Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати - Psixologiya - Referatlar

Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати РЕЖА 1. Экспертиза предмети, ваколати ва экспертиза олдига қўйиладиган масалалар . 2. Суд- психологик э кспертиза нинг моҳияти мақсади ва вазифалар 3. Экспертиза тушунчаси ва унинг вазифаси. 4. Эксперт хулосасининг баҳоланиши.

Суд-психологик экспертизасининг асосий вазифаси — гувоҳ, айбланувчи, ҳамда жабрланувчиларнинг ўзига хос психик фао-лияти бўйича ҳақиқатни аникдаш имкониятини бериш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган янги далилларни махсус психологик бшгамлар асосида олишдан иборатдир. Суд-психологик экспертизасининг вазйфаси тушунчасидан келиб чиққан ҳолда, унинг умумий предмети тариқасида махсус психологик текширишлар йўли билан синалувчиларнинг барча психологик хусусиятларини аниқлаш жараёни қабул қилинди. Эксперт психологик текширувларнинг обьекти — инсон пси-хикасидир. Суд-психологик экспертизаси муаммоларига мурожаат қилган кўпчилик муаллифларнинг фикрича, суд-психологик эксперти заси факат зарур ҳоллардагина психик жиҳатдан соғлом киши-ларга нисбатангина ўтказилиши мумкин ва шарт, яыга суд-психологик экспертизасига юборилаётган айбланувчи, жабр-ланувчи, гувохлар-нинг психик соғлиги (саломатлиги) ҳуқуқни муҳофаза қилиш органининг вакилларида савол тўғдирмаган ё'ки суд-психиатрик экспертизасининг хулосаси билан тасдиқланган ҳолатларда ўтказилади 1 . Шундай қилиб, суд-психологик экспертизаси ўзининг текши-риш предмети ва объектига эга бўлиб, ўзида эксперт текширув ларнинг мустақил турини акс эттиради ва шунинг учун ҳам у бошқа ҳеч қандай экспертиза билан алмаштирилиши мумкин эмас. Суд-психологик экспертизаси эксперт ваколатининг мазмуни-ни ҳар бирига суд-психологик экспертизасининг аниқ тури тўгри келган эксперт психологик изланишларнинг аниқ предметларини кўрсатиш орқали очиб бериш мумкин: Шу вазиятлардан келиб чиққан ҳолда суд-психологик экспер тизасининг ваколатига биринчи ўринда:

1. Психик касаллик билан боглиқ бўлмаган психик ривож-ланишда орқада қолиш аломатларига эга бўлмаган вояга етмаган айибланувчи ўз ҳаракатларининг аҳамиятларини бутунлай англай олиши ва у қандай миқдорда шу ҳаракатларини бошка-риши имконияти тўғрисидаги саволни аниқлаш; 2. Ёш хусусиятларнинг психик ривожланиш ҳолига ва индивидуал психологик хусусиятларга кўра психик соғлом гувоҳ ва жабрланувчиларнинг иши учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни тўгри таҳлил этиш ва улар ҳақида оқилона кўрсатма бериш қобилиятини белгилаш; 3. Жиноят содир бўлган вақтда субьектда аффект ва одам онгига ва ҳаракатига катта таьсир кўрсатиш имкониятига эга бўлган нопотологик эмоционал ҳолларнинг борлиги ёки йўклигини аниқлаш диагностикаси: 4. Номусга тегиш жиноятлари бўйича ўтаетган психик соғлом жабрланувчиларни уларнинг устидан қилинаётган ҳаракатлари нинг характерини ва аҳамиятини тушуниш қобилиятини белги лаш; 5. Инсонда маьлум бир вазиятда психик холатларнинг (пари-шон-хотирлик, довдираш, ориентировкани йўқотиш) пайдо бўли-ши имкониятини ва уларни авиацияда, темир йўл ва автомобил транспортида, ишлаб чиқаришда, автоматлаштирилган система-даги ишда профессионал функцияларни бошқариш сифатида таьсирининг экспертиза баҳосини белгилаш; 6. Субьектнинг хулқ-атворига катта таьсир кўрсатиш қоби-лиятига эга бўлган индивидуал психологик хусусиятларининг диагностикаси; 7. Одамнинг хулқ-атворини характерлашни мустаҳкамлашга йўналтирувчи мотивларни белгилаш ва шахсий хусусиятлари ҳаракатининг мотивини аниқлаш: 8. Ўлган одамда ўлимидан олдинги даврда ўзини-ўзи ўлдириш учун қулай шароит яратиб берувчи психик ҳолат ва бу ҳолатни келтириб чиқарувчи сабабларнинг бор ёки йўқлигини белгилаш.

