Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати - Psixologiya - Referatlar

Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати Режа 1. Эксперимент қатнашчиларининг психологик хусусият ларини аник л аш. 2. Тергов э ксперимент и ва суд - психологик экспертизани тайинлаш зарурати 3. Эксперимент усули билан да ли лларни текширишда айбланувчининг билим, малака ва кўникма қобилиятини ани қл аш. 4. Кўрсатмаларни воқеа жойида текшириш психологияси

Тергов эксперименти алоҳида процессуал ҳаракат бўлиб, мавжуд фактларни текшириш ва янги далиллар олиш мақсадида ўтказилади. Унинг мазмуни муайян шароитда ва маълум вазиятларда бирон-бир воқеа- ҳодисанинг тафсилотларини аниқлаш мақсадида турли тажрибалар ўтказишдан иборатдир. Тергов эксперименти унинг қатнашчиларига психологик таъсир ўтказишнинг кучли воситаси бўлиб ҳисобланади. Унинг натижалари муайян ҳодисанинг юз бериши мумкинлиги ёки мумкин эмаслигидан далолат беради. Эксперимент қатнашчилари, яъни уни ўтказувчиларни тўғри танлаш алоҳида аҳамиятга эгадир. Уларни ўтказишда одатда кенг доирадаги шахслар жалб этилади. Экспериментда терговчи ва холислардан ташқари айбланувчи, жабрланувчи, турли соҳалар бўйича илм-фан мутахассислари, шунингдек, у ёки бу тажрибани ўтказишни таъминлайдиган техник ходимлар иштирок этишлари мумкин. Эксперимент жараёнида жиноят кўриниши, саҳнасининг айнан қайтарилиши тайёргарлик ва ўтказиш пайтида қатнашчилардан биронтасининг инсонийлик шаънига, ғурурига таъсир этувчи ва поймол этувчи, шунингдек ҳаётлари ва соғликларига хавф солувчи хатти- ҳаракатларга олиб келмаслиги зарур. Масалан, номусга тегишга оид жиноий иш бўйича жабрланувчи иштирокидаги тергов эксперименти ўтказилмайди. Тергов экспериментини ўтказиш учун бир қатор шарт-шароитларни ҳисобга олиш ва уларни яратиш талаб этилади. Хусусан текшириб кўрилаётган хатти-ҳаракатлар ёки воқеа-ҳодисаларга имкони борича ўхшаш моддий шарт-шароитнинг мавжуд бўлиши, субъектив психофизиологик омиллар такрорланиши, моделлаштирилган тажриба ҳолатларининг қайтарилиши мақсадга мувофиқдир. Айрим ҳолларда айбланувчи, баъзан эса жабрланувчи ҳам муайян томондан манфаатдор бўлганликлари учун тергов экспериментида қатнашишга розилик билдирадилар-у, воқеа-ҳодиса тўғрисида нотўғри кўрсатма беришга ёки чалғитишга ҳаракат қиладилар. Бундай пайтларда

тергов эксперименти натижалари ўта ҳушёрлик билан баҳоланиши лозим. Экперимент пайтида қатнашчилар мураккаб психологик ҳолатда бўладилар, бу уларнинг хатти-ҳаракатлари, нутқлари, ўзларини тутишларига сезиларли даражада таъсир ўтказади. Эксперимент жараёнининг шарт- шароитлари, вазият, атрофда йиғилганлар таъсири натижасида баъзан эксперимент иштирокчилари воқеа содир бўлган пайтдаги ҳиссиётларни бошдан кечиришади ёки аксинча талмовсираб, довдираб қолишади. Тергов экспериментининг бош мақсади - тажриба ўтказиш ва олинган натижаларни ҳаққоний баҳолашдан иборат. Эксперимент жараёнида терговчининг зиммасига тажриба ўтказишни уюштириш, назорат қилиб туриш, унинг қандай ўтаётганини қайд этиб бориш, олинадиган натижаларни баҳолаш юклатилади. Терговчи тажрибаларнинг сонини, такрорийлигини белгилайди. Тажрибаларнинг кўп маротабалиги тергов экспериментининг асосий талабларидандир. Иккинчи талаб - тажриба шаклининг янгиланиши, яъни такрорланаётган кейинги ҳар бир тажриба биринчисидан бирмунча ўзгартирилган шароитларда ўтказилиши. Ўзгартирилган тарздаги тажрибалар ўрганилаётган объект ёки субъект ҳақида тўлароқ маълумот бериб боради. Қонунга кўра қуйидаги ҳолатларда суд экспертизалари тайинланади: 1) ўлимнинг сабаблари ва тан жароҳатларининг характерини аниқлаш учун; 2) гумондор ёки айбланувчиларнинг жиноят содир этилган пайтда ўз хатти-ҳаракатлари учун жавоб бера олиш-олмаслиги ёки идора қила олиш- олмаслигига, аниқроғи руҳий соғломлигига шубҳа туғилган кезларда уларнинг психик ҳолатларини аниқлаш учун; 3) гувоҳ ёки жабрланувчининг ишга алоқадор шарт-шароитларни адекват идрок қилиш ҳамда тўғри кўргазма бериш қобилиятларига шубҳа туғилган пайтларда, уларнинг психик ва жисмоний соғломлигини аниқлаш учун; 4) иш учун аҳамиятли бўлган, лекин тегишли ҳужжатлар бўлмаган ҳолларда айбланувчи, гумондор ва жабрланувчининг неча ёшга кирганини

