Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари Режа: 1. Ёпиқ майдон ҳақида тушунча ва унинг аҳамияти . Ёпиқ майдон турлари ва тузилиши. 2. Ёпиқ майдонларни иситиш усуллари ва тупроғини зарарсизлантириш усуллари. 3. Тупроқсиз муҳит (гидропоника)да сабзавот экинларини ўстириш. 4. Ёпиқ майдонда сабзавот экинлар кўчатини етиштириш технологияси. 5. Ёпиқ (ҳимояланган) майдонларда бодринг етиштириш технологияси. 6. Ҳимояланган (ёпиқ) майдонларда помидор етиштириш технологияси.

Таянч иборалар: Ёпиқ (ҳимояланган) майдон, иситилган ер, парниклар, иссиқхоналар (теплица), биологик, техник ва гелио иситиш усуллари, тупроқни зарарсизлантириш, кўчат усули, бодринг, помидор нав ва гетерозисли дурагайларини ўстириш, кузги-қишки ва қишки-баҳорги муддат. 1. Ёпиқ ( ҳимояланган ) майдон ҳақида тушунча ва уни аҳамияти . Экинларни мавсумдан ташқари фаслларда ўстириш мақсадида сунъий микроиқлим яратиш ёки табиий микроиқлимни яхшилаш учун қурилган иншоотлар ва участкалар ёпиқ (ҳимояланган) майдон дейилади. Бундай майдонлар қуйидаги мақсадлар учун хизмат қилади: Биринчидан: Далада эртаги сабзавотлар етиштириш учун кўчатлар тайёрлаш. Иккинчидан: Йилнинг имкониятсиз фаслларида витамин-ли сабзавотлар етиштириш. Учинчидан: Сабзавотлар ассортиментини (турини) кен-гайтириш. Ёпиқ майдонлар қайд этилган мақсадларни ҳал этиш учун ҳар хил бўлади. Асосан ҳимояланган иншоотлар, майдонлар тузилишининг мураккаблиги ва экинлар учун қулай шароит яратиш усулларига қараб 3 турга бўлинади: 1. Иситилган ер. 2. Парниклар. 3. Теплицалар (иссиқхоналар). Умуман олганда ёпиқ майдонлар ёрдамида сабзавотчиликнинг асосий вазифаларидан бири - аҳолини йил давомида (узлуксиз) янги сабзавот билан таъминлаш долзарб муаммоси ҳал этилади. Шунинг учун республика Вазирлар Маҳкамаси уни кенгайтиришга, самарадорлигини оширишга катта эътибор бермоқда. Кейинги йилларда мамлакатимизда майда парник-теплица хўжалиги ўрнига механизация, автоматизацияга асосланган йирик сабзавот фабрикалари, комбинатлари барпо этилди ва этилмоқда.

Агар 1965 йии Ўзбекистонда атиги 3,7 гектар ойнаванд иссиқхона ва 24,4 гектар парник, 1970 йили иссиқхона-66,6 га, парниклар 56,7 га, вақтинча плёнка остига олинган ер 351 гектарни ташкил этган бўлса, 1980 йил бошида ойнаванд сабзавот иссиқхоналари - 230 гектарни, плёнкали майдонлар эса 2000 гектарни, 2000 йилда эса 294 ва 3180 гектарни ташкил қилди. Ҳозирги кунда республика теплица хўжаликларида 40-50 минг тонна, ҳар бир квадрат метрдан 12-14 кг, аҳоли жон бошига 3,2-3,5 кг сабзавот етиштирилаётган бўлса, яқин келажакда уни 9,0 килограммга етказишдек улкан вазифа турибди. Иситилган ер. Ўстириладиган экинлар ноқулай об-ҳаво шароитларидан (совуқ ва паст ҳароратдан) энг оддий иншоотлар ёки усулларда ҳимоялайдиган ер участкалари иситилган ер деб аталади. Бунга катта капитал маблағ талаб қилинмайди, лекин ҳосил очиқ даланикидан 2-3 ҳафта эрта етилади. Натижада 2-3 мартагача иссиқхонаникидан арзонга тушади. Бундан ташқари иситилган ерда дала учун кўчатлар етиштирилади. У иситиладиган ва иситилмайдиган хилларга бўлинади. Иситилмайдиган ерда кўчат етиштириладиган жўяк-лари бўлиб, улар усти материал билан ёпилади. Эни 1,5-2,0 метрли траншеядан иборат. Иситиладиган ер биологик ва техник усулларда иситилади. Биологик усулда иситиш учун қалиниги 20 см тупроқ тагига 30-35 см қалинликдаги қизиган гўнг солинади. Техник усулда иситиш эса иссиқ сув ёки электр токидан фойдаланилади. Иситилган ер тупроғининг иссиғини сақлашда ёруғлик ўтказувчи плёнклар ишлати-лади. Унинг усти синчсиз ёпилганда текис юзасига плёнка ёйилиб, чеккаларига тупроқ бостирилади. Уруғ экишда бирдан плёнка ҳам ёпилади ва майса пайдо бўлиши билан йиғиштириб олинади. Синчли ёпилганда унинг 3 хили: ёйсимон (тоннелли), чодирсимон ва ер синчларидан фойдаланилади. Ёйсимон синчлар ёки ёйлар диаметри 4-6 мм ва узунлиги 1,5-2 метр симлар ёки дарахтларнинг эгилувчан хивичларидан ясалади. Улар бир-биридан 1,0-1,5 м оралатиб, учлари 15-20 см қадалади.

Ёйлар ўзаро каноп ип билан боғланади. Ип соябон узунлиги бўйлаб 3 қатор ўтказилади. Синчнинг тепасига 135-200 см энлиликда плёнка тортилади. Плёнка устидан 3-4 м оралатиб қисқич ёйлар тушириб маҳкам-ланади. Плёнканинг ҳар икки томонига тупроқ тортилади. Плёнка учки томонлари қозиқчаларга боғлаб қўйилади. Ёйсимон синчларга плёнка тортишда ҳар гектарга 800-1000 кг плёнка, 6-7 минг ёй, 250-300 дона қозиқча ва 20-25 кг каноп ип керак бўлади. Чодирсимон синчлар нишаби икки томонлама бўлади. Улар тўсин брусдан стропил таянчларидан тузилган. Таянчларни тупроқ юзасига жойлаб устидан тўсин тортилади. Синчларнинг тепасига плёнка ёпилади, унинг чеккаларига тупроқ тортилади, ёки ёғоч бобиналарга маҳкамланади. Чодирсимон синчлар енгил ромлар ҳолида қурилади, уларнинг устидан плёнка тортилади. Ромларни туташтириб ўрнатилади, остки чеккасини тупроққа киргизилади. Қаторга жойланган бундай панеллар эни 80-100 см, баландлиги 40-60 см ва хоҳлаган узунликда чодир ҳосил қилади. Тонелларнинг учки томонлари учбурчак ромларга беркитилади. Чодирсимон синч сифатида қисмларга ажратиладиган ва кўчма УРП-20 маркали қурилмадан фойдаланилади. Ер синчлари - баландлиги 25-30 см ва кенглиги 34-40 сантиметрли пушталардан иборат бўлиб, устига плёнка ёпилади. Пушталар ораси 140-160 см қилинади. Парниклар - Усти ёпилган экин ўстириладиган кичик габаритли чуқурчалардан иборат бўлиб, тупроғи билан қопқоғи ўртасидаги оралиқ (баландлик) паст бўлгани туфайли, унга ташқаридан туриб хизмат қилинади. Шунинг учун ҳаво ёмғирсиз, совуқсиз пайтлардагина парникларда ишлаш мумкин. Парниклар доимий ва кўчма, ер усти ва чуқурда жойлашган, биологик, техник ва қуёш нури ёрдамида иситиладиган, томи бир, икки нишабли, фойдаланишига қараб эртаги, ўртаги ва кечки бўлади.