Юқорида кўрсатилган суд-психологик экспертизаси эксперт ваколатининг чегаралари албатта умумий психология ва амалий психология соҳаларининг ривожланиши ҳисобига ҳамда эксперт психологик изланишларда олиб борилган тадқиқотлардан олинган маълумотларни анализ ва синтез қилиб, таҳлил этиб тажрибаларни йиғиш натижасида кенгайди Яққол кўриниб. турибдики, суд-психологик ва жамланган психологик- психиатрик экспертизаларнинг ўтказилиши амалиё-тининг кенгайиши уларнинг мазмуни ва кейинги ривожланиш йўлларини англанилишини аниқлашга шароит яратиб беради. Суд экспертизасинииг ҳар қандай турининг ривожланиши унинг предмети ва эксперт ваколатини янада чуқурроқ тушунилшпга олиб келади. П. 1. Суд-психологик экспертизасинииг можияти, мақсади ва вазифалари Ҳозирги кунда суд-психологик экспертизаси мустаҳкам методологик асосга эга бўлган ҳолда ривожланиб, ўсиб бор-мокда. Тарихни ўрганиб боришни афзаллиги шундаки, "ўтмиши-мизда йўл қўйилган хатолар келажақда қайтарилмасин". Экспертизанинг ўзи нима? Бунга таъриф берамиз: "Экспер тиза деб, жиноят процесуал қонуни асосида фан ва техниканинг, санъат ва халқ хўжалигининг айрим соҳаларидаги мутахассис-лар, хунар-касб эгалари томонидан терговда ёки суд муҳокамаси-да келиб чиқадиган баъзи фактларнинг бўлган ёки бўлмаганлиги-ни аниқлаш мақсадида объектлар устида лабаратория шароитида олиб бориладиган текшириш ишларига айтилади". Суд-психологик экспертизаси эса жиноятни очилиши ёки уни олдини олишда психологлар томонидан ўтказиладиган экспри-мент, лабаратория ва бошқа ишларни ташкил этади. Тергов ва суд муҳокамасидаги баъзи бир муаммоларни тўгри ҳал қили-нишида психологлар экспертиза асосида унга аниқликлар кири-тади. Бу суд-психологик экспертизаси кишининг руҳий

ҳолати шахсий индивидуал психологик хусусиятларини чуқур ўрга-нишни талаб этади. Суд-психологик экспертизани ким за қачон ўтказади? Қандай ўтказади? Бу саволларга қисқагина қилиб жавоб берилиши мум-кин эмас. Шунинг учун саволлар кетма-кет, иложи борича мукаммалроқ баён этиб борилади. Суд-психологик экспертизасига қачон мурожаат этилади. Қачонки муаммоли вазият юзага келганда, яъни тергов жараёнида ёки суд муҳокамасида бирор масалани хал қилишда аниқлик киритиш ва маълумот олиш мақсадида малакали мутахассис жалб қилинади ва унинг шу иш юзасидан фикрини олишга тўғри келади. Суд-психологик экспертизасини вазифа-ларини — эксперт-психологлар бажаради. Эксперт-психолог — бу илмий, маданий педогогик савияга эга бўлган, фан соҳаларида махсус билимга эга бўлган, экспертиза муассасаларидан бирида ёки психология кафедраларида ишловчи процесуал шахе бўлиб, махсус билимга эга бўлган мутахасис эксперт психолог сифатида фаолият юритиши мумкин. Терговчи ёки судья гарчанд махсус билимларга эга бўлсалар ҳам, лекия бу вазифани бажариш ҳукуқи уларга берилмаган. Улар ўзларининг процесуал ҳолатлари сабабли суд ёки терговда эксперт сифатида қатнашишлари мумкин эмас. Бироқ уларнинг махсус билимларидан хабардорлиги тергов қилинаётган ишни чукурроқ ўрганишга, терговни тўғри олиб боришга, айрим ма-салалар устида фикр ва мулоҳазалар юритишга ва айниқса экспертнинг берган хулосасига объектив баҳо беришга ёрдам беради. Экспертиза ўтказишни суриштирув дастлабки тергов органлари ёки суд ўзининг махсус қарори ёки ажрими билан мутахассисларга топширади. Эксперт бир қанча талабларга жавоб бериши керак: - экспертдан терговчи ёки суд унинг олдига қўйган саволларга етарли даражада тўгри ва асосли жавоб беришга қодир ҳамда шахсан шу соҳа мутахассиси бўлиши керак.

- эксперт жиноят ишига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган бетараф, объектив равишда ҳал қилувчи мутахассис бўлиши шарт. - экспертдан махсус бир қанча тайёргарликлардан, текшириш-лардан ўтган бўлиши экспертизанинг муваффақияти гарови ҳисобланади. - эксперт олинган маълумот ва информацияларни сақлай оли-ши муҳим аҳамият касб этади. - эксперт психолог давлат қонунларини, хуқуқшунос касбий фаолиятларини яхши бшгаши керак. Эксперт психологларнинг хукуқ ва бурчларини Ўзбекистон Республикаси жиноят-процесуал кодексида аниқ кўрсатилган . Суд-психологик экспертизасинииг асосий вазифаси — жи ноятни олдини олишда ёки суд хукмининг тўғри чиқарилишида тергов ва қидирув ишларидаги муаммоли вазиятларни тўғри ҳал қилинишида инсонинг индивидуал психологик хусусиятлари, психологик ҳолатлари ҳамда жараёнларини мукаммал ўрганган ҳолда масалани ойдинлаштириш (аниқлик киритишда); Суд-психологик экспертизасинииг мақсади шахешшг айрим психологик хусусиятларини таъкидлаш билан чекланиб қол-маслиги лозим. Ҳамма вакт эксперт-психологлар вазиятни мута хассис сифатида ҳар томонлама чуқур ўрганиб илмий фактлар асосида муаммони очиб бериш керак. У психодиагностика усул-лари ҳамда, илмий тадқиқот ишларидан фойдаланиб шахсни психологик ҳолатига аниқлик киритиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Турли хил психологик тест ва усуллардан фойдаланиб шахснинг фаолиятида хақиқатни Очиб берищда, чиқарилган хулосани ўзгартиришига олиб келиши мумкин. Суд-психологик экспертизасининг умумий предметини ўрга-нилишига, ҳолатига, ишнинг олиб борилишига, ёки психологик муҳитларга қараб бир қанча майда бўлимларга бўлиб ўрганила-ди. Бунга бир мисол: ўсмир қонунга

