоришда сув, ҳаво ва озиқа тартиботлари мақбулга яқин бўлиб, минерал озиқ элементларини бошқаришга яхшироқ имкон беради. У сунъий субстратларда етиштириладиган кичик ҳажмли янги қурилмаларда кенг қўлланилади. Томчилатиб суғориш ҳосилдорликни оширишдан ташқари, сув ва ўғитни 20-30 фоиз иқтисод қилишга шароит яратади.

Томчилатиб суғоришнинг камчиликлари - қурилишига кетадиган ҳаражатларнинг кўплиги, сув сифатига юқори талаб қўйилиши, сув чиқадиган тешикларини ифлосланиб бекилиб қолиши мумкин. Томчилатиб суғориш тизимида катта диапазонли ишчи органлари бўлган турли хиллари мавжуд бўлиб, улар намлаш жараёни, сув сарфини бошқариш усули, тизимларни тозалаш имконияти бўлишлиги билан фарқланади. Бунда қуйидаги сув чиқарувчи органлари: микротрубкалар, микротешикли трубкачалар ва томчилатгичлар устунлик қилади. Тупроқ остидан ва импульсли суғориш усуллари ҳозирча кенг миқёсда қўлланилмаяпти. Улар ишлаб чиқариш синовидан ўтмоқда. Уларни муҳим афзаллиги тупроқ намлигини бошқаришни автоматизациялаштириш имкониятига эга бўлиши, сувни кам ва аниқ сарфлашидир. Тупроқ остидан суғориш усулида сув ва минерал ўғитлар эритмаси ўсимлик илдизига 30 см чуқурликка ётқизилган трубалардан берилади. Уни ҳаво намлигини кам талаб этадиган томатдош ва полиз экинлари учун қўллайдилар. Импульсли суғоришда сувни бериш қуёш радиациясининг жадаллигини ҳисобга олиб автоматик равишда созланади. №6 - Амалий машғулот Иссиқхона ҳавосининг нисбий намлигини аниқлаш Топшириқ. Талабалар ҳавонинг нисбий намлиги нима ва у ўсимликларга қандай таъсир этади, стационар ва ассман психрометрлари ишлаш тартибини ҳамда иссиқхонада ҳавонинг нисбий намлигини аниқлашни ўрганадилар. Услубий кўрсатмалар. Ҳаво намлиги қуйидаги асосий кўрсаткичлари билан характерланади: мутлоқ (абсолют) намлик, яъни муайян ҳароратда 1 м 3 ҳаво таркибида мавжуд бўлган сув буғларининг миқдори, г/м 3 ; нисбий намлик - бу ҳаво ҳажми таркибидаги ҳақиқатда мавжуд сув буғлари миқдорини, мавжуд ҳароратда бўлиши мумкин бўлган (тўйинган буғ) миқдорига нисбатни 100 кўпайтирилган ва % да ифодаланган кўрсаткичи. Ҳавонинг нисбий намлигини ўлчашда Август стационар психрометри, Ассман аспирацион психрометрлари, гигрографлар ва гидрометрлардан

фойдаланилади. Ҳар икки психрометрни ишлаш тартиби қуруқ ва ҳўлланган термометрлар кўрсаткичлари фарқига асосланган. Қуруқ термометр уни ўраб турган ҳаво ҳароратини кўрсатади. Уни кўрсаткичи ҳар доим, ҳўл термометр кўрсаткичига нисбатан юқори. Ҳавонинг нисбий намлиги қуруқ ва ҳўл термометрлар кўрсаткичлари асосида жадвалда келтирилган рақамларга мувофиқ ёки Гигрометр М-1 ни номограммасига мувофиқ ҳаво нисбий намлигини тўғридан-тўғри аниқлашда фойдаланилади. Уни тузилишига инсон соч толаси ҳаво намлигини кўпайиши билан қисқариши хусусияти асос қилиб олинган. Ҳаво нисбий намлигини вақтга қараб ўзгаришини тасмада тасвирлашда (ёзишда) Гигрограф М-21 ва М-21е лардан фойдаланилади.