аниқлаш учун. Қонунда суд-медицина, суд-психиатрик, суд-психологик ёки комплекс турдаги экспертизаларни тегишли мутахассислар- врач, психолог, психиатрлар таклиф қилиниб, улар иштирокида ўтказилиши белгилаб қўйилган. Кўпчилик ҳолларда экспертиза ўтказиш зарурияти терговчининг ихтиёри билан ҳал этилади. Бунга сабаб мазкур масалани ҳал қилиш унинг ваколатига киришидир. Суд экспертизаларини тайинлаш ва уни ўтказиш чоғида терговчи ва эксперт ўртасидаги субъектив, психологик муносабат экспертиза натижасига сезиларли таъсир кўрсатади. Шу сабабли уларнинг муносабатлари ўзаро ҳурмат, ҳамкорлик ва ишонч асосида қурилмоғи лозим. Агар давлат экспертиза муассасаси ҳудудида зарур бўлган экспертизани ўтказиш имкони бўлмаса, бундай пайтда терговчининг ўзи ана шундай муассаса ва экспертни танлашда унинг савияси, холислиги, иш натижасидан манфаатдор эмаслиги ҳолатларини ҳисобга олиши лозим. Суд экспертизалари амалиётининг кўрсатишича, экспертиза натижасига қуйидаги ҳолатлар таъсир ўтказиши мумкин: 1. Экспертга четдан кимдир нуқтаи назарини ўтказиши; 2. Хизмат лавозимидан фойдаланиб, психологик тазйиқ ўтказиш; 3. Экспертга моддий манфаатдорликни таклиф этиш орқали таъсир ўтказиш; 4. Экспертиза тадқиқотлари муддатини қисқартиришни, тадқиқотнинг соддароқ метод ва турини қўллашни талаб қилиш ва ҳоказо. Тергов амалиётининг кўрсатишича, асосан шахснинг ҳаёти, эрки, шаънига нисбатан, мулкка, жамоат тартибига, жамоат хавфсизлигига, аҳоли соғлиғига қарши, шунингдек, вояга етмаганлар содир этган жиноятлар бўйича суд-экспертизалари ўтказиш зарурати туғилади. Диагностикага оид экспериментларни психолог иштироки ва унинг маслахатлари ёрдамида ўтказган маъқул, у тажрибаларнинг натижасига