хилоф равишда иш қилганида ички ҳис-туйгуларини нотўғри бошқарилиши натижа-сими ёки, ақлий ривожланиши орқада қолганлиги сабабли ўз хатти- ҳаракат фаолиятига тўлиқ жавоб бера олмаслиги нати-жасими? Буни эксперт- психолог текширишлар натижасида аниқ-лайди. Суд-психологик экспертизасини ҳар қандай бўлими-унинг умумий предметига боғлаб туради. Суд-психологик экспертизасининг объекта ҳар доим соғлом психик ривожланган шахе бўлиши керак. Суд-психологик экспертизаси ўзининг предмета, объекта ва методларига асосланиб мустақил ҳолда тадқиқотлар орқали изланишлар олиб боради. Бу экспертиза ўз соҳасининг саволларига жавоб бериш билан бошқа экспёртиза-лардан нисбатан ўзининг ҳаққонийлиги ва илмийлиги билан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам унинг ўрнини ва фаолиятини бошқа ҳеч қандай экспертизалар бажара олмайди. Юридик психология учун энг кўп ва керак бўлган малумотларни фақат суд- психологик экспертизаси бера олади. Лекин буни суд-психиатрик экспертизиси фаолияти билан аралаштириб юбор-маслик керак. Буни фаннинг тарихини ўрганганимизда ҳам қайд этиб ўтган эдик. Ҳозирги кундаги ҳар бир адабиётларда ҳам шу ҳакда алоҳида тўхталиб ўтилади. Психиатрия нима? У қандай фан? Нимани ўрганади? Бунга ҳам қисқача изоҳ бериб ўтамиз. Психиатрия — тиббиётнинг бир тармоғи. У нерв системаси фаолиятини буэилишини ўрганади. Нерв-психик системасидаги нуқсонларни ўрганади ҳамда келиб чиқиш сабаларини аниқлай-ди, касалликнинг олдини олади. Касалликни турли хил метод ва усуллар, дори-дармон билан даволайди. Нерв-физиологик системасининг камчилиги ёки бузилиши ҳаёт давомида бўлган-ми ёки туғмами уни даволаш мумкинми? Буни аниқлайди ва жавоб беради. У психоз, невроз, олигофрения, шизофрения, психиатрия, эпилепсия, наркомания, гиёҳвандлик каби касаллик-ларга бўлинади.

Махсус адабиётларни таҳлил қилиниши, қидирув ишлари ва суд практикаси фаолиятларининг умумлаштирилиши, суд-психологик экспертизасининг илмий тадқиқотлари ҳаммаси биргаликда бир қатор саволларни мукаммал ўрганишни талаб этади. 3 . Экспертиза тушунчаси ва унинг вазифаси Экспертиза текширишларининг характерига кўра турли хил бўлиши мумкин. Экспертиза ўтказиш ўзининг изчиллиги жиҳатидан дастлабки ва такрорий экспертиза ўтказишга бўлинади. Дастлабки экспер тиза бу шу иш юзасидан биринчи навбатдан ўтказилган экспер-тизадир. Такрорий экспертиза эса дастлабки экспертиза хулоса-лари билан келишилмаган холда қайта тайин қилинади. Бундай холатлар кўпинча экспертиза хулосаси билан жиноят ишидаги материаллар ўртасида жиддий қарама-қаршилик мавжуд бўлганда, экспертиза хулосалари ноаниқ ёки ишонарсиз бўлса, текшириш методлари нотўгри ёки эксперт ўз вазифа доирасидан четга чиқиб кетган бўлса ва айбланувчи асосли вожлар келтирса, мазкур масала илмий жиҳатдан ҳал қиланмаган бўлса, шу ишдан эксперт манфаатдор бўлса, шунга ўхшаш ҳолларда такрор экспертиза тайин қилиниб, уни ўтказиш бошқа экспертларга топширилади. Текширишнинг ҳажмига қараб экспертиза асосий ва қўшимча экспертизаларга бўлинади. Кўшимча экспертиза асосий экспертиза саволларига янги қўшимча саволлар кўйиш, ишда янги ҳолат ёки ўзгартиришлар киритиш ва материалларни кўпроқ тўпланиши каби вазиятларда тайин қилинади. Қўшимча экспертизам биринчи экспертга топшириш ҳам мумкин. Чунки бунда эксперт иш материали би лан таниш бўлиб, экспертиза ўтказиш муддатини қисқартиришга ва асосли бўлишга кўмаклашади. Экспертиза ўтказишда қатнашувчи экспертларни сонига қараб бир экспертли ва комиссияли экспертизага бўлинади.