Талабалар топшириқни бажариш учун 3-5 кишидан иборат кичик гурухларга бўлинадилар. Ҳар бир кичик гурух турли хилдаги асбоблар билан шуғулланиб, бошқа кичик гурухлар билан ҳам алмашадилар. Топшириқни бажариш тартиби. Топшириқни бажариш қуйидаги саволларга жавоб беришдан бошланади: Талабалар саволларга жавоб берганларидан сўнг, стационар ва аспирацион психрометрлар, гигрометр ва гигрографларни ва асосий қисмлари ўлчамларини кўрсатган ҳолда расмларини чизадилар. Сўнг талабалар турли иссиқхоналарда ҳавонинг нисбий нам-лигини ўлчайдилар ва натижаларини 1-жадвалга киритадилар. Жадвал тўлдирилишида аввал ҳўл термометр кўрсаткичи, сўнг қуруқники ёзилади. Шундан сўнг қуруқ ва ҳўл термометрлар кўрсаткичларининг фарқи аниқланади. Шундан сўнг ҳавонинг нисбий намлиги 2-жадвалдан фойдаланган ҳолда аниқланади.

Ҳавонинг нисбий намлиги қанча эканини аниқлаш учун 2-жадвалнинг биринчи устунидан нам термометр кўрсаткичи топилади. Сўнг шу қатор бўйича термометрлар кўрсаткичларининг фарқи жойлашган катак аниқланади. Бу рақам фоизда ифодаланган ҳавонинг нисбий намлигини билдиради. Масалан, ҳўл термометр 20°С кўрсатаётган бўлса (жадвалда 4 қатор) ва қуруқ термометр кўрсаткичидан фарқи 4°С бўлганида (жадвалда 10 графа) ҳавонинг нисбий намлиги 67% ташкил этади. Материал ва жиҳозлар: 1. Стационар психрометр. 2. Аспирацион психрометр. 3. Гигрометр М-1. 4. Гигрограф. 5. Маълумотли (справочник) адабиётлар. Ҳаво-газ тартиботи Ўсимликлар учун ҳавонинг турли компонентлари (таркибларини) аҳамияти. Ҳимояланган ерда кислород, карбонат ангидрид ва сув парлари ҳавонинг энг муҳим компонентлари ҳисобланади. Ўсимлик кислород билан нафас олади, карбонат ангидрид эса органик моддани синтез қилиш учун зарур. Ҳаво таркибидаги сув парларининг миқдори ҳароратга боғлиқ. Ҳаво қанчалик иссиқ бўлса, шунчалик сув парлари унда кўп бўлади (15°С - 13 г, 35°С - 40 г/м 3 ). Агар ҳаво ҳарорати 15° дан 40°С гача кўтарилса ва унда 13 г пар бўлса, ҳавонинг нисбий намлиги 100 дан 33 фоизгача тушади. Ҳаво таркибида 13 г пар бўлиб, уни ҳарорати 15° дан 5°С гача пасайса, ортиқча 6,5г конденсат (шудринг) кўринишида тушади. Совуқроқ вақтда конденсат (шудринг томчилари) ойналарда йиғилади. Ҳаво таркибида 21 фоиз кислород бўлиб, уни заҳираси мунтазам равишда ўсимликларнинг фотосинтези ҳисобига тўлиб боради. Шунинг учун ўсимликларнинг пастки қисми кислород етишмаслигини сезмайди. Тупроқ аралашмасидаги кислород илдизларни ва тупроқ микроорганизмларининг нафас олиши учун сингади. Кислород илдиз тарқалган ер қатламида етарли даражада бўлиши учун тупроқ аралашмаси зичлашмаган ғовак ҳолатда бўлиши