Яқингача хўжаликларда биологик иситиладиган доимий, бир нишабли чуқур рус парниги асосан кўчат, қисман сабзавотлар етиштиришда фойдаланилар эди. Рус парнигининг асосий конструктив элементлари: қути, котлован, ром ва иситиш мосламаларидан иборат. Кейинги йилларда плёнка ёпиладиган парникларда (кўчатхоналарда) сабзавотлар кўчатлари ўстирилмоқда. Булар тузилиши жиҳатидан баҳорги иссиқхоналарга ўхшаш бўлиб, йирик габаритли плёнкали тоннелга эга. У енгил металл ёки пластикадан ясалган. Кенглиги 1,2-4 , баландлиги 0,7-1,7 м, узунлиги 3-25 м келади. Уларни синч ва ёйлардан қуриб, тепасига плёнка тортилади. Плёнканинг чеккаларини трубаларга ўраб, махсус қисқичлар билан маҳкамлаб қўйилади. Плёнка ёйилиб кетмаслиги учун, кучли шамол эсадиган участкаларда тоннелларни йирик сим тўр билан маҳкамланади. Теплицалар (иссиқхоналар). Экин ўстириладиган иншоотларнинг энг самарали тури бўлиб, уларда замона-вий воситалар ёрдамида ўсимликлар учун энг қулай шароит яратиш мумкин. Иссиқхоналарнинг тузилишида ўзига хос томонлари бўлиб, уларда ер билан том орасида баландлик катта. Унинг парникдан фарқи шундан келиб чиқиб, ичида машиналар ва хизматчиликлар бемалол ишлайди. Теплицалар мавсумсиз фаслларда маҳсулот етиштириш ҳамда кўчатлар ўстириш учун хизмат қилади. Ҳозирги замонавий теплица хўжалиги саноат негизида қурилган ва йил бўйи мева-сабзавот етиштириладиган ҳақиқий фабрикаларга айланган. Иссиқхоналарнинг асосий конструктив қисмлари: фундамент, синч, ён ва икки учки деворлари, томидир. Иситиш, вентиляция, сув таъминоти, электр билан таъминлаш системалари, карбонат ангидрид гази билан бойитиш ва сўкчаклар ички жиҳозларга киради. Теплицалар фойдаланиш муддатлари, мўлжалланиши, иситиш усули, конструктив хусусиятлари ва бошқа қатор жиҳатларидан фарқланади. Улар фойдаланиш муддатлари ва давомийлигига қараб баҳори ва қишки; вазифасига қараб кўчат ўстириладиган, цитрус мевалар, гул, шампиньон, сабзавотлар етиштириладиган; ўсимликларни ўстириш технологиясига қараб

тупроқли ва гидропонли; ички жиҳозланишига қараб стеллажли ва тупроқли хилларга бўлинади. Конструктив ечими жиҳатидан эса, иссиқхоналар ёруғлик ўтказувчи нишаб (қия) томонлари сонига қараб, бир, икки ва кўп томонлама нишаб (блокли) типларга бўлинади. Қишки типлицалар йил мобайнида фойдаланишга мўлжалланган бўлиб, уларда сабзавотлар етиштирилади. Булар конструкцияси мустаҳкам бўлиб, одатда металл ёки темир-бетондан ишланади, чунки у қишда ёғадиган қалин қор ва совуқ шамолларга чидамли бўлиши керак. Кучли иситиш системаси йилнинг энг совуқ ойида ҳам ҳароратни қулай даражада сақлаб тура олади. Бутун дунё тажрибасида ён чизиқлари бир-бири билан туташиб кетган бир неча блокли икки томонга нишаб қишки теплицалар кенг тарқалган. Уларнинг умумий қуввати 6, 12, 18, 24 гектар бўлиб, қурилиш, инвентар ва фойдали майдонлардан иборат. Иссиқхоналар майдони камида 6 гектар бўлгани иқтисодий самарали, энг қулай майдони эса 18-24 гектар ҳисобланади. 2. Ёпиқ майдонларни иситиш усуллари: Ҳимояланган майдонлар асосан 3 усулда иситилади: 1. Гелиоиситиш (қуёш нури ёрдамида иситиш). 2. Биологик иситиш (турли органик материалларнинг аэроб чиришидан ажралиб чиқадиган иссиқлик). Гўнг, айниқса от гўнги 2, 2-3, 0 ой давомида 70 0 гача ҳарорат чиқаради. 3. Техник иситиш (газ, кўмир, нефть ва нефть маҳсулотлари, электр токи ёрдамида иситиш). Марказлашган тартибда сув билан иситиш, саноат корхоналарининг (ГЭС, ГРЭС) ишлатилиб бўлинган иссиқлиги 80-90 0 ли сувлари, ҳавога чиқарувчи ( 180-250 0 ли) газлари бўлиб, улардан иситиш манбаи сифатида фойдаланиш самараси катта. Иссиқ чашмалар сувидан ҳам фойдаланилади. Электр билан иситиш, бунда асосан калориферлар ёрдамида амалга оширилади.

Парник ва иссиқхона тупроғига талаблар ва ўсимликларнинг озиқланиши. Ёпиқ майдонларда сабзавот экинлари сунъий тайёрланган тупроқда ўстирилади. Парниклар, кўчатхоналар ва стеллажли иссиқхоналарда тупроқ ҳар йили алмаштириб турилади. Тупроқли иссиқхоналарга эса ҳар йили маҳаллий ва минерал ўғитлар солиниб, ернинг юза 0-10 см қатлами икки йилда бир марта алмаштириб турилади. Ёпиқ майдон учун тайёрланган тупроқ унумдор, механик таркиби енгил, ҳаво ҳамда сув ўтказиш қобилияти яхши, сув сўриш қобилияти катта, тупроқ эритмасининг реакцияси нейтрал ёки кучсиз ишқорий ва кислотали, касаллик тарқатувчи микроорганизмлар ва зараркунандалардан ҳоли бўлиши шарт. Солинадиган тупроқ парник чириндиси, хазон (барг) чириндиси, чимзор (кўп йиллик ўтлар), ва дала (бедапоя) тупроғини ўстириладиган экинлар талабига мувофиқ муайян нисбатларда аралаштириб тайёрланади. Тупроқлар аралаштиришдан олдин ғалвирдан ўтказилади. Кўчат ва иссиқхоналар тупроғини алмаштириш жуда қимматли тушадиган ва сермеҳнат иш. Уни алмаштириш ўрнига касаллик қўзғатувчи микроорганизмлар ва зараркунандалардан турли усулларда юқумсизлантирилади. Тупроқни юқумсизлантиришнинг асосан учта: биологик, термик ва кимёвий усуллари қўлланилади. Мавсум олдидан тупроқни юқумсизлантириш мақсадида иссиқхоналар икки марта дезинфекцияланади: биринчи - ўсимлик қолдиқларини йиғиштириб олмасдан ўтказилса, иккинчиси - ўсимлик қолдиқлари йиғиштирилгач ўтказилади. Ёпиқ майдонларда намлик ва газ режими. Кўчатхона ва иссиқхоналарда айниқса, тупроқ қатлами юпқа бўлган стеллажли теплицаларда, тупроқдаги нам ҳаддан ташқари тез буғланади. Шунинг учун уларда тупроқ ҳамда ҳаво намлигини ростлаб туриш биринчи даражали аҳамиятга эга.

Тупроқнинг нисбий намлиги тўла нам сиғимининг тахминан 70% атрофида бўлаши ва ўсимликларнинг турига, ёшига ҳамда ривожланиш фазасига қараб 60 % дан 80-90 % гача ўзгариб туриши мумкин. Редиска, барра пиёз, сельдерей, карам кўчати ва мева тугиш даврига кирган бодринг экини намга айниқса талабчан. Тупроқ ва ҳаво намлигини ростлаб туриш йўли билан ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланишини бошқариш мумкин. Тупроқда мўътадил даражада нам бўлиши мева тугишнинг жадаллашувига ёрдам беради-ю, аммо гуллаш ва вегетатив органлар ўсишини секинлаштириб қўяди. Тупроқ ва ҳавонинг юқори даражада нам бўлиши ўсимликларнинг вегетатив органлари ўсишини кучайтиради, гуллаш мева тугишини сусайтириб қўяди. Ҳавонинг ҳаддан ташқари нам бўлиши замбуруғ касалликлари авж олишига ёрдам беради. Парник-теплицалардаги экинларни камроқ, аммо илдизлари таралган тупроқ қавати батамом намланадиган даражада мириқтириб суғорилгани маъқул. Парник-теплица иншоотларида ҳаво-газ режими вентиляция ва сунъий равишда газ юбориш йўли билан ростлаб турилади. Теплицаларда шамол кирадиган туйнуклар (форточкалар) юқорида, ўрта хари ёнида, ён деворларида жойлашади. Теплицалар лойиҳалаштирилаётганда туйнуклар сони ва уларнинг қандай жойлаштирилиши албатта ҳисобга олинади. 3. Тупроқсиз муҳит (гидропоника) да сабзавот экинларини ўстириш. Экинларни тупроқсиз, нейтрал субстратлар ёки субстратларсиз, сунъий озиқ эритмаларда ўстириш гидропоника (гидро-сув, поника-озиқланиш) дейилади. Бу истиқболли усул бўлиб, иссиқхона тупроғини алмаштириш ва дезинфекциялаш, органик ўғит солиш, тупроқ бостириш каби сермеҳнат ишлардан қутулиш имконини беради ҳамда автоматикани қўллаш учун кенг миконият яратилади. Бундан ташқари, касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш осонлашади, ўсимликларнинг сув ва озиқ режимини бошқариш имконияти туғилади.