Экспертам текширишни фақат экспертнинг бир ўзи комиссиялиқда эса бир соҳадаги бир нечта мутаҳассис экспертлар томонидан олиб борилади. Бу одатда текширилаётган объектларни кат т а хажмдалилигига ёки мураккаб эканлигига боғлиқ бўлади. Одатда такрорий экспертиза икки ёки ундан ортиқроқ бўлган экспертлар комиссиясига тошпирилади. Текширишда фойдаланилган билимларнинг составига қараб экспертиза бир соҳалик, кўп соҳалик ёки комплекс экспертизалар бўлипш мумкин. Бир соҳали экспертизада билимнинг бир тармоғи доирасида текшириш олиб борилади. Комплекс экспертизада эса бир неча соҳага мансуб бўлган билимлар асосида текширилиб шу текшириш натижаларига қараб умумий бир хулоса чиқаршгади. Комплекс экспертиза текширишларни бир неча сохадаги билимлардан яхши хабардор бўлган битта шахснинг ўзи ёки зарур сохадаги мутахасислардан бир неча киши ўтказишлари мумкин. Комплекс экспертиза ўтказишда ҳар бир эксперт ўз текшириш ва хулосалари учун жавобгарликни ҳис қилиши шарт. Умумий қилинган хулосага ҳар бир эксперт алоҳида ўз имзосини кўяди. Хулосада ҳар бир экспертнинг олиб борган текшириши ва олинган натижаси кўрсатилмоги муҳим аҳамият касб этади. Агар экспертлардан бирортаси умумий хулоса билан келишмаса, у ҳолда ўз фикрини алоҳида ёзиб бериш керак. Ҳар бир экспертнинг қандай иш олиб борганлиги ва текшириш методлари хулосада алоҳида-алоҳида қайд қилинади. Юқорида кўсатилган деярли барча турдаги экспертизалар махсус давлат экспертиза муассасаларида ўтказилади. Эксперти за ўтказиш илмий жиҳатдан асосланган миллий модификация-лаштирилган методлар асосида, мукаммаллашган илмий техника воситаларидан фойдаланилган ҳолда, лабаратория ва табиий шароитларда олиб борилади. Бу муассасаларда

экспертиза тадқиқотлари системалаштирилади ва умумлаштириб ўрганила- ди. Суд-психологик эксп е ртизаси суд ёки терговчининг қарорига асосан ўтказилади. бу .қарорда воқеанинг асосий мазмуни, экспертиза ўтказилиши учун зарур бўлган хулосаларнинг сабаби, экспертиза ўтказишнинг кимга топширилабтганлиги, қандай саволларга жавоб бериш кераклиги аниқ кўрсатилган бўлади. Экспертнинг олдига махсус билимидан юқори бўлган саволлар-ни (масалан: жиноятнинг сабаби каби) қўймаслиги керак. Экспертизани тайинлаш зарурлиги асосан дастлабки тергов характларидан келиб чиқади. У жиноий ишларнинг характерига ҳам боғлиқ. Суд-психоло г ик экспертизани амбулатор қабули шароитида ўтказиш мумкин. Экспертга буйруқ, топшириқ берищдан олдин уни жиноий иш материали билан таништириш керак. Эксперти зани ўтказиш учун материаллар тайёрланганда кишининг шахсий, индивидуал хусусиятларига таалуқли бўлган вазиятлар-ни алоҳида қайд этиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади. Биринчи навбатда ақлий салоҳияти, тарбиявий психологик муҳити, характери, одатлари, хулкидаги мустаҳкам кўникмалари, ҳиссий таъсирчанлик доираси, қизиқишлари, ҳаётидаги олдига қўйган мақсадлари, бошқа одамлар билан муомала-муносабатлари ҳақида маълумотлар бўлиши керак. Суд-психиатрик экспёртизаси билан суд-психологик экспёр тизаси бир вақтда олиб борилмайди. Яъни кўп соҳали экспер тиза, ёки шу одамнинг ҳақиқатдан ҳам ақлий соғлом эканлиги суд ва терговчида ишонч ҳосил қилинган тақдирдагина психологик экспертиза ўтказиш мумкин. Прокурор, терговчи ва судья экспертизани тайинлашдан олдин эксперт психолог қонундаги хуқуқ ва мажбуриятлари билан таништириб чиқиши шарт. Эксперементнинг ўтказилиши, хулосалари тартиби — жиноят- процесуал кодекси моддаларида белгилаб берилган. Агар эксперт психолог