керак. Тупроқни қатқалоқланиши, оғир механик таркиб, меъёридан ортиқ намланиши, зичлашиб қолиши тупроқ аралашмаси ичига кислород киришини қийинлаштиради. 35-50 фоиз қуруқ модда углеродни ташкил этади, ўсимликлар уни карбонат ангидрид газини (CO 2 ) ассимиляция қилган вақтда ҳаводан олади. Атмосферадаги ҳаво таркибида карбонат ангидрид гази ўртача 0,03 фоиз, унинг 1 м 3 ҳажмида 0,3 л ёки 0,57 г ни ташкил қилади. 1 га иссиқхонада ўсаётган бодринг ўсимлиги, ҳар куни ҳаводан 700 кг карбонат ангидрид газини ютади. Бунинг учун уларни кўк қисмига 1 млн. м 3 ҳаво кириши керак. Ҳавонинг фақат сурункали ҳаракати туфайли ўсимликлар (CO 2 ) карбонат ангидрид газини узлуксиз ўзлаштириш имкониятга эга бўлади, шамол тезлигини ошиши билан фотосинтез жараёни кучаяди. Ҳаво турғун бўлиб қолганда газ алмашиши бузилади, карбонат ангидридни (CO 2 ) етишмаслиги фотосинтез жадаллигини сусайтиради, сув парларини жуда секин ажралиши транспирация жараёнини чегаралаб қўяди. Бундай шароитда ўсимликларни ўсиши секинлашади ва улар касаллана бошлайдилар. Кўпчилик ҳолларда ҳавони турғун бўлиб қолиши қиш фаслида кузатилади. Иссиқхонада ҳаво харакатини ўртача тезлиги 0,3-0,5 м/сек, айрим вақтда 1-1,5 м/сек гача етади. Ҳаво ҳаракати тезлиги иситиш ва шамоллатиш ёрдамида ўзгартирилади. Атмосферада CO 2 заҳираси тирик организмларнинг нафас олиши, органик моддаларнинг парчаланиши, ёнилғиларни ёқиш ҳисобига кўпайиб (тўлиб) боради. Иссиқхоналарда, биологик усулда иситиладиганларидан ташқари, қуёшли кунларда ҳаво таркибидаги CO 2 газининг миқдори табиий миқдордан пасайиб кетиши мумкин (0,01% гача). Бу хусусан гидропонли иссиқхоналарда содир бўлади, чунки унда фойдаланиладиган субстратлар CO 2 ни ўзидан ажратмайди. Ҳаво таркибидаги карбонат ангидрид гази миқдори ўсимликлар учун етарли (қониқарли) ҳисобланмайди. Уни миқдори кўпайиб бориши билан ўсимликларни синтез қилиш фаолияти кучаяди. Уни концентрацияси 0,15- 0,20% бўлганда фотосинтез жараёни жадаллашади. Кейинчалик газ миқдорини кўпайиши

фотосинтез жадаллиги ва нафас олишни секинлаштиради. CO 2 гази миқдори ва ҳарорат кўтарилса-ю унга мос келадиган даражада ёруғлик етарли бўлмаса самара бермайди. CO 2 газнинг мақбул концентрацияси минерал ўғитлар билан озиқлантириш даражаси ва ҳавонинг нисбий намлигига кўра ўзгариб туради. Ҳаво таркибидаги ортиқча CO 2 бўлиши зарарлидир. Масалан, ҳаво таркибидаги CO 2 миқдори кечаси 0,15 фоиздан 0,9 фоизгача кўпайтирилса помидор ва редиска ҳосилдорлиги 4 бараварга камаяди. Тупроқ ҳавоси таркибидаги карбонат ангидрид гази ҳам ўсимликлар учун маълум даражада аҳамиятга эга. Уни заҳираси бу ерда илдизларнинг нафас олиши ва органик моддаларни микроорганизмлар ёрдамида парчаланиши натижасида ажралиб чиқадиган СО 2 ҳисобига тўлиб (кўпайиб) туради. Тупроқ қатқалоғи ва уни зичлашиб қолиши тупроқ ва атмосфера ўртасида газ алмашинувини қийинлаштиради. Газнинг ёмон алмашиниши натижасида карбонат ангидрид гази концентрацияси илдизларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Тупроқда ортиқча карбонат ангидрид газининг тўпланишини олди олиш учун уни ўз вақтида юмшатиб туриш керак. Иссиқхоналарда ҳавони зарарли газлар билан ифлосланишига йўл қўймаслик керак. Этилен ва ацетилен оз концентрацияда (0,05 мг/м 3 ) бўлса ҳам инсон учун зарарлидир. Зарарли газларнинг ҳаво таркибида йўл қўйилиши мумкин бўлган концентрацияси (м 3 ҳавода мг): олтингугурт икки оксиди инсон учун - 5, ўсимлик учун - 0,2; азот диоксиди - 5 ва 20; аммиак - 50 ва 10; азот - 0,1 ва 0,2; формальдегид - 5 ва 0,7; углерод диоксиди - 5 ва 500. Ҳаво-газ тартиботини созлаш усуллари. Ҳимояланган иншоотларидан ортиқча карбонат ангидрид ва зарарли газларни чиқариб юборишнинг асосий усули шамоллатишдир. Иссиқхоналарниг ҳарорати мақбулдан 2°С га ошса, уни шамоллатиш бошланади. Совуқ кунларда юқоридаги дарчалар, офтобли иссиқ кунларда эса эшиклари ҳамда ён томондаги дарчалари очилиб шамоллатилади. Ҳаво таркибида бегона газлар қозонхонада ёнилғини тўлиқ ёнмаслиги, яқин жойлашган корхоналарнинг ифлосланган ҳавоси ва бошқалар ҳисобига кўпайиши кузатилади. Шунинг учун газ тартиботини созлашда шамоллатиш