Гидропониканинг қуйидаги турлари: экинни сувда ўстириш, аэропоника ва агрегатопоника мавжуд. Экинни сувда ўстириш учун субстратсиз озиқ эритмалардан фойдаланилади. Бу усулда ўсимликларнинг илдизлари эритма ичида бўлиб, 1 м 2 майдонга 200-300 литр эритма талаб қилинади. Бу усулнинг камчилиги кенг жорий қилишнинг бесўнақайлиги ва фойдаланишнинг мураккаблиги, эритманинг беқарор реакцияси илдизнинг кислород билан етарли таъминланмаслиги ҳисобланади. Ҳозирги вақтда ўсимликларни сувда ўстиришнинг янги тури , яъни айланувчи озиқ эритмада ўстириш ёки плёнкали гидропоника кенг тарқалмоқда. Бу усулда сабзавотларни ўстириш озиқ эритма айланиши ёпиқ бўлган плёнкали торновларда (узунлиги 5-25 метр, эни 20-35 сантиметр) амалга оширилади. Ўсимлик илдизини кислород билан таъминлаш мақсадида эритма қатламининг қалинлиги камайтирилиб ҳаракат тезлиги оширилади, тарнов эни ҳам кенгайтирилади. Аэропоника - бу ҳам субстратсиз ўстириш бўлиб лекин ўсимликнинг илдиз системаси махсус токчалардаги қоронғилаштирилган ҳаволи бўшлиқда (қатламда) бўлади. Ўсимлик илдизига вақти вақтида (ҳар 12-15 минутда) 10- 15 секунд давомида автоматик тарзда озиқ эритма пуркалиб турилади. Аэропоникада субстратларни келтириш , тайёрлаш ва кейинги ишлов беришга ҳожат қолмайди ҳамда ўсимликнинг нематода билан зарар- ланишига имконият бўлмайди. Бундай усулда сабзавот экинларини ўстириш ҳали етарлича ўрганилмаган ва кам қўлланилади. Агрегатопоника - бу экинларни намликни кўп талаб қилмайдиган гранулланган қаттиқ озуқсиз нейтрал субстратларда ўстиришдир. Субстрат ва илдиз вақти-вақти билан озиқ эритмага тўйинтириб турилади. Ҳозирги вақтда агрегатопониканинг янги тури-экинларни минерал пахтадан қилинган тўшакларда қалинлиги 7,5 см, эни 30 см ва чуқурлиги 15 см ҳовуздаги озиқ эритма устига ёпилган помистерол плиталардан фойдаланиб ўстириш кенг қўлланилмоқда.

Қум ва қум-шағал субстратда ўстириладиган экинларни озиқ эритма билан субстратригацион суғориш усули ишлаб чиқилган. Устидан суғориладиган ариқлар унча чуқур бўлмаган (20 см) ён деворли котлованлар қилиниб, унинг оқаваси ва гранит шағалдан дренажи бўлади.Қум-шагалли аралашмадан сув ўтказадиган токчаларни тўлдиришда фойдаланилади. Ўстиришнинг бу усулида сув ўтказмайдиган токча ва поддонлар қилишга эҳтиёж қолмайди, озиқ эритмаларни кўтариб беришни автоматлаштириш ва механизациялаштириш воситалари талаб этилмайди, меҳнат ва ўғит сарфи камаяди. Агрегатопоникада иссиқхонадан оқилона фойдаланилади, меҳнат сарфлари кескин камаяди,чунки тупроқдан фойдаланишга оид сермеҳнат жараёнлар (тайёрлаш, ташиш, аралаштириш, алмаштириш, ва устидан солиш, экиш олди ва қатор ораларига ишлов) барҳам топилади, ўсимликни парваришлаш (суғориш,озиқлантириш) ишлари озиқ эритмани автоматик тарзда бериш билан алмаштирилади, дезинфекция ва илдиз яшайдиган муҳитни иситиш, бегона ўтларга қарши курашиш осонлашади. Гидропоникада ўсимликларни сув, озиқ элементлар, кислород кабилар билан узлуксиз таъминлаш муваффақиятли ҳал этилади. Булар бошқариладиган жараёнларга айланиб, ўстириладиган экин ҳажми, катталиги, ҳосилдорлиги ва сифатини бошқариш имконини беради. Гидро- поникали иссиқхоналарда ишлаб чиқаришнинг санитария-гигиена шартларини таъминлаш осонлашади, чунки бу ерда органик ўғитлар қўлланилмайди. Тупроқсиз ўстиришнинг бу афзаллиги паст таннархда юқори ҳосил олишга имконият яратади. Масалан, Тошкентдаги 1-иссиқхона комбинатида сабзавотлар гидропоника усулида ўстирилганида тупроқда етиштирилганга нисбатан ҳосилдорлик 15-20% юқори, меҳнат сарфи 16-30 % кам маҳсулот таннархи 25-40 % паст бўлди. Ҳозирги кунда сабзавотларни агрегатопоникада ўстириш учун субстратларни жойлаштиришга мўлжалланган темир бетон токчалар билан

жиҳозланган иссиқхоналарни қуйидаги: омборсимон 810-14, 810-29, 810-31; блокли 810-70, 810-88 лойиҳалари тавсия этилган. Субстрат сифатида майдаланган гранит, шағал, керамзит гранулаларининг диаметри 5-10 мм (70 %) ва 25-35 мм (30%) дан иборат қум, вермикулит ва полимер материалларидан фойдаланилади. Субстратлар ҳаво намлигини яхши ўтказиши, илдизларининг бемалол ўтиши, яхши намланиши учун шароит яратиши, химик инерт бўлиши керак. Субстрат бир неча йиллар хизмат қилади. Шунинг учун улар илдиз қолдиқларидан мунтазам тозаланиб турилиши, ҳар йили 40 % ли карботион эритмаси билан дезенфекция қилиниши керак. Туз босганда эса кислота ёки ишқорлар билан ишлов берилади, сўнгра ювилади. Озиқ эритма таркибида ўсимликлар учун зарур макроэлементлар ва микроэлементлар мавжуд бўлиб, шу билан бирга мазкур элементлар миқдори ва нисбати турли ўсиш даврларида, йилнинг турли фаслларида ўсимликлар сўриб оладиган ҳақиқий миқдорига тўғри келадиган бўлиши шарт. Озиқ эритманинг муҳити уларни яроқли-лигини белгилайдиган ҳал қилувчи кўрсаткичлардан биридир. Бу кўрсаткич бутун ўсув даври мобайнида доимий-5,5-7,0 атрофида бўлиши керак. Озиқ эритмадаги тузлар ўсимликлар учун заҳарли таъсири бўлмаслиги ва 2-2,5 литр граммдан ошмаслиги лозим. Ишлаб чиқариш шароитида озиқ эритма тайёрлаш учун одатда водопровод суви ишлатилади. Сувнинг шўрлиги, таркибида ўсимликлар учун зарарли моддалар (хлор) бор йўқлиги текшириб кўрилади. Ҳар куни рН аниқлаб турилади ва эритма таркибидаги асосий озиқ- элементлар миқдори ҳафтада бир-икки марта кимёвий анализ қилинади. Қилинган анализлар асосида эритма таркиби тўғрилаб турилади. 3-4 хафтадан кейин эса уни янги тайёрланган эритма билан алмаштирилади. 4. Ёпиқ майдонда сабзавот экинлар кўчатини етиштириш технологияси. Кўчат-доимий ўсиш жойига (далага) кўчириб ўтказишга мўлжалланган, ҳосил (мева) органлари ҳали шаклланмаган ёш ўсимликдир.

Кўчат иссиқлик режими уни далага ўтказиш имконини беришга қадар ҳимояланган ерда ўстирилади. Кўчат усули-бу ўстиришнинг махсус усули бўлиб, унда ўсимлик аввал махсус ажратилган жойда ўстирилиб, сўнгра далага ёки ҳимояланган ерга экилади. Республикамизда сабзавот экинлари даласининг ярмига ва ҳимояланган ерларга тўлиқ кўчат ўтқазилади. Кўчат усул бир қанча афзалликларга эга: Биринчидан: Кўчат ривожланишда дала ўсимлигидан 30-40 кун ўзиб кетиб, эрта ҳосил етиштириш имконини беради. Иккинчидан: Кўчат эвазига иссиқсевар сабзавот экинларини (помидорни) муътадил иқлим шароитида ўстириш мумкин. Бундай оддий ҳолатда пишмай қолади. Учинчидан: Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашни кўчат усулда осон ташкил этиш мумкин. Тўртинчидан: Уруғ (3-7 баровар бевосита далага экишга нисбатан) тежалади ва ягоналаш, қатқалоқ, бегона ўтларга қарши курашишларга ҳожат қолмайди. Ўзбекистонда кўчат усули ўсимликни ўстириш даврининг қисқариши туфайли оқбош карамни бир жойда икки марта, помидор тезпишар навларини эса такрорий экин сифатида етиштиришга имконият беради.. Кўчат ўстиришнинг умумий қоидалари. Очиқ майдон учун сабзавот экинларининг кўчатлари барча иншоотларда ўстирилади. Кўчатни саноат негизида етиштириш вазифа ва усулларига кўпроқ плёнкали иссиқхона ҳамда кўчатхоналар мос келади. Шамоллатиш ва чиниқтириш етарли бўлса, кўчатлар плёнкали иссиқхоналарда тезроқ ривожланади. Уларни парникларда ўстирилгандан кўра 10-12 кун олдин далага экиш мумкин ва тупроқ ҳамда ҳавонинг ноқулайликларига чидамли ҳам бўлади. Бир гектар майдонга (55-60 минг дона) кўчат ўстириш учун 150-200 м 2 плёнкали иссиқхона зарур. Бир гектар плёнкали иссиқхонага 10 см қалинликда солиш учун 1000 м 3 тупроқ аралашмаси талаб қилинади. 1 м 2

