Донли экинлар навлар тавсифини ўрганиш

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

307 KB

Ko'chirib olish

Донли экинлар навлар тавсифини ўрганиш Донли экинлардан буғдой, тритикале, жавдар, арпа, сули, маккажўхори, жўхори ва шоли қишлоқ хўжалиги экинларининг муҳим гуруҳини ташкил этади. Адабиётларда таъкидланишича, нав экинларни ўстириш технологияси, халқ хўжалиги саноати ва озиқ-овқат манбаларини мустаҳкамлаш жараёнлари воситаларининг асосийси ҳисобланади. Машғулотнинг мақсади. Талабалар машғулотда нав турлари, тушунчаси, навларга қўйиладиган ишлаб чиқариш талаблари ва экилаётган донли экинлар навлари тавсифномаларини ўрганадилар. Керакли ўқув анжомлари. Маъруза материаллари, донли экинлар селекцияси ва уруғчилиги амалий машғулотлари учун ўқув қўлланма, қишлоқ хўжалиги экинлари навлари учун давлат реэстри, амалий дарс учун дафтар, қаламлар, линейкалар ва ўчиргичлар. 1-иш. Талабалар адабиётлар, интернет саҳифаларидаги журнал мақолалари, конференция материаллари ёрдамида донли экинлар селекцияси ва уруғчилигида нав турлари, тушунчаси, навларга бўлган талабларни ўрганадилар ва амалий дафтарларига намунавий конспект материалини тайёрлайдилар. Экинлар навлари келиб чиқиш ва яратилиш усулларига қараб: маҳаллий навлар, селекция навлари, популясияли навлар, линияли навлар, дурагай навлар ва клонли навларни ташкил этишади. Адабиётларда навларга бериладиган таъриф қуйидагича: нав – селекция усуллари билан яратилган, бир хил, барқарор ирсий морфологик, хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлган маданий ўсимликлар гуруҳи. Селекция соҳасининг асосий қонуни бўлган “Селекция ютуқлари тўғрисида” ги қонунда: “Нав”- ўсимлик гуруҳи бўлиб, у наслдан

наслга барқарор ўтувчи, муайян генотипи ёки генотиплар комбинациясини бошқалардан ажратиб турувчи белгиларга қараб аниқланади ва айни бир ботаник таксондаги бошқа ўсимликлар гуруҳидан бир ёки бир неча белгилари билан фарқланади деб белгилаб қўйилган. Илмий тадқиқот ва бошқа тегишли муассалар томонидан яратилаётган навларга ишлаб чиқариш томонидан қуйидаги талаблар қўйилади: -ҳар йили мунтазам юқори хосил бериши; -ўстириш шароитининг ноқулай шароити, касалликлари ва зараркунандаларига чидамли бўлиши; -техника воситаларида ишлов бериш, этиштириш ва хосилини йиғиштириб олишга мос бўлиши; -маҳсулот юқори сифатли бўлиши; -ташқи шароитга мосланувчан бўлиши; -интенсив этиштириш технологияси, янги агротехник шароитида ўсимликнинг кучи, аввало хосилни кўпайтиришга сафланадиган бўлиши керак. Навларга қўйилган юқоридаги талабларга мувофиқ уларнинг белги ҳамда хусусиятлари бир неча гуруҳларга бўлинади: 1.Юқори хосилдорлигини белгилашда: битта ўсимликда хосил, хосил шохлар ёки маҳсулдор поялар сони, бошоқдаги (сўта ва рўвакдаги) доннинг сони, оғирлиги ва бошқалар. 1-топшириқ. Талабалар тегишли адабиётлар ёрдамида маҳаллий нав, селекция нави, популясияли нав, линияли нав, дурагай нав ва клонли навларнинг бир-биридан фарқ қилувчи тушунчаларини такрорлайдилар ва намунавий конспект тайёрлайди. 2-топшириқ. Навларга қўйилган талабларидаги юқори хосилдорлигини белгилашидан бошқа талабларга мос келувчи белги ва хусусиятлари гуруҳларини тарифлаб беришади. 2-иш. Талабалар кафедрада мавжуд бўлган қишлоқ хўжалиги экинлари давлат реэстри нусхаларидан, реэстрга киритилган донли экинлар навлари

