Ауески касаллиги Morbus Aujeszky - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112 KB

Ko'chirib olish

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky Ауески касаллиги юқумли бўлиб, уй ва ёввойи ҳайвонларда учрайди. Уни ўзига хос махсус вирус қўзғатиб, ўткир кечганда марказий нерв системаси кучли шикастланади. Чўчқалардан бошқа ҳайвонларда тананинг ҳар хил жойида қаттиқ қичишиш рўй беради. Камдан-кам ҳолларда одамлар ҳам касалланади. Тарихий маълумот . Касаллик биринчи марта 1902 йилда венгер олими Л. Ауески томонидан аниқланган ва батафсил баён этилган. Кейинчалик бу касаллик бошқа мамлакатларда ҳам қайд қилина бошланди. Ауески касаллиги Россияда 1909 йили аниқланди. Касаллик чўчқачилик билан шуғулланадиган Америка, Африка, Осиё мамлакатларида тез-тез учраб туради. Собиқ СССРнинг қатор зоналарида Ауески касаллиги кузатилиб турган. Совет олимларидан П. Андреев, П. Соломкин, И. Лукашев, М. Никитинлар Ауески касаллигини ўрганиб, унинг махсус профилактикаси ва даволаш (вакцина, зардоб, гаммаглобулинлар билан) усулларини ишлаб чиқдилар ва амалиётга тадбиқ этдилар. Иқтисодий зарар . Анча катта. Айниқса, бу ҳолат чўчқачилик хўжаликларида яққол намоён бўлади. Чўчқачалар орасида ўлим 90 фоизгача кузатилади. Қорамоллар орасида касаллик кенг тарқалмасада, уларда ўта оғир кечиб, касалликка чалинганларда ўлим 100 фоизгача боради. Қўзғатувчиси. ДНК сақловчи вирус бўлиб, герпес вирус турига мансуб. Вирусни бош ва орқа мияда, ўпка, жигар, талоқ, мускул, лимфатик тугунлар, терида учратиш мумкин. Вирус товуқлар эмбриони ва культура ҳужайраларида ўсади. Турли географик зоналарда ҳар хил ҳайвонлардан ажратиб олинган вирусларнинг ҳаммаси иммунобиологик ҳусусияти жиҳатидан бир хилдир.

Чидамлилиги. Вирус юқори ҳароратга чидамсиз. Суюқ муҳитда 80— 100°С да қиздирилганда тез ҳалок бўлади. Гўнгларни биотермик усулда зарарсизлантирилганда ауескининг вируси 2—3 ҳафтада ўлади. Минусли ҳароратда вирус консервация бўлиб, узоқ муддат сақланади. Мияда 1— 4°Сда вирус ўз фаоллигини бир неча ой сақлайди, лиофилизация қилинганда эса 2 йилгача тирик сақланади. Консервация қилишда ош тузининг эритмаси ва глицерин яхши натижа беради. Ириётган материалда 2—3 ҳафтагача яшай олади. Йилнинг совуқ фалслларида ҳам вирус узоқ яшай олмайди. Дезинфекция қилиш учун 3%ли ўювчи натрий, 1%ли формальдегид, 20%ли хлорли оҳак эритмалари тавсия этилади. Эпизоотологияси . Ауески касаллиги билан табиий шароитда қишлоқ хўжалик ҳайвонлари, уй ҳайвонлари, мўйнали ҳайвонлар, ёввойи гўштхўрлар, кемирувчилар касалланади. Тажрибада эса ҳамма сут эмизувчилар, ҳатто паррандаларда ҳам касаллик қўзғатиш мумкин. Асосан чўчқа, ит ва мушуклар, камроқ қўй-эчки, қорамоллар ва мўйнали ҳайвонлар касалланади. Баъзан йилқилар касалланиб, ёш қулунлар мойил бўлади. Касалликка чалинган ҳайвонлар қўзатувчининг асосий манбаи ҳисобланади. Улар ўз навбатида вирусни бурун, кўз ёши орқали, сийдик, сут ва жинсий аъзосининг шиллиғи орқали ажратиб чиқаради. Вирус бурун шиллиғида касалликнинг яширин давридаёқ пайдо бўлади. Касалдан тузалган чўчқаларда вирус ажратиш 5—6 ойгача давом этади. Каламушлар 100—150 кунгача вирус ташувчи бўлиб қолади. Табиий шароитда касаллик алиментар йўл билан, асосан озуқа, сув ва касал ҳайвон зарарлаган нарсалар орқали юқади. Бизнинг шароитда касаллик йилнинг ҳар қандай фаслида ҳам учрайверади. Патанатомия кафедрасида ёриб кўрилгандан кейин, чўчқа гўштлари вивариядаги итларга тарқатилади. Натижада итлар орасида типик ҳолатдаги Ауески касаллиги келиб чиқади. Хулоса қилиб айтиш керакки, сунъий йўл билан касаллик қўзғатиш учун махсус тайёргарлик кўриб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Бунинг учун касалланган чўчқа гўштини ит ёки