саволларга мукаммал жавобни бера олмаслигини билса, экспертиза ўтказишни инкор этиши мумкин. Масалан: инжинер психолог — "кичик ёшдаги болани гувоҳлик беришини" ёки "жабрланишини" болалар психологиясини яхши билмаганлиги учун тўғри жавоб бера олмаслиги мумкин. Агар психолог белгиланган талаб ва қоидаларга жавоб бера олмаса "чегарадан чиқиб кетса" жавоб-гарликка тортилади. Агар эксперт писихолог хулоса чиқариш учун етарли материаларга эга бўлмаса, терговчи ёки судъяга ёзма равишда керак бўлган материаллари ҳақида маълумот беради. Эксперт қидирув. суд органдарининг ижозати билан экспертизанинг хулосасига қадар ишнинг ҳолати билан таншшшш, тергов ва қидирув ишлар олиб борилиши жараёнида қатнашиши, сўроқ қилинувчига саволлар бериш, экспертизага таалуқли бўлган предмедларни кузатиши, гувоҳлик берувчи бошқа шахсларни чақириб, савол жавоб ўтказиш мумкин. Суд-психологик экспертизасининг текширув натижалари албатта ёзма равишда баён қилиниши керак. Ҳар қандай экспер тиза ўтказиш уч боскичдан иборат бўлади, яъни тайёргарлик кўриш, текпшриш ва хулоса чиқариш. Тайёргарлик кўриш қисмидан қачон, ким билан ва нимага асосланган холда (суд, терговчининг қароридан келиб чиққан ҳодда) экспертиза ўтказилиши кўрсатилади. Айбланувчи, жабр-ланувчи ёки гувоҳнинг фамилия, исми шарифи, туғилган йили, жиноий ишга муносабати ёзилади. Бу ерда саволлар келтирилади ва экспертизани ўтказиш учун керак бўлган сабаб кўрсатилади. Текширув ўтказиш босқичи асосийси бўлиб, бир қанча бўлимларга бўлинишни талаб этади: а) жиноий ишнинг тасвирланган мазмуни. б) текширилувчининг таълим ва тарбиявий психолгик ри-вожланиши, ҳаётининг турли даврлардаги ўзгаришлари харктер-ларига таъсири кўрсатилади.

в) текширилувчининг эксперимеитал психологик текширув йўллари ва натижалари маълум қилинади. г) текширилувчи билан бўлган суҳбат ёзилади. д) умумий психологик анализ учун экспертиза ўтказишда руҳсат берилган пландаги савол-жавоблар берилади. Эксперт-психолог текширилувчини психологик ривожлани-шини анализ килаётганда шахе ҳаётини турли давларидаги ҳодиса-воқеаларига алоҳида эътибор бериб ўрганиб чиқиши ке рак. Айниқса болалик ва ўсмирлик ёшидаги ўзгаришларин син-чиклаб ўрганишни талаб этади. Бунинг учун психолог ёш давр-лар психологиясини, кризис этапларини яхши билиши керак. Эксперт-психолог текширув ишларини олиб борганда қандай методларда фойдаланганлигини, экспертизанинг асосий қисмини мақсади нимадан иборат эканлигини кўрсатиши керак. Суҳбат натижалари сўзма-сўз ҳаммаси аниқ ёзилиши шарт эмас, умумий мазмуни баён этилса бўлади, лекин текширилувчининг баъзи бир шахеий хусусиятларини нозик томонлари аниқ кўрсатилиши учун (агар шу ишга тааллуқли бўлса) тўлиқ ёзилиши керак. Текширилувчининг муносабатига қараб суҳбат давом эттирили-ши мумкин. Агар у суҳбат давомида кўрилаётган иш учун керак бўлган янги факт ва маълумотлар айтса, терговчи ёки судья бундан хабардор бўлмаса, шуларни сухбат охирига қайд этиш лозим. Олинган маълумотларни уму м лаштириб туриб психологик анализ қилиш натижасида текширув ўтказиш бўлимидан хулоса чиқариш бўлимига ўтилади. Бу бўлимнинг хулосасида эксперт олган ахборотлари билан биргаликда ўзининг билим малакала-рига таяниб туриб шу ишга муносабатини белгилайди ва асосли психологик баҳо беради. Мана шу берилган баҳодан текширув ишларининг олиб борилишида психологнинг ўрни аниқ кўрса тилади.

Хулоса қисми қисқа ва аниқ бўлади, режадан ва олдинга қўйилган саволлардан ташқарига чиқиб кетилмайди. Ҳар доим хулоса аниқ характерга эга бўлади, қониқарли ёки қониқарсиз, тасдиқловчи ёки инкор этувчи. Иккиланувчи ёки ноаниқ мавҳум хулосага келиш мумкин эмас. Эксперт хулосаси шундай тузили-ши керакки, уни ўқиган ҳар бир шахе экспертизанинг мазмуни-ни, ўтказилган текширишларни услубини ва экеспертни берган хулосасини аниқ ва тўлиқ равишда тушинсин. Экспертнинг хулосаси судья, терговчи, ёки прокурор учун мажбурий далил эмас. Экспертнинг фикри билан, келишмаслик ҳам мумкин. Бундай ҳолларда суд-психологик экспертизани тайинлаган шахе (прокурор, терговчи, судья) қонунга мувофиқ равишда эксперт фикри билан келишмасдикка, олиб келган сабабларни асосли равишда бирма-бир кўрсатиб, бериши шарт. Чунки экспертнинг хулосасидаги маълумотлар илмий-назарий манбалар асосида белгиланган бўлади. Экспертнинг хулосаси куйидагича баҳоланади: биринчидан, ишдаги тўпланган бошқа далиллар билан таққослаб кўриш йўли билан баҳоланади. Агар эксперт хулосаси билан ишдаги материалларда қарама-қаршилик бўлса, эксперт хулосасини ёки ишдаги материалларни нотўғри деб ҳисоблашга олиб келади; иккинчидан ўтказилган текширишнинг тўғрилиги нуқтаи назардан баҳоланади яъни экспертнинг хулоса фикри илмий жиҳатдан қанчалик асосли эканлиги текширилади; учинчидан нотўғри хулосага олиб келувчн бирор ўзгариш рўй берган ёки бермаганлиги аниқланади. Эксперт психологлар томонидан берилган аниқ ва тўғри хуло-салар суд- психологик экспертизанинг муваффакияти гарови ҳисобланади. 4. Суд-психологик эксперт из асида амалий психолог н инг тутган ўрни