билан танишадилар. Яратилаётган навлар тавсифномаларини ўрганиб, ўз ҳудуд шароитларига мосларини танлайди. Навлар тавсифномалари жадвал шаклида келтирилади. Республикамизнинг селекция ва уруғчилик марказларида донли экинлардан буғдой, тритикале, маккажўхори, шоли, арпа, жўхори, сули ва жавдарнинг янги навлари яратилиб нав синаш комиссиясига топширилади. Ишлаб чиқариш талабларига жавоб берадиган хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлган навлар Давлат реэстрига киритилиб, катта майдонларга экиш учун тавсия этилади. Республикамиз олимлари томонидан яратилган буғдой навларидан Зумрад, Кўк-булоқ, Карлик 85, Макуз (қаттиқ) ва бошқаларнинг селекция ва уруғчилик жараёнлари маҳаллий шароитларда ўтган бўлиб, ишлаб чиқариш талабларига тўлиқ жавоб беради. Зумрад нави тавсифномаси. Ўзбекистон дончилик ИТИ (“Дон” ИИБ) да Еритроспермум 100 х Сурхак 5688 дурагай комбинацияларини якка танлаш йўли билан яратилган. Муаллифлари: Бекназаров Н.Б., Каткова Р.О., ва бошқалар. 2001 йилдан Жиззах, Қашқадарё, Самарқанд вилоятларининг лалмикор ерларида кузги муддатда экиш учун Давлат реэстрига киритилган. Грекум тур хилига мансуб. Биологик кузги. Бошоғи оқ, цилиндрсимон шаклда, ўртача узунликда ва зичликда. Бошоқ қипиғи овал-узунчоқ, дағалсимон, яхши томирланган. Элкаси кенг, кесилган, чоки жуда аниқ. Қилтиғи оқ, бошоғи тенг ёки қисқа, дағал, тарқоқсимон, Дони ўртача йирикликда, оқ, овал-узунчоқ шаклда, ариқчаси саёз, 1000 дона донининг вазни 38,5-44,9 г. Вегетация даври ўртача 228 кун, шимолда – 250 кун, жанубда 190 кунда пишади. Нав ётиб қолиш ва тўкилишга бардошли, қишга чидамли 5,0 балл. Ўртапишар навлар гуруҳига мансуб. Вегетация даври ўртача 246 кун. Нав қишга чидамли, ётиб қолишга ва тўкилишга бардошли – 5,0 балл. Қурғоқчиликка чидамли.

$1996-2000 синов йилларида ўртача дон хосилдорлиги лалмикор НСШ ларда 16,6 с., Қамаши НСШ да -22,7 с. Оғир лалмикор шароитда об-ҳаво ноқулай шароитни ҳисобга олган ҳолда, Каттакўрғон лалмикор ғаллачилик НСШ да – 7,6 центнерни ташкил этди. Синов йилларида касалликлар билан зарарланиши (сариқ занг) фақат Ғаллаорол лалмикор Ғаллачилик НСШ да кучсиз даражада 17,0 % атрофида кузатилган. Нон ёпиш сифати қониқарли: клейковина миқдори – 25%, оқсил – 9,3%. Ноннинг кўтарилиш хажми 297 см3. Умумий нон ёпиш бахоси 3,0 балл. Топшириқ 3. Навларнинг адабиётларда берилган тавсифномаларини жадвал маълумотлари шаклига келтиринг. Жадвал тартибида навларнинг тавсифларини келтириш хўжалик томонидан керакли белги ва хусусиятларини аниқлаш ва навларни бир-бири билан таққослаш имкониятларини энгиллаштиради (жадвал). Жадвал Буғдой навларининг тавсифлари Навлар номи Муаллиф- лари Реестрга киритилга н йили Биологи к тур хили Вегетаси я даври, кун. Хосилдор - лиги, с\ га. Клейко - вина миқ- дори, %. Оқсил миқдори , %. Хусусият - лари Нон пишири ш бахоси, балларда 1.Зумрад Бекназаро в Н.Б., Каткова Р.О., ва бошқалар. 2001 Грекум 246 16,6 (лалмида) 25 9,3 Ётиб қолишга, Тўкилиш га бардошли . Қишга, сариқ зангга чидамли 3,0$ 2.Кўк – булоқ 3.Карлик 85 4.Макуз 5.Улуғбек 600 6.Шердор 7.Санзар 8.Хосилдо р 9.Санзар 6 10.Добрая Топшириқ 4. Тритикале, маккажўхори, шоли, арпа, жўхори, сули ва жавдар навларининг хўжалик қимматли белги ва хусусиятларини жадвал маълумотларини тайёрланг (жадваллар).