кўчатхона майдонидан 2500-3000 дона уруғдан ўсимлик кўкариб, 100-600 дона кўчат чиқишига эришилмоқда. Сабзавотчилик хўжаликларида кўчатлар асосан парник, плёнкали кўчатхона ва очиқ дала тупроқларида етиштирилмоқда. Асосий сабзавот экинлар кўчатини етиштириш технологиясининг хусусиятлари. Кўчатларни ўстириш технологияси фақат соғлом эмас, балки маҳсулдор, чиниққан, дала шароитига тайёрланган бақувват кўчат-ларнинг олинишини таъминлаши керак. Парник-кўчатхоналарни тайёрлаш. Кўчат етишти-риш учун икки қисм яхши чириган гўнг ёки чиринди ҳамда бир қисм даланинг унумдор тупроғи аралаштирилиб серунум тупроқ тайёрланади. Парникларга 10-12 см қалинликда тупроқдан солинади. Плёнкали иссиқхоналарда эса тупроқ 50% чиринди, 40 % дала тупроғи ва 10 % ёғоч қириндиси қўшиб тайёрланади. Яна ҳар 1м 3 тупроққа 300 г аммиак селитраси, 400 г қўш суперфосфат ва 400 г калий сульфати қўшилади. Шу тупроқдан иссиқхоналарга 7-10 см қалинликда солинади. Уруғ сепишдан олдин енгил бостириб суғорилади ва тупроқ текисланади. Уруғларни экишга тайёрлаш. Уруғлар сифатига қараб саралаб олингач, 1 кун давомида 25-35 0 С, 3-3,5 соат эса 50-55 0 С да қиздирилади ёки 1 кг уруққа 80 % ли ТМТД 6-8 г ёки фентиурам -3-4 г ҳисобида дориланади. Экиш муддати ва усуллари. Эртаги карам уруғи 20-декабрдан 10 январгача; ўртагиси март ойи охири-апрелнинг бошларида; кечкиси май ойи охирларида; бойимжон-февралнинг иккинчи ярим-мартнинг бошида; бодринг уруғи эса мартнинг иккинчи ярмида экилади. Уруғлар қўлда сочиб ёки ПРСМ-7, СОП-43, СТ-1,5 маркали қўл сеялкалари билан қаторлаб экилади. Экиш нормаси ва чуқурлиги. Карам ва помидор уруғлари ҳар 1 га майдонга етарли кўчат олиш учун 350-400 г; бойимжон гектарига 600 г ва қалампир уруғи гектарига 800-1000 г миқдорида сарфланади. Уруғлар йириклигига қараб 0,5-1,0 см чуқурликда кўмилади.

Парваришлаш. Уруғлар экилгач, юқори ҳароратли шароит помидор ва бодринг учун 25-30 0 ва карам учун 15-20 0 (вужудга келтириш учун, эртаги кўчат етиштиришда, парниклар усти ром билан ва кўчатхоналар эшиги ёпиб қўйилади. Майсалар кўриниши билан парник кўчатхоналар 4-5 кунгача шамолатиб турилади, шу билан ҳарорат томатдошлар ва бодринг учун 10-15 0 гача, карам учун 6-8 0 гача пасайтирилади. Кўчатлар биринчи чинбарг чиқаргач 4х4, 5х5, 6х6, 7х7 см схемаларда экин турига қараб пикировка қилинади. Сўнгра суғориш, ҳароратни керакли даражада сақлаб туриш ишлари олиб борилади. Помидор, қалампир, бойимжон ва бодринг кўчати учун кундузи 18-25 0 ва кечаси 10-15 0 , карам учун 12-18 0 ва 8-10 0 ҳисобида ҳарорат талаб этилади. Пикировка қилингандан 8-10 кун ўтгач биринчи марта ва далага чиқаришга 8-10 кун қолганда иккинчи марта озиқлантирилади. Бунда карам кўчати учун 10 л сувга 15-20 г аммиак селитраси, томатдошлар учун эса 10-15 г селитра ва 30-40 г суперфосфат қўшилади. Зарур ҳолларда парниклар ўтоқ қилиниб, тупроқ қатқалоғи юмшатилади. Кўчатлар етиштириш учун қиш-баҳорда 50-60, ёзда 35-45 кун талаб этилади. Далага экишга тайёр кўчат соғлом, яхши чиниқтирилган, катталиги бир хил, пояси тўғри, сўлиш белгиларисиз бўлиши шарт.. Кўчатнинг бўйи (илдиз бўғизидан барг учигача 20-25 см (камида 15 см), барглар сони карамда 5-7, помидорда 6-8, бодринг ва бошқа қовоқдошларда 3-5 та, поя йўғонлиги карамда 4-5, помидорда 6 мм. Механик хусусияти қайишқоқ (эгилувчан), кўчат таркибида намлик 87-92% бўлади. Қалампир кўчатининг баландлиги 18-20 см, 8-9 барг, ердан чиқиб турган массаси 6-7 г, илдиз массаси 0,6-1,0 г, бойимжон кўчатининг баландлиги 18-20 см, барглари 5-6 та, ердан чиқиб турган қисми массаси 10-12 г, илдизи 0,6-1,0 грамм бўлиши керак.. 5. Ёпиқ (ҳимояланган) майдонларда бодринг етиштириш технологияси. Бодринг ҳимояланган майдонларда етиштириладиган асосий экин бўлиб, у энг кўп ҳосил ва даромад беради. Ўзбекистонда бодринг

иссиқхона майдонининг 55-57% ини эгаллаб, ялпи маҳсулотининг 60 % ини ташкил этмоқда. Нав ва дурагайлари. Ҳимоя қилинган жойда асалари ёрдамида чангланадиган, ҳамда партенокарпик йўл билан кўпаядиган нав ва гетерозисли дурагайлари етиштирилади. Бодрингнинг кичик мевали, асалари чанглантирадиган дурагайлари юқори ва сифатли маҳсулот беради, бироқ саноат асосида етиштирилганда парваришга катта меҳнат талаб этгани учун юқори меҳнат унумдорлигини таъминлаб бўлмайди. Бу талабга кўпроқ партенокарпик кўпаювчи дурагайлари жавоб беради: экин қалинлигини камайтириш ҳисобига бир кишининг иш майдонини кенгайтириш ва меҳнат сифатини камайтириш мумкин. Бу узун мевали дурагайлар кичик мевали бодрингдан бир қатор афзалликларга эга: улар юқори ҳосилли, меваси юқори товар сифатига эга, узоқ вақт сарғаймасдан туриши мумкин, чунки уларда уруғи йўқлиги учун етилиш жараёни давом этмайди. Бир иссиқхона хўжалигида бир вақтда партенокарпик ва асалари чанглайдиган дурагайларни етиштириш тавсия этилмайди, чунки асаларилар очиқ форточкадан кириб партенокарпик бодрингларни ҳам чанглайдилар, оқибатда стандларт бўлмаган бодрингларнинг етилиши ортади (мева учида "уруғли бош" пайдо бўлади). Ўзбекистонда иссиқхона учун бодрингнинг қуйидаги гетерозисли дурагайлари қишки-баҳорги экишда меваси ўртача катталикдаги асалари чанглайдиган Сюрприз-66 ва Манул (ТСХА-211), Марафон қиш фасли учун узун мевали партенокарпик Сентябрский, Навбаҳор, Серсув 14, ТошДАУ-70 дурагайи кабилар районлаштирилган. Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошка-чилик илмий- текшириш институти иккала экиш муддати учун асалари чанглайдиган ТСХА-211 (Манул), ТСХА-1043 (Граната), ва партенокарпик Московский тепличный, гибрид-1/800 (Ветерок), гибрид-77 (Зазуля), гибрид-98 (Апрельский) дурагайларини кенг жорий этишни тавсия этади. Чанглатувчи

сифатида асалари чанглайдиган Ўзбекистон - 740, Одностебельний - 33, Сюрприз - 66 ва Алматинский - дурагайлари тавсия қилинади. Қишки иссиқхонада етиштириш. Ўзбекистонда қишки иссиқхоналарда бодринг куз-қиш, қиш-баҳор ва экинлар навбатлашуви оралиғида ўткинчи муддатда ўстирилади. Кузги-қишки муддатда бодринг уруғини иссиқхона тупроғига экиш орқали етиштирилади. Уруғни экишнинг энг қўлай муддати: Қорақалпоғистонда - август бошида, Тошкент ва Самарқанд вилоятларида- 10-15 августда, Фарғона водийсида-15-20 августда, Қашқадарё вилоятида- август охирида. Бунда гетерозисли дурагайдан бир муддатда 7-10 кг/м 2 ва бошқа дурагайлардан 6-7 кг/м 2 ҳосил олинади. Биринчи терим экилганнинг 50-60- куни ўтказилади. Охирги ҳосил январь бошида терилади. Бодрингнинг юқори ҳосилли қимматбаҳо уруғини иқтисод қилиш учун кўчат қилиб экилади. Бунда албатта 8х8х8 ва 10х10х10 см ҳажмли озиқли кубикдан фойдаланилади. Уруғни кубикка экиш муддати худди тупроққа экиш билан бир хил. Кўчатни доимий ўрнига 2-3 барг чиқарганда ўтқазилади. Экиш олдиндан намлаш учун суғорилади ёки чуқурчаларга сув қуйилади ва кўчат экилади, бунда кубикнинг 3/4 қисми ерга кўмилади. Узбекский–740 нави бир қаторлаб 80х35 см ёки икки қаторлаб 80х80/2х35 см қилиб экилади, бунда 1 м 2 га 4 та ўсимлик жойлаштирилади. Асалари чанглайдиган дурагайни 80х50 см схемада экилади, 1 м 2 га 2-2,5 та ўсимлик жойлаштирилади. Асалари чанглайдиган дура-гайни етиштираётганда ҳар 5-6 қатордан сўнг бир қатор чанглатувчи навлар экилади. Партенокарпик дурагайлар оралиғи 1-1,2 м ва ўсимликлар оралиғи қаторда 45-50 см қилиб экилади. Ўсимлик баланд пушталарга (30-40 см) ўтказилади, суғориш эса чуқур эгатлар орқали бўлади. Ангар типидаги эски иссиқхоналарда қаторларни иншоот кўндаланги бўйлаб, блокли замонавий иссиқхоналарда узунасига экилади.