Шундай қилиб, XXI асрнинг бошланишида ҳамма инсонлар олдида турган муҳим, ечимини кутаётган глобал муаммолардан бири бу инсон муаммосидир. Психология шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари, психик жараёнлари, психик холатлари ҳамда ички кечинмаларини ўрганадиган фан бўлгани учуй хам унинг амалий қиймати ғоят каттадир. Юкорида айтганимиздек, амалий психология психик ҳоди-саларнинг асл табиатини, уларнинг пайдо бўлиб, қандай сабаб-ларга биноан ўзгаришларини мавжуд ҳабтий мисоллар асосида тушунтириб беради. Кишининг умумий маълумотларини кен-гайтиради, билим савиясини оширади, инсоннинг биологик ва ижтимоий моҳияти билан боғлиқ бўлган фанлар (биология, физиология, фалсафа, антропология, тиббиёт, педагогика) каби фанларнинг хам муҳим объект ҳисобланади. Ҳозирги кунда мустақил давлатимизнинг буюк қудратини тиклаш тўғрисида жиддий маънавий ҳаракат бошланган экан, бундай кудратли жамиятда яшаётган фукароларни Ватанга муҳаббат ва садоқат руҳида тарбиялаб етиштириш вазифаси кун тартибида турибди. Бу вазифани тўғри ҳал килиш учун, аввало истиқлолимиз ёш-ларини, уларнинг руҳий қудратини ҳар томонлама ўргагоппимиз зарур. Миллий психологиямизни ўрганишда ўзининг самарали фаолиятини олиб бораётган етакчи олимларимиз профессорлар Ғ.Б.Шоумаров, Э.Ғ.Ғозиев, В.Каримова, М.Г.Давлетшин, А.Жаб-боров, Б. Қодировлар бугунги кунда инсон шахсини комплекс равишда ўрганиш зарур деган илмий амалий муаммони илгари сурмоқдалар (Бу муаммони дастлаб рус психологи академик Б.ПАнаньев бошлаб берган эди). Бунинг маъноси шундан иборатки, ижтимоий ҳаётда шахе камолртини битта ёки бир нечта-гина фан эмас балки бир катор фанлар бараварига системали равишда ўрганиши керак. Ана шунда инсон шахсиятининг ҳақиқий фаолиятини билиш, ижтимоий-тарихий, сиёсий, миллий психологиясини тушунтириб бериш мақсадга мувофиқбўлади.

Шахсни мукаммал ўрганишда бошқа фанларга нисбатан психология фанининг ўрни беқиёсдир. Масалан, биология инсон организмидаги биологик ва физиологик ҳодисаларни ўрганади. Фалсафа одам онгияинг борлиқга бўлган муносабати масаласини ўрганади, тиббиёт одам организмидаги турли касалликларни пайдо бўлишини ва даволашни, педагогика одамга бериладиган таълим-тарбиянинг қонуниятларини ўрганади. Психология эса инсондаги мураккаб акс эттиришни, яъни психик жараёнларни, уларнинг намоён бўлиши ва ривожланиш механизмлари қо - нуниятларини ўрганади ҳамда инсон онги ва шахеининг таркиб топиши, шаклланиб бориши масалалари билан ҳам шуғулланади. Инсон психикасининг келиб чиқиши, ҳайвонот дунёсида психик ҳаёт формаларининг тараққий этиши, инсон психика сининг тарихан қандай ривожланганлиги, ҳар бир инсон дунёга келиш жараёнидан бошлаб унинг онги қандай психологик муҳитларда тараққий этади каби масала ҳамда муаммоларни ўрганиш психология фани олдида турган долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. Характер, темперамент қандай вужудга келади, одамнинг қобилиятлари, истеъдоди қандай шаклланади, психологиянинг илмий ва ижтимоий тадқиқотлари ана шу саволларимйзга жавоб беради. Одам теварак-атрофдаги дунёни қандай идрок этади, уни қандай эсда сақлаб қолади, қандай эсга туширади ва фикр юритади, у қандай ҳисларни кўнглидан кечиради, одам теварак атрофдаги психологик муҳитни ўз эҳ-тиёжларига мослаштириб, янги моддий ва маънавий бойликлар-ни вужудга келтириб, қандай фаолият юритади каби саволларга жавоб топиш орқали психологияни ва шунга ўхшаш муаммо ларни чуқурроқ тушуниб оламиз. Психологияни ўрганиш инсоннинг психология ҳакидаги ва психик ҳаётнинг хилма-хил ҳодисалари, йўналишлари, хусусият лари хақидаги билимлар билан бойитибгина қолмай унинг интеллектини ҳам ўстиришга ёрдам