2.Кўк – булоқ 3.Карлик 85 4.Макуз 5.Улуғбек 600 6.Шердор 7.Санзар 8.Хосилдо р 9.Санзар 6 10.Добрая Топшириқ 4. Тритикале, маккажўхори, шоли, арпа, жўхори, сули ва жавдар навларининг хўжалик қимматли белги ва хусусиятларини жадвал маълумотларини тайёрланг (жадваллар).

$Тритикале навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллифлари Реестрга киритилга н йили Бўйи, см Вегетация даври, кун Хосилдор- лиги, с\га. Клейко- вина миқ- дори, %. Оқсил миқдори , %. 1 кг кўк массаси озиқа бирлиги . Ҳусуият- лари 1.Праг-1 Доғистон нави 1982 170- 185 178-183 Кўк масса 302-350; дон 38- 41. 24,8 14,5 0,3 Ташқи омилларг а мажмуали бардошли 2.Фарход 3.Праг серебристий 4.Баҳодир 5.Многозерный 6.Узор$ $Жадвал. Маккажўхори навларининг тавсифлари. Шоли навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллифл ари Реестрг а кирити лга н йили Биоло ги к тури Вегетат сий а даври, кун. Хосилд ор - лиги, с\га. Тиниқл иги , %. Гуруч миқдо ри , %. Ҳусуиятл ари Пало в сифа ти 1.Лазурны й Исахано в ва Пулина П.А. 2004 Узун донли 98-120 50,0- 65,5 98,0- 99,0 85 Пикуляри озг а чидамли аъло 2.Нукус-2 3.Интенсив ный 4.Толмас 5.Уз Рос-$ 7-13 6.Жайхун 7.Гулзар 8.Арпашол и местный 9.Авангар д 10.Аланга

7-13 6.Жайхун 7.Гулзар 8.Арпашол и местный 9.Авангар д 10.Аланга

$Жадвал. Арпа навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллифлар и Реестрга киритилга н йили Биологи к тури Вегета т сия даври, кун. Хосилдо р - лиги, с\ га. 1000 дона дон оғирлиг и , г. Оқсил миқдо р и, %. Ҳусуият- лари Қишга чидамл и ги, балл. 1.Мавлона Маматкул ов ва бошқалар 1997 Параллелу м 205- 224 40,2- 50,7 40,4- 48,8 10,2 Тўкилиш ва ётиб қолишга бардошли, касаллик ва ҳашоратла р га чидамли 4,7-5,0 2.Айкор 3.Афросиёб 4Болғали. 5.Гулноз 6.Хонакоҳ 7.Каршински й 8.Лалмикор 9.Нутанс 10.Тимур$ $Жўхори навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллифл ари Реестрга киритил ган йили Биолог ик тури Вегетатс ия даври, кун. Хосилд ор- лиги, с\ га. Протеи н миыдо ри, %. Шарбатид аги ширинлик , %. Ҳусуиятлар и 1.Ширин 91 Олейник П.П., Ергашев Н.Э. 1998 Жануб ий Африк а гуруҳи га мансуб Силосга 117-120; тўлиқ 138140. Қуруқ модда 268,5; дон 62,4 6,4 18,7-19,0 Қурғоқчили к ва шўрга чидамли, касаллик ва ҳашоратлар билан зарарланма йди. 2.Ўзбекист он 5 3.Карлик Узбекистан а 4.Ўзбекист он 18 5.Ташкентс коэ белозерноэ 6.Асал Баг 7.Қандлик джўгара 8.Санзар Жадвал. Сули навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллиф лари Реестр га кирити лга н Рўва к шак ли Вегетат сий а даври, Хосил дор - лиги, с\га. 100 0 дон ваз Навнин г барглил иги , %. Ҳусуиятлар и$ йили кун. ни , г. 1.Дуслик 85 Шепетко в А.А., ва бошқалар 1993 Яри м тарқ оқ 162-170 кўк масса; 190-200 дон. 31,4 қуруқ модда 31, 7 45,0- 47,0 Касаллик ва зараркунанд аларг а чидамли 2.Тошкент 1 3. Успех 4.Узбекск ий широколи стны й