сезиларли таъсир кўрсатувчи хилма-хил психик ҳолатларни ҳисобга олишда терговчига катта ёрдам беради. 2. Тергов э ксперимент и ва суд - психологик экспертизани тайинлаш зарурати Суд-психологик экспертизаси Ўзбекистон ЖПКнинг тегишли 171- моддасига биноан терговчи томонидан чиқарилган қарорга кўра тайинланади. Судда эса кўрилаётган ишда психологик мазмундаги вазиятларнинг мавжудлиги ҳақида ва уларнинг тергов жараёнида ўз ечимини топмаганлигига шубҳа туғилган ҳолатларда судья томонидан чиқарилган қарорга биноан суд-психологик экспертизаси тайинланади. Бу хилдаги процессуал ҳужжатларда экспертизадан ўтказилиши лозим бўлган шахс, унинг содир этган жиноий хатти-ҳаракати ҳақидаги қисқача баённома ҳамда ушбу содир этилган жиноий хатти-ҳаракатда психологик мазмундаги ҳолатларнинг мавжудлигига асосланиб, суд-психологик экспертизасини тайинлаш зарурлиги тўғрисидаги фикр акс этган бўлиши лозим. Шунингдек, ушбу ҳужжатда эксперт аниқланиб, унинг олдига ҳал қилиниши лозим бўлган саволлар қўйилиши керак. Жиноят процессуал қонун талабларига кўра терговчи тайинланган барча экспертизаларда, жумладан суд-психологик экспертизаси ўтказиш жараёнида ҳам қатнашиш ҳуқуқига эга. Бироқ қонунни инкор қилмаган ҳолда, бизнинг назаримизда, терговчининг суд-психологик экспертизасида қатнашишини ҳар доим ҳам мақсадга мувофиқ деб бўлмайди. Чунки, айрим ҳолларда психологик эксперимент ўтказиш жараёнида терговчининг қатнашиши синалувчи учун тескари таъсир қилиши, яъни унинг кўнглидаги фикр-мулоҳазаларини очиқ-ойдин айта олмаслигига олиб келиши мумкин. Шунингдек, айбланувчи ўз жиноятини тергов жараёнида тан олмаган бўлса,

психологик экспертиза жараёнида жиноятни содир этганлигини бўйнига олиши мумкин. Бундай вазиятда эксперт айбланувчининг жиноятни содир этганлигини тан олганлигини таъкидлаб, жиноятнинг содир этилиш ҳолатларини экспертиза хулосасида кўрсатиши мақсадга мувофиқ. Бизнинг назаримизда, психологик экспертизанинг бундай вазиятларни ёритиб бериши кўрилаётган ишнинг муваффақиятига ижобий таъсир кўрсатади. Бироқ, унутмаслик керакки, психологик эксперт ушбу хулосаларни фақат ўрганилаётган айбланувчига нисбатангина бериши зарур. Агарда экспертиза учун қўшимча маълумотлар олиниши лозим бўлса, эксперт-психолог бошқа мутахассисларни ҳам экспертизага таклиф қилиш ҳуқуқига эгадир. Суд фаолиятида суд-психологик экспертизасини тайинлаш ва уни ўтказиш дастлабки тергов жараёнига нисбатан бир мунча фарқли хусусиятларга эгадир. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Жиноят процессуал кодексида экспертларни судга чақириш тартиби бўйича муайян аниқ кўрсатмалар мавжуд эмас. Айрим судьялар экспертлар ишлаётган ташкилот ёки муассаса раҳбарига чақирув қоғозини жўнатиш билан чекланадилар. Бизнинг назаримизда, экспертларни суд ишига жалб қилиш бўйича ҳуқуқий кўрсатмалар ишлаб чиқилиши ва экспертларнинг хизмат ҳақи сифатидаги моддий манфаатдорлиги белгиланиши ҳар томонлама мақсадга мувофиқдир. Кузатувларимизга қараганда, экспертларнинг хизмат ҳақи белгиланмаганлиги, моддий манфаатдорлиги кўрсатилмаганлиги учун уларни экспертиза ўтказишга жалб қилиш кўпинча бироз қийинчилик билан амалга оширилмоқда. Юқорида таъкидланганидек, судда суд-психологик экспертизасини ўтказиш дастлабки тергов жараёнида ўтказиладиган психологик экспертизага қараганда бир қатор ўзига хосликларга эгадир. Хусусан судда эксперт- психолог жиноят ишига тааллуқли бўлган ҳолатлар бўйича, айбланувчининг жиноятни содир этганлигини исботлаш жараёнида, уни сўроқ қилишда ва ҳоказоларда бевосита иштирокчи сифатида қатнашади.