билан бирга ортиқча газ тўпланиши оладини оладиган чораларини қўллаш зарур. Иссиқхоналарда CO 2 етишмовчилиги сунъий равишда тўлдирилади. Чет элларда CO 2 билан озиқлантириш иссиқхона сабзавотчилиги технологиясининг ҳал этувчи звеноларидан бири ҳисобланади. Бунинг учун биологик ва техник манбалардан фойдаланилади. Техник усуллардан энг эскилари - бу қуруқ муздан (иссиқхонанинг 1 м 3 ҳажмига 10-20 г) ва баллонлардаги суюлтирилган газлардан (иссиқхонанинг 1000 м 2 юзасига 60-80 кг, бир баллонда 25 кг CO 2 бўлади) фойдаланилади. Аммо, бу усуллар кўп меҳнат талаб этади. Генераторларда газни ёқиш - нисбатан такомиллашган усул бўлиб, улар икки типда бўлади: мажбурлаб тарқатмайдиган ва вентиляторлар ёрдамида мажбурлаб тарқатиладиган. Аммо, улардан фақат иситиладиган даврда фойдаланиш мумкин, йилнинг илиқ вақтларида эса улардан фойдаланиб бўлмайди. Чет эллардаги замонавий иссиқхоналарида СО 2 ни таъминлайдиган истиқболли манбага эгадир. Бунда таркибида олтингугурт ва бошқа зарарли чиқиндилари бўлмаган ёнилғи сифатида фойдаланиладиган, табиий газни қозонхонада ёқиб ундан чиқадиган газлардан фойдаланадилар. Бу чиқадиган газлар икки сўриб олувчи винтеляторлар ёрдамида саралаб олиниб, иссиқхонанинг олди ёки орқа томонларидан магистрал (йўналтирувчи) патрубкали (калта труба) трубалар орқали ўсимлик қатори бўйлаб жойлаштирилган тарқатувчи плёнкали енгларга етказиб берилади. Енглар полиэтилендан тайёрланган узунлиги 50 см бўлиб ва унда 20 см оралиғида диаметри 4 мм бўлган тўртта - перфоррацияланган тешиклари бўлади. CO 2 билан озиқлантириш мавжуд графикка асосан ўтказилади. CO 2 бир соат мобайнида гектарига 60-80 кг сарфланади. Озиқлантириш қуёш чиқишидан бир соат олдин тугатилади. Ёруғлик 2 клк дан кам бўлса, озиқлантириш ўтказилмайди. Ёруғлик 10 клк гача бўлса, CO 2 концентрациясини 0,1% гача, 10 клк дан юқори бўлганда - 0,2% гача етказилади. CO 2 концентрацияси кўпайиши билан ҳароратни ҳам CO 2 билан озиқлантирилмаган вақтга нисбатан

2°С га кўпайтирилади. CO 2 концентрациясини ўлчаш учун ГОА (газоанализатор оптико-акустик) типидаги газ анализаторлари қўлланилади.

Адабиётлар: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

O'xshashlar

Иссиқхоналарда сабзавот кўчатларини минерал ўғитлар билан озиқалантириш

Ҳимояланган ерда кўчат етиштириш

Ғўзанинг ташқи мухит шароитларига бўлган талаби

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари

Гулли ва манзарали ўсимликларни ёпиқ (оранжерия) ерларда ўстириш технологияси