беради. Ижтимоий тарақ-қиётнинг ҳозирги босқичида психология фани борган сари алоҳида соҳаларга бўлиниб бормоқда. Жумладан, юридик психо логия, криминал психология, суд психологияси болалар психоло-гияси, тарбия психологияси, психофизиология, тиббиёт психо логияси, меҳнат психологияси, ижтимоий психология, инженер-лик психологияси, ҳарбий психология, санъат психологияси, парапсихология ва бошқалар шулар жумласидандир. Психология фани қанчалик кў^1 соҳаларга бўлинса, у ўз предметини шунча-. лик чукур ва мукаммал ўрганади, тадқиқ этади. 4. Суд-психологик экспертизасида амалий психологиянинг асос и й қонуниятларидан фойдаланиш Психология фанининг юзага келиш сабаблари тўғрисида Ғозиев олиб борган тадқиқотлар бизга анча кўп маълумотлар бера олади. Унинг таъкидлашича, агар психологик фикр тарихига назар, ташлайдиган бўлсак, унинг қадим ўтмишларга бориб тақалишини кузатиш мумкин. Чунки одамзод ўзини ўзгалардан, атроф-муҳитдан айри англай бошлаган даврдан бошлаб, унда ўзига хос психик ҳолатлар ва жараёнлар тўғрисида тасаввурлар шакллана бошлаган. Лекин ана шу тасаввурлар ва тушунчаларни яхлит тизимга солиб, унинг қонуниятлари тўғрисидаги дастлабки уринишлар унинг фан сифатида шаклланишининг ибтидосига тўғри келади. Умуман психика ҳақидаги ғоялар қадимдаёқ Суқрот, Платон, Арастуларнинг фалсафий қарашларида шаклланган. Демак, бир-ламчи психологик қарашлар фалсафа негизида пайдо бўлган эди. Буюк алломалар асарларида жон ва руҳ ҳақидаги қарашлардан таъсирланган бошқа олимлар, биринчи навбатда, файласуф олим лар табиат, жамият ва инсон тафаккури хусусида асарлар яратганда инсон психикасига ҳам эътибор қаратишни ўзларига одат қилиб олдилар. Шу боис ҳам психологияни ҳақли равишда фалсафа негизида шаклланган фан дейиш мумкин'.

Кейинчалик бошқа фан соҳалари, айниқса, тиббий-биологик изланишларда инсон ва унинг мураккаб тузилиши, психик ҳаё-тига қизиқиш ортиб борган сари секин-аста психик жараён-ларнинг ҳам яхлит бир тизими бўлиши ва уни ҳам фаннинг ютуқларидан фойдаланган ҳолда ўрганиш мумкинлиги ғояси пайдо бўлди. Қолаверса, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, инсон руҳияти тўғрисидаги психологик ҳамда фалсафий қараш лар билан табиий-илмий (анатомик, физиологик, биологик, биохимик ва бошқа) қарашлар ўртасида тафовутлар чиққани сари унинг алоҳида фан сифатида шаклланиши зарурати ортиб борди. Олимлар орасида айнан инсон психик оламини изчил ва тизимли ўрганишга эхтиёж пайдо бўлди 2 . Ўқитувчининг ўқувчилар билан бўлган машгулотлардаги бутун фаолияти уларнинг психикасига сезгиси, идроки, хотира-си, тафаккури, ҳис-туйгуси ва иродаси ҳамда қобилияти, характери умуман шахсиятига узлуксиз ва нихоятда хилма-хил таъсир кўрсатишдан иборатдир. Лекин бу таьсирнинг қандайлиги ҳамда унинг ўқувчилар томонидан қандай қабул қилиниши, уларнинг ўқиш ва тарбия фаолиятида фойдалилиги ёки фойдасизлиги, зарарлилигига боғлиқ. Ҳар бир ўқитувчи ўқувчига самарали таъсир кўрсатишга интилади, лекин ҳамма вақт ҳам бунга эришавермайди. Баъзан бир Караганда фойдали бўлиб кўринган таъсир амалда зарарли натижаларга олиб келиши мумкин. Одатда, қандайдир психологик қонуният ҳисобга олинмаганда ёки унта амал қилинмаганда шундай ҳол содир бўлади. Агар психика реал воқеликни мияда акс этгаришдан иборат бўлса, рефлектор халқанинг марказий қисмида информацияни ақлий ва қайта ишлаш, ўқитищда ўқувчиларнинг хотирасини ёдлаш ҳамда буюрилган ҳаракатларни механик тарзда бажариш билан юклаб ташламасдан, балки энг аввало уларнинг тафак-курини фаоллаштириш лозим. Ҳар қандай ўқув ҳаракатлари ўкувчининг ўзи томонидан англаниши ва доимий назорат қилиниши керак. Ўз-ўзини назорат қилиш билан амалга ошириладиган тескари алоқа бўлмаса,