У психологик тадқиқот жараёнига зарур бошқа кишиларни таклиф этиши ва иш юзасидан янги далилий кўрсатмаларни талаб қилиши ҳам мумкин. Суд жараёнидаги психологик экспертизанинг ўзига хос қийинчилик туғдирадиган томонларидан бири судда вақтнинг чегараланганлигидир. Психологик экспертиза ўтказиш, маълумки, методика танлаш, уни ўтказиш, қайта ишлаш ва хулосалар қилишдек бир қатор жараёнларни уз ичига олади. Бу эса ўз навбатида маълум вақтни талаб қилади. Шунинг учун эксперт- психолог суддан бироз танаффус (бир неча соат) сўраши мумкин. Суд- психологик экспертизасини тайинлашдаги муҳим жиҳатлардан бири эксперт танлашдир. Шунинг учун биз қуйида психолог экспертлар танлаш масаласи бўйича батафсил фикр юритиб ўтмоқчимиз. 1. Эксперт комиссияси таркиби камида учта мутахассисдан иборат бўлиши лозим. Чунки, мутахассислар ҳамкор ва ҳамфикр бўлиб биргаликда ишлашади, бунинг натижасида экспертизадаги хатоликларнинг олди олинади. 2. Психологик экспертиза ўтказишга 5 йилдан кам бўлмаган меҳнат стажига эга бўлган психологлар, шунингдек, олий укув юртларининг психология кафедрасида ишлаётган ходимлар ёки илмий тадқиқот институтларининг психолог илмий ходимлари жалб қилиниши мақсадга мувофиқдир. 3. Эксперт комиссияси таркибида ҳуқуқшунослик психологияси бўйича мутахассис ходим ҳамда ҳуқуқшунос бўлиши шарт. Чунки, олий ўқув юртлари психология факультетларини тугатган психологлар кўпинча экспертизанинг ҳуқуқий асосларига, процессуал моҳиятига тааллуқли бўлган ҳуқуқий тушунчаларни етарлича билмасликлари мумкин. 4. Катта ёшдаги шахсни суд-психологик экспертизасидан ўтказишга умумий ва ҳуқуқшунослик психологияси мутахассисларини жалб қилиш мақсадга мувофиқдир. Вояга етмаган ёшларни суд-психолог мутахассиси билан биргаликда болалар психологияси мутахассиси, кекса ёшдаги

кишиларни эса геронтопсихология йўналишидаги мутахассислар иштирокида суд-психология экспертизасидан ўтказиш лозим. Психологик-психиатрик комплекс экспертизасини ўтказишда комиссия таркибига умумий психология, тиббиёт психологияси, суд патопсихологияси мутахассислари ва 1-2 та психиатр киргани маъқул. Тиббий-психологик экспертиза комиссияси таркибига эса юқоридаги мутахассислардан ташқари синалувчининг касаллиги бўйича (агар у мавжуд бўлса) невропатолог, логопед, сексопатолог, окулист ва бошқа мутахассисларнинг қатнашиши айни муддаодир. Психологик-техник экспертизалар инженерлик, меҳнат психологияси мутахассислари ва албатта техник мутахассис иштирокида ўтказилиши шарт. Суд-психологик экспертизаси бир қатор босқичлардан иборат бўлади: 1.Экспертларнинг жиноятни исботлаш мақсадида ўтказилган жараёнидаги иштироки; 2.Тадқиқотни ўтказиш; 3.Хулоса учун аҳамиятли бўлган вазиятларни ойдинлаштириш; 4.Тадқиқот натижалари асосида хулоса қилиш ва хулосани баён этиш; 5.Экспертларни сўроқ қилиш. Эксперт психолог вазифаси нуқтаи назаридан экспертизани ишга доир материални ўрганишдан бошланади. Шунингдек тақдим қилинган иш бўйича махсус адабиётлар билан танишиш ва методика танлаш жараёни ҳам амалга оширилади. Сўнгра дастлабки асосий эксперимент ўтказилади. Эксперимент натижаларини қайта ишлаш ва уни асослаш, хулоса қилиш ҳамда уни суд ёки терговга тақдим қилиш ҳам психолог-экспертнинг вазифасига киради. Психологик экспертиза хулосасининг асослилиги, уни ташкил этиш, ўтказиш, тўғри методика танлаш мутахассисларнинг малакасига, назарий ва амалий билимига боғлиқдир. Кузатишларимизга қараганда, комплекс экспертиза ўтказишда психолог мутахассис иккинчи даражали экспертга айланиб қолади. Бунинг

сабаби, биринчидан, психиатр врачларнинг психолог вазифасига ҳам билиб- билмай аралашуви бўлса, иккинчидан экспертизанинг суд-психиатрия бўлимларида ўтказилиши табиий равишда психолог иштироки самарасининг тушишига олиб келади. Шу нуқтаи назардан таъкидлаш лозимки, экспертиза тайинланаётганда психологнинг вазифаси ва унинг олдига қўйилаётган савол алоҳида кўрсатилиши лозим. Шунингдек, юқоридаги ҳолатнинг келиб чиқмаслиги учун комплекс экспертиза комиссияси таркибига суд-психиатрия бўлими ходимларини эмас, балки, муайян шифохоналарнинг психиатрларини таклиф қилиб экспертизани ўтказиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Чунки бундай экспертиза комиссиясида экспертиза раҳбари бўлмайди, натижада барча аъзолар тенг ҳуқуқлилик асосида фаолият юритадилар. Бу эса экспертиза юзасидан одилона, илмий асосли хулоса қилинишига олиб келади. Экспертиза хулосасида психолог-эксперт олдига қўйилган саволлар кўрсатилиб, уларга аниқ жавоблар берилиши керак. Шунингдек, хулосада қандай методикалар қўлланилганини, у ким томонидан ишлаб чиқилганлигини ҳамда олинган натижалар қандай хулоса қилинганлиги ҳақидаги фикр очиқ-ойдин баён этилиши лозим. Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, жиноий жавобгарлик ишларида суд-психологик экспертизасини қўллаш бугунги куннинг талаби бўлиб, у фақат кўрилаётган ишнинг одилона баҳоланишига, фуқаролар ҳақ-ҳуқуқларининг ҳимояланишига олиб келади. 3. Эксперимент усули билан да ли лларни текширишда айбланувчининг билим, малака ва кўникма қобилиятини ани қл аш. Ҳуқуқшунослик амалиётининг кўрсатишича, жиноий хатти-ҳаракатни қонуний жиҳатдан асослаш, айблов эълон қилиш қўшимча маълумотлар олишни талаб қилиб, кўплаб илм-фан соҳаларининг ҳамкорликда фаолият юритишини тақозо этади. Суриштирув, тергов ва судлов жараёнларида турли хил мутахассисларнинг иштирок этиши кўрилаётган ишнинг ўз вақтида

якунланишига, унинг объектив ва қонуний тарзда баҳоланишига имконият яратади. Ҳуқуқшунослик амалиётида муҳим аҳамият касб этадиган ана шу шундай илм соҳаларидан бири психологик экспертизадир. Психологик экспертиза жиноятнинг содир этилиш пайтида айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳлик берувчиларнинг психологик ҳолати, шахс хусусиятлари, хулқидаги ўзгаришлар, ақлий ривожланиш даражаси, психик ривожланишнинг ёшига нисбатан мос ёки адекват эмаслигини, ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар оқибатларини англай олиш лаёқатини, ўз- ўзини бошқариш қобилиятининг издан чиқиш ва унинг сабабларини аниқлаш мақсадида ҳамда шу каби бир қатор ҳолатларда тайинланади ва керакли маълумотлар олинади. Суд-психологик экспертизанинг предмети айбланувчи, судланувчи, гувоҳлар ва жабрланувчиларнинг кўргазмалари ҳаққонийлигини тасдиқлаш эмас, балки сўроқ қилинаётган шахснинг исботланиши зарур фактларни идрок қилиш, хотирасида сақлаш ҳамда баён этиш қобилияти бошдан кечираётган психологик жараёнларга айнан мувофиқлигини аниқлашдан иборатдир. Суд-психологик экспертизасини тайинлашга тааллуқли бўлган ҳолатларни янада яққолроқ баён этадиган бўлсак, айбланувчиларга нисбатан қуйидаги ҳолатларда психологик экспертиза тавсия этилиши назарда тутилади: 1. Шахснинг ёш даврига кўра психик ривожланишдан ортда қолишини, яъни психик ва ақлий ривожланиш даражаси ёшига нисбатан мос ёки мос эмаслигини аниқлаш зарурияти туғилган ҳолларда; 2. Касалликни бошдан кечирган ёки айни пайтда руҳий хасталикка чалинган ҳолатларида; 3. Бошидан кечирган ёки айни чоғда соматик касалликларга, айниқса, инфекцион, сурункали ва даволаш қийин бўлган касалликларга дучор бўлган ҳолатларида; 4. Жиноятнинг содир этилишига сабаб бўлувчи, жамият томонидан

қабул қилинган ахлоқ меъёрларига зид хулқ намоён бўлган ёки кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатининг юзага келишига сабаб бўлувчи айрим омиллар кўзга ташланиш ҳолатларида; 5. Ўз хатти-ҳаракатининг аҳамияти ва ахлоқий моҳиятини тушуниб етмаслик ҳолатининг мавжудлиги ҳақида шубҳа пайдо бўлган пайтда; 6. Айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳлик берувчининг бераётган кўрсатмаси унинг характер хусусиятига тўғри келмаётганлигига шубҳа пайдо бўлган ҳолатларда; 7. Ёзилган матн муаллифини аниқлаш зарурияти туғилган пайтда; 8. Айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳнинг шахс ва индивидуал- психологик, ёш ва ақлий ривожланиш даражасига кўра содир этилган жиноий ҳаракатнинг моҳиятини, оқибатини тушуниш ва аниқ баҳолай олиш ҳамда тўғри кўрсатма бера олиш лаёқатига эга эканлигини ойдинлаштиришда; 9. Жабрланувчининг жинсий муносабатларга боғлиқ жиноят мазмун ва моҳиятини тўғри идрок қила олиш қобилиятини аниқлашда; 10. Вояга етмаган ёшдаги айбланувчининг руҳий хасталикка боғлиқ бўлмаган ҳолдаги ақлий қолоқлик (психик ривожланишдан ортда қолиш) хусусиятига кўра ўз хатти-ҳаракатларига жавоб бера олиш қобилиятини аниқлаш заруриятида; 11. Касбий фаолиятни бажаришга тўсқинлик қилувчи турли хил психик ҳодисаларнинг юзага келиш эҳтимолини аниқлашда (масалан, авиация, автоматика ва темир йўл транспортида, автоматик бошқарувни ишлаб чиқариш оператори фаолиятида ишнинг меъёрий давом этишига тўсқинлик қилувчи психик ҳолатлар ёки ҳодисаларни ўрганишда); 12. Жиноят содир этилиш пайтида айбланувчи онгига таъсир этувчи физиологик аффект ёки бошқа ҳиссий ҳолатларнинг мавжудлигини аниқлаш мақсадида; 13. Кишининг ўз жонига қасд қилиш (суицид) пайтидаги психик ҳолатини тадқиқ этиш мақсадида.

Шунингдек, суд-психологик экспертиза жиноятнинг содир этилиш вақтида шахснинг психологик хусусиятларини, жиноий хатти-ҳаракатнинг психологик мазмунини, содир этилган жиноий ҳаракатга нисбатан айбланувчи ёки жабрланувчининг хатти-ҳаракат, мақсад ва мотивини аниқлашда ҳам қўлланилиши мумкин. Бироқ, суд-психологик экспертизаси жиноятнинг ёки мазкур ҳаракатнинг ҳуқуқий, тиббий, педагогик, фалсафий, эстетик томонларини ёритиш ва баҳолаш ваколатига эга эмасдир. Қуйида суд-психологик экпертизаси асосий йўналишларидан айримларини таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. Содир этилган жиноий хатти-ҳаракат моҳиятини тўғри баҳолай олиш ва ушбу жиноят юзасидан тўғри кўрсатма бера олиш лаёқатини аниқлаш. Экспертиза жараёнида ушбу ҳолатларни аниқлаш учун айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳлик берувчининг жиноятга дахлдор бўлган маълумотлар, воқеа-ҳодисаларни эсда олиб қолиш, эсга тушириш ҳамда воқеани тўғри идрок этишнинг субъектив жиҳатларини тадқиқ этиш ишлари амалга оширилади. Кўпчилик ҳолларда суд ёки тергов жараёнида айбланувчи, жабрланувчи ёки гувоҳнинг бу хусусиятларини аниқлаш ва ойдинлаштириш зарурияти келиб чиқмаслиги мумкин. Аммо аксинча бўлган пайтларда жиноий иш жараёнига психолог мутахассиснинг иштироки зарур бўлиб қолади. Терговчи ёки судьянинг жиноий хатти-ҳаракат ҳақидаги қарашлари айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳларнинг жиноий ҳаракат юзасидан берган кўрсатмаларига асосланади. Баъзан шундай ҳолатлар бўладики, жиноий ҳаракатнинг тўлақонли баҳоланиши учун мавжуд далиллар етарли бўлмайди. Суд-психологик экспертиза жиноий ҳаракатга дахлдор бўлган воқеа- ҳодисаларни айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳлар қандай баён этаяпти, воқеалар уларнинг хотирасида сақланиб қолган бўлса, қандай эслаяпти ёки эслай олмаяпти каби психик ҳолатлар юзасидан келиб чиқадиган саволларга психологик усуллар орқали жавоб топади.

Суд-психологик экспертизаси айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳлар томонидан берилаётган кўрсатмалар шаклланиши ҳар бир босқичининг моҳиятини, унинг якуний натижага қай даражада таъсир этишини аниқлаши мумкин. Алоҳида ҳолларда айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳнинг у ёки бу ҳолларни тўғри идрок қилиши кўрсатма бера олиши ёки бера олмаслиги лаёқатини аниқлашда катта аҳамият касб этади. Мисол тариқасида талаба М.нинг иши бўйича ўтказилган психологик экспертиза мазмуни билан танишиб чиқамиз. Талабалар ётоқхонаси коридорида А. ва М. ўртасида жанжал келиб чиқади. Жанжал ва муштлашишни биринчи бўлиб А. бошлайди. Ўша ерда ҳозир бўлганлар уларни ажратадилар. Шу орада М. хонасига кириб, ошхона пичоғини олиб чиқади ва ўша жойда А. танасининг юқори қисмига беш маротаба пичоқ уради. Кейинчалик айбланувчи терговчига бир марта пичоқ урганидан кейин ҳеч нарсани эслай олмаслигини айтади. Бироқ, жиноят содир этилган пайтда воқеа жойига етиб келган милиция инспекторига воқеани бошдан -охиригача аниқ ва мантиқан асосли ҳолда баён этиб беради. Эксперт комиссияси низоли вазиятнинг келиб чиқиш сабаб, мотивлари ҳамда айбланувчининг шахс хусусиятларини ўрганиш натижасида унинг хотирасида воқеа ҳақидаги таассуротлар содда боғланишлар асосида сақланиб қолганлигини ва М. эсга туширишнинг суст темпи асосида воқеа- ҳодисаларни эслай олиши ҳақидаги хулосага келади. Эксперт комиссияси етказилган тан жароҳати туфайли травматик амнезия (хотира касаллигининг ўзига хос кўриниши)нинг юзага келганлигини инкор қилади. Яъни айбланувчи хотирасида ҳеч қандай ўзгариш сезилмайди ва у бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни тўлалигича эслаш, эсга тушириш қобилиятига эгадир, деган хулоса берилди. Одатда эслаб қолинаётган ахборотнинг тўлиқлиги, воқеликни тушуниш, воқеанинг содир этилган вақтини, жойини идрок қилиш ҳиссий реакция ва шахснинг соғлиғига ҳам боғлиқ бўлади. Шунингдек, шахснинг маданияти, дунёқараши, ижтимоий аҳволи, ривожланганлик даражасини эсда олиб

қолишга ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Вояга етмаганлар ва кичик ёшдаги гувоҳлар ва жабрланувчиларнинг иш юзасидан берадиган кўрсатмалари алоҳида аҳамиятга эгадир. Улар хаёлот, фантазияга мойилликлари, бўрттириш, кўрганларини сўз орқали тўғри ва аниқ ифодалай олмасликлари туфайли кўрсатма беришда кўпинча реал воқеаликдан йироқлашадилар. Айнан шу ҳолатда уларнинг бераётган кўрсатмалари қанчалик тўғри ёки нотўғрилигини, ҳақиқатга яқинлигини аниқлаш учун психолог мутахассиснинг хулосаси зарурдир. АДАБИЁТЛАР

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.2003. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳлар.Т.2001, 590 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодексига шарҳлар. Т. Адолат, 2000й. 768 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 5. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.Т. Адолат, 2007й 6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 7. Каримов И.А. “Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т., 1997. 8. Каримов И.А. “Юксак маънавият- енгилмас куч”. Т., 2008. 5. Васильев B . JI . Юридическая психология. «Питер» Санкт-Петербург. 200 9 .

O'xshashlar

Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Аффект ҳолатининг суд-психологик экспертизаси

Ҳозирги замон психологияси ва унинг амалийвазифалари. Мактабда психологик хизмат

Гуруҳ (жамоа) психологияси. гуруҳнинг ижтимоий-психологик структураси