мушукка беришнинг ўзи кифоя. Гўштхоналардан чиққан чиқиндилар ўта хавфли. Сут эмадиган чўчқа болалари она сути орқали касалликка чалинади. Ауески касаллиги жароҳатланган тери орқали, бурун, кўз ва жинсий аъзоларнинг шиллиқ пардалари орқали юқади. Баъзан аэроген ва она қорнида ҳам юқиши мумкин. Инкубатик чўчқалар ёки зарарланган озуқалар келтирилиши хўжаликда Ауески касаллигига сабаб бўладиган омиллардандир. Дағал хашак ёки донлар ичидан ауескига учраган кемирувчиларнинг ўлаксалари чиқиб қолиши, ит, мушук ва чўчқалар буларни ейиши натижасида касаллик тарқалади. Носоғлом хўжаликдан ўтган кемирувчилар ҳам ауески чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Ауески чўчқачилик хўжаликларида эпизоотик ҳолатда кечади. Мўйнали ҳайвонлар орасида қушхона чиқиндилари орқали ҳам касаллик тарқалиши мумкин. Қорамолчилик ва қўйчилик хўжаликларида жуда кам ҳолларда учраб, кемирувчилар орасида узоқ эпизоотия давом этади. Кўп ҳолларда кемирувчилар орасида ўлим кўпайиши чўчқачилик хўжаликларида касаллик келтириб чиқаради. Касал чўчқачалар билан контактда бўлган бошқа тур молларга ҳам касаллик юқиши мумкин. Кемирувчилар ва вирус тарқатувчиларнинг кўпайиши, ветеринария- санитария ишларининг суст олиб борилиши чўчқачиликда касаллик чиқишига олиб келади. Касаллик йилнинг ҳар қандай фаслида ҳам учрайверади, лекин куз ва қиш ойларида кўпаяди. Чунки бу вақтга келиб, кемирувчилар емиш истаб дон ва хашак тўпланган фермаларга боради. Тўлиқ ва сифатли озуқа етишмаслиги туфайли организм табиий резистентлиги тушиб кетади ва касалликка мойиллик ошади. Совуқ ва намгарчилик юқори бўлган пайтларда касалланиш кучаяди. Яйлов ва лагер шароитларида касаллик камаяди. Патогенези. Вирус оғиз бўшилиғи шиллиқ пардаси орқали организмга тушгач, тил, томоқ, нерв ва бош мияда яллиғланиш пайдо қилади. Мия ва мия қобиғининг қаттиқ яллиғланиши натижасида жағ мускуллари, тил ва томоқда фалажланиш бошланади. Бош бир томонга қийшайиб, касал ҳайвон