Бодринг тик шпалерга боғлаб ўстирилади. Кўчат ўтказилгандан сўнг 3-4 кун ўтгач ёки уруғидан униб чиққан ўсимлик 3-4 та чин барги чиққач, ип билан кўндалангига ўтган симларга 2,2-2,5 м баландликдан боғлаб қўйилади. Ўсимлик ипи тупроқ юзасидан 10-12 см баландлигида эркин халқа қилиб боғлаб қўйилади. Кейинчалик ҳафтасига бир мартадан ўсимликни ип атрофига бураб қўйилади. Бунда поя учи бўш қўйилади. Бодрингни иссиқхонада етиштирганда ўсимликни чанглантириш зарур тадбирлардандир. Бодрингнинг маҳаллий Узбекский–740 навида марказий пояда кўпроқ эркак гуллар, ён пояларда она гуллар, ён пояларда она гуллар ҳосил бўлади. Ипга тортиб новдаларининг чиқишини тезлаштириш учун марказий поя 17 ва 20 барги устидан ён поялар 1 ва 2 баргдан чилпиб ташланади. Агар тугунча бўлмаса поя тўлиқ олиб ташланади. Партенокарпик (Московский тепличный ва ТСХА-800) ва асалари чанглайдиган (Сюрприз-66, ТСХА-21 ва 1043) дурагайларда ҳосил поялари чилпинмайди. Ўсимлик парваришида эски баргларини олиб ташлаб туриш зарур тадбир ҳисобланади. Эски барглар касаллик манбаидир. Шунинг учун уларни ўткир пичоқ ёки секатор билан бандини қолдирмай кесиб ташланади. Қуриган, бужмайган бужмайган ва мўйловларини доимо олиб туриш зарур. Иссиқхонада ўсаётган бодрингни чанглатиш учун асаларидан (1000 м 2 майдондаги иссиқхонага бир қути) фойдаланилади. Асалари қутисини (асалари учун тутилади) ноябрь ойида ўрнатилади. Асалари бўлмаганда сунъий чангланади, бунда чанглатувчи навлар билан она гуллар чангланади. Бироқ бу тадбир кўп меҳнат талаб қилади. Партенокарпик дурагайлар учун чанглатгич кераккина эмас, балки у зарар ҳам қилади. Бодрингдан куз-қиш муддатида юқори ҳосил олиш учун ҳарорат режимини, намликни ушлаш, ўсимликнинг минерал ва ҳаводан озиқланашини таъминлаш керак.

Ноябрь-декабрда ҳаво ва тупроқ иссиқлиги бирмунча тушади (20-22 0 гача). Ҳаво намлиги мева туккунча 70-75%, мева тугаётганда 75-80 % бўлиши керак. Ўзбекситон иссиқхоналарида нисбатан зич тупроқдан фойдаланилади, шу сабабли суғориш кеч пайтида эгат орқали амалга оширилади. Агар ёмғирлатиб суғориш қўлланилса, нам томчилари баргларда узоқ сақланмаслиги учун уни эрталаб ўтказилади. Эгатлар орқали суғориш август, сентябрь ва октябрь ойининг биринчи ярмида ҳар 3-4 кунда ўтказилади, бунда суғориш нормаси 10-12 л/м 2 ҳар 5-6 кунда 5-6 л/м 2 ни ташкил этади. Ёмғирлатиб суғоришда суғориш тез-тез, бироқ кам миқдорда ўтказилади. Айрим ҳолларда, бир-икки тупроқ аралашмаси 1-2 см қалинликда сепилади. Ўсимликни озиқлантириш икки ҳафтада бир марта ўтказилади. Мавсум охирида суғориш ва озиқлантириш чекланади. Ҳаво намлиги 70-75 фоизга пасайтирилади. Қиш мавсумида 22-24 0 иситилган сув билан суғорилади. Озиқлантириш суғориш билан бир вақтда тупроқ анализига асосан ўтказилади. Агрокимё хизмат ташкилоти бўлмаса, озиқлантириш ҳар 1,5-2 ҳафтада амалга оширилади. 10 л сувга уларни солиш нормаси қуйидагича: мева туккунча 10 г аммиакли селитра, 15 г калий хлорид ва 40 г суперфосфат, мева тугаётган даврда – шунга мувофиқ равишда 30, 15, 60 г солинади. Ёруғлик билан таъминланиши ёмонлашиши билан азотли ўғитлар миқдори камайтирилади, калий миқдори кўпайтирилади. Тупроқ доим юмшатилган ҳолда сақланади. Бунинг учун вақти-вақти билан юмшатиб турилади. Юмшатиш билан бир қаторда бегона ўтлар йўқотилади. Замонавий иссиқхоналарда ўсимлик карбонат ангидрид гази билан озиқлантирилади. Бодрингни етиштираётганда ҳавода СО 2 концентрацияси 0,3-0,6 % бўлиши мақбул ҳисобланади. Агар ҳавода карбонат ангидрид гази бўлмаса, гўнгдан фойдаланилади, уни 4-5 м ҳажмли ўрага солинади. Қишки- баҳорги навбатлаш Ўзбекистионда кузги-қишки навбатлашдан сўнг бошланади, бунда аввал помидор, сўнг бодринг етиштирилади. Эрта

муддатларда экинларнинг юқори ҳосил беришини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Тўрт ва бешта ҳақиқий баргга эга бўлган 30 кунлик бодринг кўчатини экишнинг қўлай муддати январнинг биринчи ярми ҳисобланади. Бунда экин ҳосили мартнинг ўрталарида етила бошлайди. Юқори сифатли кўчат олиш учун уруғни декабрь бошларида, 8х8 ва 12х12 см ҳажмли озиқли тувакчаларга экилади. Юқори сифатли кўчат етиштириш учун кўчат экила-диган иссиқхона қуриш мақсадга мувофиқ, чунки бу ерда керакли микроиқлим яратиш, ёш кўчатларга керакли парваришни қилиш мумкин. Ўсимликни экишдан сўнг эгат бўйлаб ёки ёмғирлатгич системаси орқали 2-3 дақиқа давомида илиқ сув (14-20 0 ) билан суғорилади. Узбекский-740 нави учун 80+80/2х40-50 см ли экиш схемаси тавсия қилинади. Кўп баргли бодрингнинг бошқа дурагайлари каттароқ озиқланиш майдонини талаб этади, бунда қаторлар оралиғи 90 см, ўсимликлар оралиғи 60 см бўлиши ёки 80+80/2х60 см ёки 90+90/2х60 см ли схемада экилиши керак. Партенокарпик кўпаядиган дурагайлар янада катта озиқланиш майдонига муҳтож: яъни 2-3 ўсимликка 1 м 2 (қаторлар оралиғи 1-1,2 м, ўсимликлар оралиғи 2-3 ўсимликлар оралиғи 45-50 см) ер зарур. Қишки-баҳорга муддатда бодринг кўчати бир пояли қилиб ўстирилади. Узбекский–740 навида бош пояни 10-12, 15-17 барги юқорисидан чилпиб ташланади. Бош пояни чилпиш ён пояларнинг ўсиб чиқиш ва уларда мева тугунчалари ҳосил қилишни таъминлайди. Ён пояларда туганчалар ҳосил бўлгандан сўнг 1-2 барглари юқорисидан чилпиади. Иссиқхонада ўстириладиган бодрингнинг бошқа дурагайлари куз-қишдаги каби шакл бериб ўстирилади. Қиш-баҳорги шакл бериб ўстиришда ўсимликлар кучли бўлиб ривожланади, шунинг учун сув-озиқ режими ниҳоятда яхши бўлиши керак.