йили кун. ни , г. 1.Дуслик 85 Шепетко в А.А., ва бошқалар 1993 Яри м тарқ оқ 162-170 кўк масса; 190-200 дон. 31,4 қуруқ модда 31, 7 45,0- 47,0 Касаллик ва зараркунанд аларг а чидамли 2.Тошкент 1 3. Успех 4.Узбекск ий широколи стны й

$Жадвал. Жавдар навларининг тавсифлари. Навлар номи Муаллифл ари Реестрг а киритил га н йили Тур хилла ри Вегетатс ий а даври, кун. Хосилд ор - лиги, с\га. 100 0 дон вазн и , г. Ҳусуиятл ар и 1.Вахшская 116 Паршкур а Н.С. ва бошқалар 1983 Вульг ар э Яшил озуқа учун 163; дон учун 179. 60,0- 67,0 18,0 - 20,0 Тезпишар , касаллик билан ўртача, ҳашоратл ар билан сезиларл и зарарлана ди 2.Чулпан (Россия) 3. Харковская 78 (Россия) 4. Короткосте бел -ная 69 (Россия) Адабиётлар :$

1. Абдукаримов Д.Т. Донли экинлар селекцияси ва уруғчилиги. Тошкент 2010й. 402 б. 2. Абдукадиров Д.Т. Қишлоқ хўжалиги экинлари селекцияси ва уруғчилиги. Тошкент 2002 й. 275 бет. 3. Азизов Б.М. Кузги буғдой дон сифатини оширишнинг муҳим омиллари. Ж.Ўзбекистон аграр фани ҳабарномаси. 3 (69)-сони, 2017й. 4. Азизов Б.М., Исроилов И.А., Худойкулов Ж.В. Ўсимликшуносликда илмий тадқиқот ишлари. Дарслик. Тошкент 2014. 265 б. 5. Азизов Қ.Қ., Ашуров К.К. Қанд жўхорининг янги навларини яратишда селекцияни тутган ўрни “ЎЗБЕКИСТОН ПАХТАЧИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ” номли Республика илмий тўплами 2014 йил (I-ҚИСМ) 128 ва 130 бетлари 6. Ан Хе Сунг, Азизов К.К., Еденбаев Д., Бобоев Фю Г., Тахирбаева Д.У. Тритикале етиштириш қўлланмаси. Ташкент. 2017. 22 б. 7. Виноградов Б.И., Атабаева Х.Н., Дементьева А.А. Ўсимликшунослик. “Мехнат” матбуоти. 1987. 166 б. 8. Дала тажрибаларини ўтказиш услубиятлари. Тошкент 2007. 149 б.

O'xshashlar

Донли экинлар уруғлик далаларида апробация ўтказишни ўрганиш

Донли экинлар ҳосилини йиғиш машиналари

Хашаки донли ва дон дуккакли экинлар

Донли дуккакли экинлар уруғларни йиғиб олиш

Донли экинлар аҳамияти. Кузги дон экинларининг биологик хусусияти ва қишда нобуд бўлиш сабаблари