ҳадеб айланаверади, ёнбошига оғиб йиқилади, клиник қалтираш бошланиб, ҳеч нарсани билмай қолади. Агар вирус организмга тери орқали тушса, ўша жойнинг ўзида ривожланиб, кўпаяди. Кейинчалик гематоген ва лимфоген йўл билан бутун танага тарқалади. Вирусемия юзага келиб, иситма чиқади. Вируснинг мияга таъсири туфайли қўзғалиш билан тормозланиш орасидаги нисбат бузилади. Агар қўзғалиш кучайса, у танада кучли қичима пайдо бўлиши билан кечади. Мия фаолиятининг бузилиши умумий нерв системасида моддалар алмашинувининг издан чиқишига олиб келади. Натижада ҳайвон тез озиб кетиб, охир-оқибатда ўлади. Агар тормозланиш ҳолати устунлик қилса, депрессия кучайиб, умумий ҳолсизланишга ўтади. Қичишиш умуман кузатилмайди. У терининг кимёвий таркиби кескин ўгаргандагина рўй беради. Бунда асосан гистамин ацетилхолин кўпайиб, нерв толаларини қитиқлайди ва баданда қичишиш жараёнини қўзғатади. Вирус организмга тери орқали тушмасдан мияга ўтса, пайдо бўлган ацетилхолин орқа мия суюқлигига тушади ва ҳар хил қичишиш рефлексларини келтириб чиқаради. Кечиши ва клиник белгилари. Касалликнинг яширин даври 2 кундан уч ҳафтагача давом этади. Бу асосан юқиш йўли, вируснинг вирулентлиги ва организмнинг чидамлилигага боғлиқ. Касаллик ҳар доим ўткир кечади. Чўчқалар Ауески касаллиги. Касаллик қичимасиз ўтади. У эмадиган чўчқачаларда жуда оғир кечади. 10 кунлик ёшигача септик ҳолатда ўтади. Касаллик кўпинча она қорнидалигида ёки туғилган заҳоти юқиши мумкин. Чўчқачалар ётиб қолади, онасини эма олмайди, товуш ҳам чиқара олмайди. Томоғи бўғилиб қолади, сўлак оқади, ўлим 2—10 соат орасида рўй беради. Бирдан йиқилиб, кейин ўлади. 10 кунликдан 3 ойликгача бўлган чўчқачаларда эса асосий клиник белги иситма кўтарилиши ҳисобланади. Тана ҳарорати 41—42°С га кўтарилиб, касал чўчқача ҳолсизланади ва бурнидан суюқлик оқиб туради. Кейин марказий нерв системаси шикастланади. Безовталаниб, ҳадеб айланаверади, олдинга интилади, бошини охир ёки панжарага тираб туради. Бўйин ва жағ мускуллари уча

бошлайди. Айрим ҳолларда тутқаноқ тутади. Чўчқачалар йиқилиб, ёнбоши билан ётиб қолади. Юрғизмоқчи бўлинса, қалтираб зўрға юради. Бошини ёнига ташлаб, нафас олиши қийинлашади, кўп сўлак оқади. Тутқаноқ белгилари тез-тез такрорланиб, чўчқаларни ҳолсизлантириб қўяди. Улар бошини энгаштириб, бир жойда туриб қолади. Томоқ ва оёқлари фалажлана бошлайди. Афония ҳолати юзага келиб, оғзидан жуда кўп кўпик чиқади, ҳансирай бошлайди ва ўпкада шиш пайдо бўлади. Бу ҳолатда касаллик уч кунча давом этади, 70-100 фоиз катта чўчқаларда касаллик клиник белгилар аниқ намоён бўлмасдан кечади. Улар бўшашиб, тана ҳарорати кўтарилади, йўтал тутади, ринит ва конъюнктивит пайдо бўлади. Асаб бузилиши айрим ҳоллардагина рўй бериши мумкин. Касал чўчқалар 3—4 кун ичида тузалиб, бўғозлари эса бола ташлайди. Қорамоллар Ауески касаллиги. Тана ҳарорати 41,9°С га кўтарилиб, мол ҳеч нарса емай қўяди, ҳолсизланиб, кавш қайтармайди, сигирларнинг сут бериши камайиб кетади. Бурун, лаб, жағ, кўз ва тананинг бошқа қисмларида қичишиш юзага келади. Ўта безовта бўлиб, қаттиқ қашинади. Қашиган жойини тишлаб, узиб олади (расм). Безовталаниш кучайиб, қўрқиб туради, бўкиради, кучаниб, арқонини узиб кетади (ҳамла қилиш қузатилмайди). Баъзан йиқилиб, ағанайверади, Терининг қичиган жойини қашиб қонатиб ташлайди. Айрим ҳоларда жағ ва бўйнида эти учиб туради. Тез-тез сийишга ҳаракат қилади, лекин ҳар доим ҳам сиявермайди. Жуда кўп сўлак оқади, тер босади, касал мол 2—3 кундан кейин ўлади. Тузалиш юздан бир ҳолатда рўй бериши мумкин. Баъзан қичишиш кузатилмайди. Кучли терлаш, сўлак оқиши, ич қотиши ва ич куйиши кузатилади. Безовталаниш баъзан мудроқ босиб ҳолсизланиш билан алмашинади.

расм. Бузоқларда Ауески касаллигининг клиник белгиси. Қўй-эчкиларда ҳам ҳудди шундай кечиб, қўзи ва улоқларда касаллик оғир ўтади, улар узоғи билан бир кун ичида ўлади. Гўштхўр ҳайвонлар, ит, мушук, мўйналилар Ауески касаллиги . Касал ҳайвонлар ҳеч нарса емай қўяди, қўрқадиган бўлиб қолади. Итларда касаллик жуда кучли қичишиш билан кечади, мушукларда эса бу ҳолат 25 фоиз атрофида кузатилади. Итларда айрим ҳолларда безовталаниш кучайиб, ёғоч, латта ва занжирларни ғажиб ташлайди. Одамларга ҳамла қилиш кузатилмайди. Томоқ фалажланиб, кўп сўлак оқади. Бутунлай ҳолдан тойиб, сулайиб қолади. Касал ҳайвонлар 2—3 кун ичида ўлади. Йилқиларда кўп ҳолларда енгил кечиши мумкин. Бир оз иситма кўтарилиб, иштаҳа пасаяди, ҳолсизланади, 2—3 кун ўтгач, бу белгилар аста- секин йўқолади. Касаллик оғир кечса, кучли қичишиш кузатилади. Ютиниш қийинлашиб, сўлак оқади ва тер босади. Қалтироқ тутиб, ҳолсизланади ва 1 —2 кун ичида ўлади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Чўчқалардан бошқа ҳайвонларнинг ўлаксаларида қашиган жойлар кўзга ташланади. Вакцинация тартиби жадвали. Ҳайвонлар тури: доза, мл

Чўчқалар 3-15 кунлик 15-45 кунлик 4-5 ойлик 1 2 3 Қўзилар: 1 ойликгача 1- 6 ойликлилар 6 ойликдан катталари 1 3 5 Қоракузан (норка), тулки ва шимол тулкиси (песец)лар 1 Жун ва терилар юлиб ташланган бўлади. Тери остида инфильтрация кузатилади. Ёриб кўрилганда эса ошқозонда гиперемия ва қон қуйилиши борлиги маълум бўлади. Гўштхўрлар ошқозонида жун бўлиши мумкин. Ўпка қип-қизил бўлиб, шишиб кетади. Мия пўстлоғи ва қон томирлари кенгайиб, шишганроқ кўринади. Чўчқаларда тери зарарланмайди. Бурун бўшлиғи, томоқ, ҳиқилдоқ қизариб кетган ва шишган бўлади. Муртақда майда йирингли ўчоқлар кўзга ташланади. Айрим ҳолларда крупоз дифтерик жароҳатлар пайдо бўлади. Улар кекирдакка ҳам ўтиши мумкин. Ҳар доим ўпка шишган ҳолатда бўлади. Ичакларда энтерит кўзга ташланади. Жигар ва талоқда кичик некротик ўчоқлар вужудга келади. Диагноз. Диагноз қўйишда касалликнинг эпизоотологияси, клиник белгилари ва патологоанатомияси инобатга олинади. Энг характерли клиник белги чўчқачаларда касалликнинг асаб бузилиши билан кечиши, катта чўчқаларда инфлюэнцияга ўхшаб ўтиши, бошқа тур ҳайвонларда эса кучли қичима бўлиб, қашиш ҳоллари рўй беришидир. Биосинама қўйиш яхши натижа беради. Лабораторияга майда ҳайвонлар ўлаксаси бутунлигича, катта ҳайвонларнинг эса бош қисми юборилади. Бундан ташқари, ўпка, жигар талоқдан кесиб олинган бўлакчалар ҳам текширилади. 1:2 нисбатда намуналар эзилиб физиологик эритмада эмульсия тайёрлаб сузиб олинади. Шундан 0,5 мл қуён ёки мушукнинг териси остига юборилади (безовталаниш, кучли қичишиш ва қашиниш кузатилади). Бу усуллардан

ташқари, нейтрализация реакцияси, РСК преципитация реакцияси каби серологик текширишлар тавсия этилган ва қўлланилади. Ауески касаллигига вакцинация ўтказиш жадвали. Ҳайвонлар тури Дозаси, мл. Профилактика учун Даволаш учун Чўчқалар: 15 кунликгача 3 4 8 10 15 30 кунлик 4 6 8 12 1 2 ойлик 6 9 12 18 2 ойликдак катталари 10 12 24 30 катта чўчқалар 2 24 40 50 Қўзилар: 15 кунликгача 3 4 9 10 15 30 кунликгача 6 8 8 24 1 ойликдан катталари 10 16 20 30 Катта қўйлар 16 20 24 36 Бузоқлар: 15 кунликгача 8 10 20 25 15 60 кунликлар 10 15 30 45 2 ойликдан каггалари 15 20 50 75 Катта қорамоллар 50 50 120 180 Ит болалари: 6 ойликгача 2 5 6 15 6 ойликдан катталари 8 12 24 36 Тулки ва шимол тулкилари: 1- 3 ойликлар 3 5 5 10 6 ойликдан катталари 5 8 10 15 Қора кўзан ва итлар 1-3 ойликлар 1 2 3 4 3 – 6 ойликлар 2 3 5 6 6 ойликдан катталари 3 6 5 8 Мушуклар; 1 - 6 ойликлар 2 3 4 6 6 ойликдан катталари 4 6 12 15 Дифференциал диагноз . Қутуриш касаллигидан фарқ қилиш керак. Ауескида агрессивлик бўлмайди, пастки жағда эса фалажланиш кузатилмайди. Чўчқачаларда туз билан заҳарланишдан ажратиш даркор. Бунда тана ҳарорати кўтарилмайди, рацион таҳлил қилиб кўрилади. Листериоз, сальмонеллёз, ўлат ва инфлюэнцаларда эса бактериологик ҳамда биосинама усулларининг натижаси асосий кўрсаткич қилиб олинади.

Иммунитет . Касалликнинг олдини олиш учун чўчқа, қўй, мўйнали ҳайвонларга Ауески касаллигига қарши ишлаб чиқилган инактивация қилинган вакцина ишлатилади. У носоғлом ва хавфли хўжаликларда қўлланилиб, бир марта мускул орасига жадвалдаги дозаларда юборилади: Чўчқалар 3—45 кунлигида эмланиб, 3 ойлик. бўлганида эса қайта эмланади. Эмланган молларда 8—10 кундан кейин иммунитет пайдо бўлиб, 11 ойгача сақланади. Даволаш. Ауески касаллигини даволаш учун гипериммунли қон зардобидан олинган глобулин ишлатилади. Ундан профилактика мақсадида ҳам фойдаланилади. Олдини олиш. Четдан мол келтириш фақат соғлом ҳўжаликлар ҳисобидан амалга оширилиб, олиб келингач, 30 кун профилактик карантинда сақланади. Гўшт комбинатлари, қассобхона ва бошқа манбалардан чиққан чиқиндилар 1 соат қайнатилиб, кейин чўчқаларга беришга рухсат этилади. Ёз ойларида лагерларда сақлаш тавсия қилинади. Дератизация ўтказиш, дайди ит ва мушукларни йўқ қилиш режа асосида олиб борилади. Агар хўжаликда Ауески касаллиги чиққан бўлса, уни носоғлом деб эълон қилинади ва карантин тадбирлари ўтказилади. Чўчқа келтириш, олиб чиқиш, жойларини алмаштириш қатъий ман этилади. Касал моллар ажратилиб изоляторга ўтказилади ва даволанади. Чўчқалар орасида касалликка чалинганлари бўлса, она чўчқалар дарҳол ажратилади. Умумий боқиш ман этилади. Носоғлом гуруҳдаги чўчқачаларга гаммаглобулин юборилиб, 2 ҳафтадан кейин вакцинация қилинади. Соғалом гуруҳлар дарҳол эмланади. Туғишга бир ой қолганда, она чўчқалар икки марта эмланса, натижа яхши бўлади. Шу гуруҳдан туғилган чўчқачалар 2—7 кунлигида эмланади. Чўчқахоналар 3%ли ишқор ва 20%ли хлорли оҳак эритмаси билан дезинфекция қилинади. Охурлар 1%ли ишқор билан, гўнг ва аҳлатлар биотермик усулда зарарсизлантирилади. Мажбуран сўйилган чўчқалар гўштини қайнатиб, кейин истеъмол қилишга рухсат этилади. Хўжалик

охирги касал мол тузалгандан кейин бир ой ўтгач, соғлом деб юритилади ва карантин бекор қилинади. Одамлар Ауески касаллиги. Одамларга асосан касал ҳайвонни даволаганда ёки ёриб кўрилганда юқиб қолиши мумкин. Касаллар тез чарчайди, ҳолсизланади, вирус тушган жой қизариб, қаттиқ қичишиб, беморни бутунлай беҳол қилиб қўяди, 5—6 кундан кейин тузалади. Касалликни юқтирмаслик учун шахсий гигиена профилактикага қатъий риоя қилиш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

O'xshashlar

Гамборо касаллиги Morbus Gamboro

Бузоқларнинг коронавирус диареяси Koronovirus morbus bovium

Куйдирги касаллиги Anthrax

Чечак касаллиги Variola

Марек касаллиги Neurolimphomatos