Ҳарорат кўтарилиши ва ёруғлик кўпайиши билан тез-тез суғориб ва озиқлантириб туриш керак (айниқса, март, апрель, май ойларида). Ўсимликлар мева туккунича мева тугиш давридагига қараганда ҳароратни бир неча даража паст сақлаш керак. Акс ҳолда ўсимликлар пояси ингичка, ён шохлари нимжон бўлиб ўсади. Қуёшли кунлар бошлангунча ҳар 4-5 кунда 7-8 л/м 2 нормада эгатлаб суғорилиши керак. Қуёшли кунларда эса, тез-тез, яъни кун оралатиб суғорилади. Суғориш нормаси 10-12 л/м 2 гача оширилади. Дастлаб ҳар 2-3 кунда бир марта, кейин ҳар куни ёмғирлатиб суғорилади. Суғориш миқдори 3-5 л/м 2 . Минерал ўғитлар тупроқ анализи натижаларига мос равишда ерни суғориш билан бир вақтда солинади. Агрохимия хизмати бўлмаган жойларда ўсимликлар ҳар 10-12 кунда минерал ва органик ўғитлар солиб қўшимча озиқлантирилади. Бунда 1 м 2 майдонга таркибида 10 г аммиакли селитра, 15 г калий хлорид, 40 г суперфосфат бўлган 10 л эритма берилади. Ҳосил тугилиши даврида минерал ўғитлар нормаси: 30 г аммиакли селитра, 15 г калий хлорид ва 60 г суперфосфатгача оширилади. Органик ўғитлар билан озиқлантириш учун 1:8 ёки 1:10 ҳисобида шарбат тайёрланади. Ерни доим юмшатиб, бегона ўтлардан тозалаб турилади. Ўткинчи муддат - Ўзбекистон иссиқхоналарида сабзавотлар етиштиришдаги муҳим босқичдир, чунки йилнинг энг қийин (яъни қишки) ойларида тармоқда хилма-хил сабзавот маҳсулотлари етиштирилади. Ўткинчи, яъни куз-қиш-баҳордаги муддат учун Московский тепличный, Тоска каби асаларилар ёрдамида чангланадиган, ТСХА-211, ТСХА-1043, Стелла, Катя, Аэлита, Пикобелла сингари партенокарпик дурагайларни экиш мақсадга мувофиқдир. Кубикларга экиладиган энг қулай муддат октябрининг боши, кўчириб ўтқазиладиган вақти ноябрнинг боши ҳисобланади. Бунда ўсимликлар сийрак, яъни қатор ораларини 1,6 м дан қилиб, секциялар оралиғи 6,4 м, ҳар секцияда тўрт қаторлаб экилади.

Ўткинчи муддатда партенокарпик дурагайларга қуйидагича шакл берилади. Тупнинг пастки 4 та бўғимидаги гуллар ва ён палаклар олиб ташлаб, бош поядаги 7-8 та мева, (майда мевалиларда), узун мевали-ларда 6 та мева қолдирилади. Иккинчи тартиб палаклари фақат асосий поянинг меваси йўқ бўғимларида қолдирилади ва иккинчи барги тагидан чилпилади. Асосий пояси шпалер (симбағиз) дан юқорида 2-3 барги юқорисидан чилпилади, ҳосил бўлган 2-3 та ён новдасини боғлаб, пастга осилтириб қўйилади: уларнинг бўйи бир метрга етганда учи чилпилади. Ўткинчи муддатда партенокарпик дурагайларга қуйидагича шакл берилади. Майда мевали навларда 7-8 та, узун мевалиларда (Тоска типида) 4 та мева қолдирилади. Фақат меваси йўқ бўғимларида иккинчи тартиб палаклар қолдирилиб, улар ҳам 2-барги юқорисидан чилпилади. Асосий пояси шпалер сим бағаздан юқорида 2-3-барги юқорисидан чилпилади, ҳосил бўлган 2-3 та ён новдасини боғлаб, пастга осилтириб қўйилади, бўйи бир метрга етганда учи чилпилади. Ана шунда кўп мева тугилади, унинг товарлиги, ҳосилдорлиги ортади, мевалар етилиши тезлашади. Бодрингни парвариш қилишда иқлим шароити ҳисобга олинади. Январнинг ўрталаригача ёруғлик бир оз етиш-маслиги сезилади, кейин нормал ҳоатда бўлади. Шунинг учун иссиқхоналарда ҳароарт, тупроқ ва ҳавонинг намлиги оширилади, минерал озиқлар кўпроқ берилади. Барча муддатларда бодринг етиштиришда заруркунанда (ўргимчаккана, шира, оқпашша, трипслар) ва касалликлар (ун-шудринг) га қарши кураш олиб борилади, кимёвий ва биологик чора-тадбирлар амалга оширилади. Қишки иссиқхоналарда бодринг ёппасига ҳосилга кирганда ҳафтасига 2- 3 марта терилади. Бодринг гуллаганидан то меваси пишиб етилгунича ёруғликка ва навига қараб 10-20 кун ўтади. Бодринг меваси мазкур нав учун ўртача вазнда бўлганда, яъни асаларилар ёрдамида чангланадиганлари 200- 250 г, партекарпиклар 250-350 г бўлганда терилади. Терилган бодринг олиб аравалардаги яшикларга жойланиб, қатор оралидан олиб чиқиб кетилади.

Гидропоника усулида бодринг етиштириш. Ўзбе-кистонда куз-қиш- баҳорда гидропоника усулида бодринг етиштириш мумкин. Ўткинчи муддатда қиш унча фойдали эмас, чунки ўсимликлар ердагига қараганда тез қарийди. Гидропоника усулида бодринг етиштириш учун ТСХА-211 (Манул) ва Сюрприз 66 навлари энг истиқболлидир. Бодринг кўчатлари ичига шағал-қум аралашмаси тўлдирилган сопол ёки пластмасса тувакчаларда етиштирилади. Ҳар бир тувакчага 0,355 г дан преципитат ёки фторсизлантирилган фосфат қўшилади. Уруғ экилгандан то уруғ барглари ҳосил бўлгунча тувакчалари кунига 2 марта илиқ сув, майс чиқаргшандан кейин олдин бир марта сув, В.А.Чесноков ва Е.Н.Бази-риналарнинг озиқли эритмаси, кейин бир марта сув ва икки марта эритма, экишга бир ҳафта қолганда 3 марта эритма қуйилади. 30 кунлик бодринг кўчатларини тупроғи билан тувакчадан олиб, қаторлардаги ярмигача сув тўлдирилган чуқурча ёки эгатчаларга экилади. Дастлабки икки кунда кўчатларга кунига 2 марта илиқ сув қуйилади. Учинчи кундан бошлаб озиқли эритма берилади. Кўчатлар қаторлар орасини 80-90 см ва туплар орасини 35-40 см дан қилиб (1 м 2 жойда 3-3,5 та ўсимлик ҳисобидан) бир қаторлаб экилади. Шунингдек, 90х50х35 см (1м 2 жойда 4,1 та ўсимлик ҳисобидан), 120х60х35 (1 м 2 жойда 3,2 та ўсимлик ҳисобидан) схемаларда икки қаторлаб лента шаклида экиш усули ҳам қўлланилади. Гидропоника усулида ўстирилаётган бодринг тик бағазларга кўтариб қўйилади. Бодрингни парвариш қилишда деярли ҳамма жойда профессор В.А.Чесноков ва Е.Н.Базириналарнинг озиқ эритмасидан фойдаланилади. Лекин бодринг ўсув даврида бўлиб-бўлиб озиқлантирилса, ҳосили анчагина ортади. Эритма субстратга пастидан кунига 2-4 марта берилади, лекин бунда унинг юқориги 1,5-2 см қатламига тегмаслиги керак. Эритма 30-40 дақиқа

давомида берилади. Ҳар ҳафтада эритма анализ қилинади ва тузатиш киритилади. Ойда бир марта эритма канализация тармоғига оқизиб юборилади, субстрат эса рН=6,2-8,4 бўлган илиқ сув билан ювилади. Ҳар ойда бир марта эритма микроэлементлар билан барги орқали (илдиздан ташқари) озиқлантирилади. Ўсув даври охирида субстратдаги илдиз қолдиқлари йўқотилади. Йилда бир марта сульфат кислотанинг 0,3 % ли эратмаси ёки 5 % ли формалин билан дезинфекцияланади. Усти плёнка билан ёпилган баҳорги иссиқхона-ларда бодринг ўстириш. Ўзбекистонда баҳорда усти ёпиладиган, лекин иситилмайдиган иссиқхоналарда баҳор-ёзда бодринг етиштирилади, лекин иситилмайдиган иссиқхоналарда баҳор-ёзда бодринг етиштирилади. Республикамизнинг жанубида бундай иссиқхоналардан февраль охирида, марказий қисмида март бошида фойдаланилади. Қуёшли кунларда устига плёнка ёпилган иссиқхоналарда ҳарорат ташқаридагидан анча юқори бўлади. Кечалари эса кескин пасайиб, ташқи ҳароратга яқинлашади. Ҳароратнинг ўзгариш амплитудаси жуда катта, шамолатилмайдиган иссиқхоналарда ҳавонинг нисбий намлиги жуда ортиб кетади. Устига плёнка ёпилган иссиқхоналар уруғ ёки кўчат экишдан 10-15 кун олдин тайёрлаб қўйилиши керак. Тошкент Давлат аграр университетида олиб борилган тажрибаларнинг кўрсатишича, ТСХА-211, ТСХА-1, Алматинский- 1, Узбекский-740 навлари Ўзбекистонда баҳорда плёнка ёпиб бодринг етиштиришдаги энг истиқболли нав ва дурагайлар экан. Баҳорда устига плёнка ёпиладиган иссиқхоналарда уруғни экишга тайёрлаш ва ўсимликларни парвариш қилиш усуллари худди қишки иссиқхоналардаги билан бир хил. Лекин уруғ ҳам. кўчатлар ҳам чиниқтирилади. Яхши ёритилган шароитда кўчатларни кеч етиштириш уни тайёрлаш муддатини қисқартиришга имкон беради. Бодринг Манул дурагайи ва Узбекский–740 нави 80+40/2х40 см ва 70+40/2х40 см энг яхши схема ҳисоб-ланади.