ўқитиш муваффақиятли бормайди. Мушоҳада ва тескари алоқа қанчалик яхши бўлса, ўқув материалини ўзлаштириш шунчалик муваффақиятли боради. Ўзлаштириш бу ахборотни тушуниш, уни эсда олиб қолиш ва ундан фойдаланиш имкониятидан иборатдир. Агар ўкувчига бўлган ташқи таъсир ҳамиша уларнинг шахсияти орқали содир бўлиб ҳамда уларнинг ҳар бирининг психик хоссалари, ҳолатлари ва жараёнлари турли-туман бўлса, демак ўқитувчи ўқувчиларнинг индивидуал психологик хусу-сиятларини билиш ҳамда машгулотлар жараёнида уларнинг реакциясини доимо кузатиб бориши керак, мақсад шуки, токи уларга ўзининг педагогик касбий маҳоратини қандай таъсир кўрсатаётганлигини билсин ва шу асосда бу хатти-ҳаракатларга зарур аниқликлар ҳам кирита олеин. Ўкувчиларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини бил-ган ўқитувчига психик хоссалар, ҳолатлар ва жараёнларнинг ўзаро алоқаси ва ўзаро таъсири машғулотларда ҳар бир ўқув-чидаги у ёки бу психик ҳолатнинг сабабини билиш имконини беради. Сабабини билгач эса у зарур.таъсир кўрсатиб, салбий ҳолатни йўқотиши, ижобийсини эса яхшилаши мумкин. Бунда ўқувчиларда ўкув фаолиятининг конкрет тури учун оптимал психик ҳолат яратиш муҳимдир. Бироқ яна шуни ҳам назарда тутиш лозимки, фаолиятнинг ҳар бир тури ўзига хос ва жуда юксак лаёқатни таъминлайдиган психик ҳолатни талаб килади. Таълим-тарбия фаолиятида илгариловчи акс эттириш қону-ниятдари катта аҳамиятга эга. Агар илгариловчи акс эттириш даражаси ўқитувчининг ўз фаолиятини режалаштириш қобилия-ти, интеллекта, мустақиллиги, ташкилийлигига боғлиқ бўлса, ўкувчиларда илгариловчи акс эттиришни мунтазам ривожлан-тириш учун таълим фаолиятида улариинг психик сифатларини доимо ўстириб бориш талаб қилинади. Бунда фаолият ва хатти- ҳаракатларнинг натижаларини олдиндан кўришга, дастлаб конкрет ўкув ҳаракатларнинг, сўнгра машғулотлар, предметлар ўқитиш курсининг ўкув

мақсадини ҳамда бутун меҳнат фаолиятининг натижасини олдиндан кўришга установка бериш керак. Ўқувчилар бир ҳаракатнинг ва хулқ- атворнинг ҳамда умуман бутун фаолиятининг натижасини ўқитувчининг сўзлари орқали эмас, балки ўзининг фаҳми ва тажрибаси бўйича олдиндан кўриши лозим. Ўқитувчи фақат мана шундай ўйлар учун «туртки бериш»и, ўқувчининг интеллектуал фаолиятини бошқарган ҳолда уларга бирмунча тузатишлар киритиши даркор. Психикада информацион жараёнларнинг катта аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олган ҳолда ўқитувчи амалий ишида ўқув-чиларнинг ахборот оламига киришларидан олдин уларда аниқ ўкув мақсади ва вазифаларига кўра ноаниқлиқ яратиш анча муҳим бўлиб қолади. Бунга ҳар бир машгулот ва ҳар бир ўкув вазифасининг мақсадини яккалаштириш ва фаоллаштириш бйлан эришиш мумкин. Предметни мукаммал ўрганишда ахбо рот билан битта ноаникдикнинг бартараф этилиши, шубҳасиз, кейингисини келтириб чиқаради. Предметнинг назарий масалаларини ўрганишда ўкувчиларда ноаниқлик қуйидаги саволларда ўз ифодасини топиши мумкин: Моҳияти нимада, таркиби қанақа, қисмлар ўзаро қандай боғланган, амалиётда қандай қўлланилади? Ўкувчиларни бирон-бир амалий фаолиятга ўргатишда ноаниқлик изчиллик билан туғиладиган саволлардан иборат бўлади. Чунончи, бу нима? Нима қилмоқ керак, нима учун қилмоқ керак, қандай қилмоқ. керак, қандай бўлаяпти? Нима учун шундай? Қаердаки ноаниқлик бўлса у ерда ахборот-нинг бўлиши ҳам мумкин эмас. Демак, ахборотни бериш учун,энг аввало, ноаниқликни бартараф этиш керак, акс ҳолда ахборот «шовқин» билан алмашиниб кетади. Ўкувчиларда тафаккур ва техник ижодни тараққий эттириш учун ўрганилаётган предметнинг умумий қонунлари, қонуниятлари ва принциппар и ҳақида ахборот маълумоти киритишни талаб этадиган кўшимчалилик принципидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади.

Ўқувчиларга далил ва мисоллар танлаш учун шунингдек, даставвал фикран, сўнгра амалда бу абстракт таърифларни ишлаб чиқариш фаолиятининг аниқ вазиятларида мустақил кўлланиш учун имконият бериш алоҳида муҳимдир.

АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.203. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳлар.Т.201, 590 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодексига шарҳлар. Т. Адолат, 200й. 768 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодекси.Т. Адолат, 206й 5. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.Т. Адолат, 207й 6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси.Т. Адолат, 206й 7. Каримов И.А. “Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т., 1997. 8. Каримов И.А. “Юксак маънавият- енгилмас куч”. Т., 208. 5. Васильев B . JI . Юридическая психология. «Питер» Санкт-Петербург. 200 9 .

O'xshashlar

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати

Аффект ҳолатининг суд-психологик экспертизаси

Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари

Психологик маърифий ва психологик профилактика