Баҳорги иссиқхоналарда бодринг ўстириш худди қишки иссиқхоналардаги каби парвариш қилинади. У вертикал симбағазда бир пояли қилиб ўстирилади, ва бағазга етмагунча учи чилпилмайди. Барча нав ва дурагайларнинг ён шохлари 1-2-барги юқорисидан чилпилади. Агар ён шохида тугунчалар бўлмаса, учинчи барги юқорисидан чилпилади ёки бутунлай кесиб ташла-нади. Агар иссиқхона тупроғи унумдор бўлиб, кўчат экишдан олдин ерга органик ва осон эрувчан минерал ўғитлар солинса, ўсимликлар ҳосилга киргунча озиқлантирилмайди. Кам унумдор ер бўлса, кўчат экилгандан бир ҳафтадан кейин озиқлантирила бошлайди. Ҳосил тугиш даврида 7-10 кунда бир марта озиқлантирилади. Ўзбекистоннинг марказий минтақасида устига плёнка ёпилган иссиқхоналардаги бодринг ҳосили апрелнинг иккинчи ярмидан бошлаб, то июннинг ўрталаригача, яъни далалардаги бодринг пишгунча терилади. Иссиқхоналар биологик усулда иситилса, бодринг етиштириш самарадорлиги ортади. Бунда иситилмайдиган иссиқхоналардагига қараганда кўчатлар 10-15 кун олдин экилади. 6. Ҳимояланган (ёпиқ) майдонларда помидор етиштириш технологияси. Иссиқхоналарда ўстириладиган сабзавотлар орасида помидор иккинчи ўринда туради. Ўзбекистонда ҳимояланган майдонларда помидор 40-42 % майдонни эгаллайди ва иссиқхона ялпи сабзавот маҳсулотларининг 30 % ини ташкил этади. Қишки иссиқхоналарда помидор етиштириш. Ўзбекистонда қишки иссиқхоналарда помидор кузда экилади. Ана шунда ноябрь-январда ҳосил олинади (куз-қишки) ёки кейинги йил июлигача ҳам парвариш қилинаверади (ўткинчи муддат). Шунингдек, қишда экиб, мартдан июлгача ҳосил олинади (қиш-баҳорги муддат). Ўзбекистонда қишки иссиқхоналарга экиш учун Ташкентский тепличный, Аве-Мария, Гамаюн, Гулқанд, Колибра, Монрое ва Субҳидам дурагай-навлари районлаштирилган.

Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошка илмий-тадқиқот институти куз-қиш ва қиш-баҳорда экин учун Майкопский урожайный 2090, Южанин (Наврўз), Гулқанд; қиш-баҳор ва ўткинчи муддатда экиш учун Волгоградский 5/95, Южанин навларини, Голландиядан келтирилган Ревермун ва Соната дурагайларини тавсия этади. Куз-қишда экиладиган помидор ёруғлик камаядиган давр бошлангунча вегетатив органларида ассимляция маҳсулотлари ҳисобига ҳосил тугади ва пишиб етилади. Шунинг учун декабргача ўсимликлар етарлича вегетатив масса тўплашини ва ҳосил тугишини таъминлайдиган шароитда парвариш қилинади. Бунинг учун мос навлар танлаб, тегишли муддатларда уруғ сепиб, кўчат етиш-тирилади, шунингдек, ўсимликлар жадал парвариш қилинади. Куз-қишки муддатда экиладиган ёруғликка ва ҳароратга кам эҳтиёж сезадиган навлардан кўп ҳосил олиниши керак. Иссиқхоналарда кўчат экиладиган қулай муддатлар: Қорақалпоғистонда августнинг бошлари, Қашқадарё вилоятида августнинг охири, Тошкент ва Самарқанд вилоятларида 10-15 август, Фарғона водийсида 15-20 август ҳисобланади. Уруғлар иссиқхонага 30-35 кун олдин сепилади, куз-қишки муддат январнинг бошида тугайди, бунда ҳосилдорлик 5-7 кг/м 2 бўлади. Куз-қишки муддатда экиладиган кўчатларни 10х10 см ҳажмли озиқ кубикларда етиштириш мақсадга мувофиқдир. Бу усулда ўсимликларнинг ўсиб, ривожланиш даври қисқа бўлади. Шунинг учун сабзавот ўсимликларининг озиқланиш майдони қиш-баҳорги муддатдагига қараганда бир оз кичикроқ бўлади. Бунда кўчатлар икки схемада: 70х35-10 ёки 80х20 схемада бир қаторлаб ва 80+80/2х30 схемада икки қатор қилиб экилади. 1 м 2 майдонда 4-5 туп ўсимлик қолдирилади. Помидор кўчатлари баландлиги 30-40 см ли пушталарга экилиб, эгат бўйлаб суғорилади. Ангар типдаги иссихоналарда кўндалангига, блокли иссиқхоналарда узунасига пушта олинади эни 6,4 м ли блокли иссиқхоналарга помидор 8 қатор қилиб экилади.

Куз-қишки помидор тик бағазга кўтариб ўстирилади. Кўчат экилгандан 3-4 кун кейин канопга боғланади. Улар ўсган сари ҳар ҳафтада канопга чирмаштириб борилади. Куз-қишки муддатда помидор экиб ўстиришда ўсимликларга шакл бериш зарур. Помидор тупларида 4-6 та барг ҳосил бўлгандан кейин биринчи шохчаларидаги пастки барглар юлиб ташланади. Бунда ўсимликларга ёруғлик тушиши ва аэрация яхшиланади. Қуриган ўсимликлар ва барглар йўқотилади. Куз-қишки муддат бошланишида ҳароратга эътибор берилади, у 35 0 дан кўтарилиб кетмаслиги керак. Ўсимликлар қизиб кеттмаслиги учун иссиқхона томи оқланади ёки сув ёмғирлатиб турилади. Октябр-ноябрда ҳаво ҳарорати булутсиз кунлари 25-30 0 ва булутли кунлари 18-20 0 бўлиши, лекин 12 0 дан пасайиб кетмаслиги керак. Тупроқнинг ҳарорати 15-17 0 бўлиши керак. Декабрда табиий ёруғлик камайиб, кун қисқара борган сари иссиқхоналар ҳарорати аста-секин кундузи 18-20 0 га, кечаси 14-15 0 га туширилади. Бундан мақсад фотосинтез жараёни сусайган даврда ўсимликлар нафас олишида ассимилятлар сарфини камайтиришдан иборат. Бунда ҳавонинг нисбий намлиги имкони борича паст (60 % дан оширмай) сақланади. Бундай шароит помидор гуллари чангланиши учун ва касалликларнинг олдини олишда зарур ҳисобланади. Бунинг учун пастдан ёмғирлатиб суғорилади ёки шланглардан сув бериб суғорилади. Тупроқнинг сувли сўримини анализ қилиш йўли билан тупроқдан озиқланишни мунтазам равишда назорат қилиб турилади. Қатор оралари 2-3 марта юмшатилади, ўсимликлар тупининг атрофи чопилади. Помидор август-сентябрда тез-тез, кейин ҳарорат пасайиб, булутли кунлар бошланганда ҳар ойда 2-3 марта суғорилади. Лекин тупроқ намлиги дала тўлиқ нам сиғимининг 75 % дан пасайиб кетмаслигига эътибор бериш керак. Муҳит нам бўлса, помидор гулларининг чангланиши қийин бўлади. Шунинг учун ноқулай шароитда, айниқса ҳаво булут бўлса, гуллари яхши

чангланиши учун электрмагнит вибратор ёрдамида силкитилади. Бу усул ҳосилни 10-12 % га оширади. Уни ҳафтада 2 марта эрталаб 2-3 секунддан такрорлаш мумкин. Агар вибратор бўлмаса, симбағазни секин силкитиб, бунга эришиш мумкин. Бундан ташқари, ўстирувчи моддалардан ҳам фойдаланиш мумкин, улар ҳатто уруғланмасдан ҳам мева тугилишини таъминлайди. Бу мақсадда гулларга (3-5 та шингил гул пайдо бўлганда) физиологик актив моддалар 2,4 –ТУ, 2,4-ДУ, ТУР, Ивин, Гиббериллин, гебберсибнинг 0,001-0,005 % ли эритмаси ишлатилади. Натижада гул ва мева тугунчалари кам тўкилади, меваларнинг ўсиш ва етилиши тезлашади, вазни оғирлашади, кўринишли бўлади. Ҳосилдорлик 20-30 % ва зиёд бўлади. Дорилаш оммавий гуллаганда яна такрорланади. Куз-қиш даврида ўсимликлар барги қўнғир доғланиш касаллигидан қаттиқ зарарланади. Касалликнинг авж олишига ноқулай об-ҳаво шароити, иссиқхонадаги ҳаво намлигининг ортиб кетиши сабабдир. Шунинг учун энг аввало иссиқхонада намлик ва ҳарорат меъёрида бўлиши асосий кураш чорасидир. Ўсимликда касаллик аломати сезилса 2-3 мартагача бордос суюқлиги сепилади. Кузги-қишки мудатда помидор ҳосили ноябр иккинчи ярмидан январ ойининг ўрталаригача териб олинади. Шундан сўнг иссиқхона навбатдаги экин (қишки-баҳорги бодринг) учун бўшатилади. Агар шгу пайтда ўсимликларда кўк мевалар бўлса. Туплар юлиб олиниб, совуқ бўлмаган хоналарга осиб қўйилади. Ўзбекистонда қишки-баҳорги муддатда помидор етиштириш кузги- қишки муддатдаги бодрингдан сўнг амалга оширилади. Ушбу муддат учун барча нав, дурагайлар, айниқса, Перемога 165, Внуковский, Ревермун, Ташкентский тепличний, Гамаюн, Золотой Рог, Аве-Мария, Русач, Верлиока гетерозисли дурагайларини экиш мақсадга мувофиқдир.

Қиш-баҳорги мудатда экиш учун 50-60 кунлик помидор кўчати олинади. Бундай кўчатларни ўтказишнинг энг қулай мудати январ ойининг биринчи ярми ҳисобланади. Юқори сифатли кўчат етиштириш учун помидор уруғи ноябр бошларида сепилади. Катталиги 10х10 см дан 14х14 сантиметргача бўлган тувакча ёки кубикларга пикировкаланади. Кўчатлар бир қатор 70х35-40 ёки икки қаторли 80+80/2х35-40 сантиметр қилиб жойлаштирилади. Кўчат тик қилиб қўйиладида, кубикнинг тўртдан уч қисми баландлигида кўмилади. Экиб бўлингач, дарҳол 23-25 0 ли илиқ сув берилади. 2-3 кун ўтгач, каноп билан боғланиб, каноп шпалерга тортиб боғланади ва ҳар ҳафтада поя атрофидаги каноп ҳолати ўзгартирилади. Помидор тупи бир пояли қилиб ўстирилади, ҳар ҳафтада бачкилари юлинади, уларнинг узунлиги 6-7 см дан ошмаслиги лозим. Индетерминант нав-дурагайлар шпалергача 8-9 та шох ҳосил қилади. Сўнг марказий пояси шпалердан оширилади. Ўсув даври охиригача ўсимлик яна 8-10 та шох ҳосил қилади. Ўсимликни юлиб олишдан 1,5 ой олдин ўсув нуқтаси чилпинади, бунда охирги бўғинда 1-2 барг қолдирилади. Ўсимлик захда қолмаслиги учун мева тугадиган 5-6 бўғингача бўлган пастки сўлиган сарғайган барглари ҳафтада бир марта эрталабки вақтларда юлиб ташланади. Эртасига сув берилади. Кўчат ўтқазилгач ҳосилга киришгача ҳаво ҳарорати кундузи 24 0 , булутли кунларда 18-20 0 , кечалари 16-17 0 , ҳосилга киргач эса кундузи 24-26 0 , булутли кунларда 20-22 0 , кечалари 17-18 0 даражада сақлаш шарт. Баҳор ёз кунлари ҳароратнинг 32 0 дан ошиши помидор учун хавфли. Бундай кунларда тез-тез шамоллатиш, салқинлатиш учун сув берилади. Ҳаво ҳароратини иссиқхона ичида 5-7 0 га пасайтириш учун ойнага бўр, лойқа кабилар сепилиб қоронғилатилади. Тупроқ ҳарорати 18 0 дан пасайиб кетмаслиги, ҳавонинг нисбий намлиги 60-70 % бўлиши лозим. Қишда, ҳали иссиқхона усти очилмаган пайтларда ҳаво намлигини ошириш билан боғлиқ барча ишлар эрталаб ўтказилади.

Помидор тупроқ намлигига жуда талабчан. Уни чанқатиб, кейин суғориш керак. Суғориш нормаси қуёшнинг қиздириши, тупроқнинг физик хоссаси, ўсимликнинг ривожланиш даврига боғлиқ. Қишки пайтларда ҳар 6-8 кунда 1 м 2 га 5-7 л, май-июн ойларида ҳар 2-3 кунда бир марта 1 м 2 ерга 10-12 л сув сарфланади. Ҳар суғоришдан сўнг иссиқхона шамоллатилади. Қишки-кўкламги муддатда ўсимлик тез ўсиб, ривожланади. Шунинг учун тупроқни озиқ моддаларга тўйдириш керак. Суғориш ва озиқлантириш оралиғидаги давр ҳам ҳарорат ва ёруғлик даражасига қараб ўзгаради. Ўсув даври бошида азот ва калий ўғити 1:3,5-4,0 нисбатда, кейинчалик 1:2, ҳосил тўла ҳосил бўлганда 1:1 нисбатда берилади. Кўчат ўтқазилгач, илдиздан озиқлантириш учун 0,7 %ли, мева тугиш даврида 0,8% ли, меваси пишаётганда 1 % ли озиқ аралашма берилади. Илдиздан озиқлантириш ҳар 10-12 кунда ўтказилади. Экинни юқоридагидан ташқари 0,03-0,1 % ли калий перманганат, бор кислота, марганец сульфат, мис сульфат каби микроэлементлар сақлайдиган ўғитлар билан баргдан озиқлантириш ёки суғоришда қўшиб бериш соғлом, бақувват ривожланишга, ҳосилдорликнинг сезиларли (15-23 % гача) ошишига таъсир кўрсатади. Бундай озиқ ҳар 25-30 кунда берилади. Қишки- баҳорги муддатда тупларни силкитиш, тупроқни юмшатиш, гулларига физиологик актив моддалар-ўстирувчи стимуляторларни сепиш, касаллик (стрик, қўнғир доғланиш, макроспориоз, вилт) ва зараркунандаларга (оқ қанотли пашша, битлар, тунламларга қарши курашдан иборат. Қишки баҳорги муддатда помидор қўчати экилгач, 60-70 кун ўтгач, ҳосил бера бошлайди. Ҳосил қизара бошлаши билан узиб олинади, шунда тупдаги бошқа меваларнинг қизириши тезлашади. Баҳорда ҳар 2-3 кунда, ёзда эса ҳар куни териб олинади. Ҳар бир метр квадрат ердан 14-16 кг ҳосил йиғиштирилади, шундан декабрь апрелда 9-10 кгни ташкил этади. Куз қишки муддатдаги каби, ўткинчи муддатда декабрь январида ўсимликлар ёруғ даврда тўпланган ассимиляция маҳсулотлари ҳисобига ҳосил тугади ва фақат февралдан бошлаб фотосинтез ҳисобига ўсадиган янги

ҳосил органлари пайдо бўлади. Ўткинчи муддатдаги экинларни экишдан мақсад қиш ойларида маҳсулот олишдан иборат. Бунда гарчи ҳосил унча юқори бўлмаса- да, Ўзбекистонда бу муддатда помидор кўп экилади. Кўчатлар худди куз қишга тайёрланганидек етиштирилади. Узоқ ўсиб ривожлангани учун помидор ўсимликларнинг озиқлантириш майдони бошқа оборотлардагига қараганда катта бўлади. 1м 2 майдонга 2,5-2,7 та ҳисобидан кўчат экилади. Бунда қатор ораларини 80 см, ўсимликлар орасини 4050 см дан қилиб (80 x 40 – 50 см ёки 80+ 80 та ҳисобидан кўчат экилади. Бунда қатор ораларини 80 см, ўсимликлар орасини 40—50 см дан қилиб (80 х 40 — 50 см ёки2 80 80  х40-50 см) қаторлаб ёки лента шаклида экилади. Ўткинчи муддатда ўсимликларга бир пояли қилиб шакл берилади. Бунда ҳар тупда 20 та ва ундан ортиқ гул шингили ҳосил бўлади. Январнинг ўрталарида помидор туплари юқориги бағазгача ўсиб чиқади. Ана шунда улар олдинги-пастки иккита бағаздан бўшатилиб, шахмат усулида биринчи бағазга кўчирилади. Натижада ўсимликлар пояси пастга осилиб, ўсиш жараёнлари янада тезлашади. Бошқа вақтда помидор ҳудди куз-қишдаги каби парвариш қилинади. Февраль-мартда кун узайиб, ёруғлик кўпайиши билан иссиқхоналар ҳарорати кўтарилади, ўсимликлар яхшилаб озиқлантирилади ва суғорилади, иссиқхоналар ҳавоси С0 2 гази билан бойитилади. Агрохимиявий анализ натижалари бўйича, ўсимликларнинг ўсув даври тугашидан 1—1,5 ой олдин озиқлантириш тўхтатилади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

O'xshashlar

Ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекциясининг жараёни ва Давлат реестрига киритилган навлар.

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Ҳимояланган ер сабзавотчилигининг аҳамияти, ҳолати ва ривожлантириши

Атиргул ва чиннигулни очиқ ва ёпиқ ерларда кўпайтириш

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти.