Аффект ҳолатининг суд-психологик экспертизаси - Psixologiya - Referatlar

Аффект ҳолатининг суд-психологик экспертизаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Аффект ҳолатининг суд-психологик экспертизаси Режа 1. Аффект тушунчаси ва унинг суд-психологик экспертизадаги аҳамияти. 2. Физиологик аффектнинг информатив белгилари. Аффектнинг ўсиш динамикаси. Физиологик аффектнинг информатик белгилари. 3.Аффектсиз содир бўладиган “портловчи” эмоционал ҳолатлар. 4.Аффект ҳолатида мавжуд индивидуал психологик хусусиятлар.

Суд-психологик экспертизасини ўтказишнинг марказий маса-лаларидан бири — бу жиноят содир қилиш жараёнидаги аффект ҳолатшш диагностика қилиш. Диагностика қилишнинг сабаби шу ҳолат билан белгиланадики, жиноят қонунчилиги бўйича аффект ҳолати (физиологик) айбни енгиллаштирувчи ҳолат ҳисобланади. Кўп ҳолларда суд-психологик экспертизасини ўтказиш, мисол учун одам ўлдириш жиноятини содир қилган шахc ёки оғир тан жароҳати етказган шахс шу жиноятнинг аффект ҳолатида содир қилганлиги ёки қилмаганлигинй аниклашда намоён бўлади, яьни бу хилдаги экспертизанинг субьекти айбланувчи ёки судла-нувчидир. Бунда шахс ғазабининг аффекта, яьни жазаваланиш психик ҳолати назарда тутиладики, бундай ҳолат шахсни агрессив фаол хатга-ҳаракатларни амалга оширишга мажбур қилади. Аффект ҳолатининг шахс хулқига таьсир килиши номусга тегиш тергов ишларини кўришда намоён бўлади. Бунда жабр ланувчининг фаол қаршилик кўрсатмаганлик ҳолати кўзда тутилган. Бу ҳолда жабрланувчининг қўркув ҳолати аффектнинг мавжудлигини ёки мавжуд эмас эканлигини ва бундай ҳолат жиноят содир қилиш жараёнида унинг хулқига қандай таьсир кўрсатишини аниқлащда катта амалий аҳамиятга эга. Шуниндек, эҳтиётсизликдан содир этилган жиноятларни тергов қилиш жараёнида ҳам аффект ҳолатини аниқлашга катта эьтибор бериш зарур. Чунки аффект ҳолатининг шахс онгига таьсир қилиши шу хилдаги жиноятларни содир қилишга олиб келади. Масалан, одам ўлдириш ёки зарурий мудофаа чегара-сидан четга чиқиш жиноятлари шулар жумласидандир. Юқоридаги мулоҳазаларга асосланган ҳолда аффект ҳолати нинг суд- психологик экспертизасида кенг қўлланиш мақсадига мувофиқ деган хулосага келишимиз мумкин. Чунки С.Л.Ру-бинштейннинг фикрича, «аффект

бу — тез ва бирданига ўтади-ган, портловчи хусусиятли змоционал жараён бўлиб, бу ҳолат шахснинг ўз ҳаракатига нисбатан онгли иродавий назорат қи-лишни бузадиган ҳолатдир». Мазмунан аффектнинг ҳурсанд-чилик, қўрқув, ғазаб ва ҳоказо турларни ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ. Аффект психологик категория бўлиб, бу ҳолатни махсус билимларга, яьни аффектив реакцияларнинг пайдо бўлиши, кечиши, ривожланиши тўғрисидаги билимлар билан куролланган мутахассис диагностика килиши керак. Эксперт жиноятни аффект ҳолатида содир қилинганлиги ёки килмаганлигинй айниқласа, у тақдирда суд ва терговга кучли психик ҳаяжонланиш ҳолатига баҳо бериш ва айбни енгиллаштирувчи ҳолат деб топиш ҳукуқи берилади. Аффектнинг суд-психлолгик экспертизасини ўтказиш суд-ланувчи ёки жиноят қилишда гумонланувчининг ҳаракатини тўғри тасниф қилиш (баҳолаш) учун зарурдир. Бу ҳақида қуйидаги мисолни келтириш мумкин. «Бундан бир неча йил муқаддам қотиллик билан айбланган айбланувчи Я. нинг иши кўрилган. У отасига 27 марта жароҳат етказиб, уни,ўлдирганлиқца айбланган. Жабрланувчи уйида узлуксиз равишда ичиб, жанжал кўтарган, хотинини қаттиқ ҳақоратлаган, уни ва ўғлини хўрлаган, уларни ўлдириш билан қўрқитган. Суд мажлисида айбланувчи қуйидагича кўрсатма беради: «...2 сентябрь куни отам мен билан акамнинг орқасидан яна жанжал кўтарди, ҳар галгидек мен уларнинг ёнини олдим, отам акамни ва мени яна ҳақоратлади. Мана шу вақтда онам телефон қилиб, кеча уларни отам уйдан ҳайдаганини ва ўлдириш билан қўрқитганини айтди. Мен ҳаяжонланганимдан ва отамнинг жанжалидан қочмоқчи бўлиб тезда уйдан чиқиб кетдим, албатта бундай воқеалар ҳар доим ҳам онамнинг орқасидан бўлиб турарди. Мен уйга қайтиб келганимда отам онам ва мени яна хақоратлай бошлади, зўрға ўзимни тутиб туртдим. Кейин отам менга онанг қачон қайтса

тўғридан-тўғри уни ўлдиришини айтди. Бу ҳолат юзасидан нимаки деган бўлса, шуни бажаришни унинг эмоционал холатидан сезиб турдим. Ищдан қайтганимда ўлдирилган онамни кўришни ўзимча кўз олдимга келтирдим. Кейин отамнинг юзини ва қонни кўрганимни эслайман. Ундан кейин нима бўлганини эслай олмайман. Мен уни нима қилганимни кеч сездим ва милицияга кетдим. Мен уни қа с ддан ўлдирмадим». Суд-психиатрия экспертизаси Я. ўз қилмипшга ўзи жавоб бера оладиганлигини таькидлайди, лекин озгина ҳаяжонланиш ҳолатига неврологик реакцияга кириб туради. У туғма жароҳатни бошидан кечирган, ақлий (интеллектуал) ривожланиш қобилияти жихатидан бироз орқада қолган ва дудуқланиш хусусиятига эга. Суд-тиббиёт экспертизасининг хулосасига асосан жабрла-нувчига етказилган жароҳатларнинг кўпчилиги ўринли урилган, булар ҳақида аниқ автоматлашган ҳаракат жараёнида эканлиги баён қилинган. Бир неча марта суд психиатрик экспертизасининг суд жараёнида кўрсатма беришича, судланувчининг кучли психик ҳаяжонланиш ҳолатида эканлигини аниқлаш масаласи суд-психологик экспертизасига, юклатилган, бунда ҳимоячи Я. га нисбатан суд-психологик экспертизани тайинлаш ҳақидаги талабнома киритилиб ушбу саволга жавоб беришни сўрайди: 1. Я. нинг олий нерв фаолиятининг хусусиятлари ва типлари; 2. Унинг психикасига тугма жароҳатларнинг таьсири борми ва уларнинг оқибатлари мавжудми; 3. Туғма дудуқланиш ва жанжал бошланиш билан тезда унинг огзаки фикрининг сусайиши ўртасидаги мунозараларнинг ўзаро таьсири. 4. Узоқ давомли жароҳатловчи психологик муҳитлар ва жиноят содир қилишдаги яққол ҳолатлар, ҳодисалар. Ҳимоячининг талабномаси қуйидаги асос бўйича рад этилди, яьни суд-психологик экспертизаси судда ўтказилмайди. Ҳукмда судланувчининг

бирданига кучли психик ҳаяжонланиш нати-жасида ҳаракат қилмаганлиги кўрсатилган. Бу хулоса куйидаги-ча асосланган, яьни отасининг онасини ўлдириш ҳақидаги қўрқитиш, ҳақоратлаш ва жанжаллар олдиндан ва узлуксиз равищда бўлиб турган ва булар судланувчи учун ҳеч қандай янгилик эмас. Шундай қилиб, бу муҳим жабҳалар судланучи ҳаракатини квалификация қилиш учун ҳамда психик ҳолатларни тиклащда обьективликка эришиш мақсадида уларнинг қарорида эксперт психологии қатнаштириш масаласини қўйиш зарур. Судланувчининг кучли психик ҳаяжонланиш ҳолатини бирданига келиб чиққанлигини суд-психологик экспертизаси жараенида эксперт психологлар томонидан тасдиқланиши, суднинг ўз хулосасини ўзгартиришга олиб келиши лозим ва судланувчи ҳаракатининг юридик таснифини ўзгартиришга олиб келади. 2. Физиологик аффектнинг информатив белгилари Узоқ йиллар давомида «Айбланувчи жиноят содир қилаётган вақтида аффект ҳолатида бўлганми?» деган савол юристлар томонидан мустақил, мутахассислар ёрдамисиз ҳал қилинар эди. Бу борада суд-психиатрик экспертизасининг имкониятлари чеклангашшги ҳисобга олинмасди. Физиологик аффект психик ҳолатдан чиқмаган ҳолда, кутил-маган тарзда қисқа вақт оралиғида катта куч билан содир бўлиб, психология доирасида ўрганилади. Нормал аффект билан патологик эффекта оралиғидаги фарқни кўрсатиш учун соғлом одамдаги нейродинамик жараённи асос қилиб олиш табиий ҳолдир. Бирламчи аффектнинг сабабларини кузатиш орқали физио логик ҳолдаги психологик табиийликни кўриш мумкин, шунинг учун ҳам таҳлил қилинаётган психик ҳолатни психологик аффект деб аташ мақсадга мувофиқ.

Ҳозирги замон психология адабиётларида «аффект» тушунча-си ҳеч бир тўддиришсиз аниқ ифодаланишига эга. Келтирилаётган мулоҳазалар шуни кўрсатадики, физиологик аффект суд- психологик экспертизасига тааллуқли бўлиб, бунинг далили сифатида патологик ва физиологик аффект оралиғидаги фарқни ётиғи билан кўриб чиқиши масаласи ётади. Психиатрияда патологик аффект шундай характерланадики, у ўткир қисқа муддатли психик бузилиш жараёни бўлиб, алоҳида фавкулодда тўсатдан пайдо бўлувчи ва мужассамлаштирувчи ҳолатдир, яьни: 1. Онг доирасини чуқур чалкаштирувчи, қайсики қоронғулаш-тирувчи ҳолат туғилишига йўналтиради; 2. Автоматик ҳаракат билан тезкор двигателли ҳаяжонланиш; 3. Тула ва қайта содир этилган амнезиянинг ҳаракатлари ва ҳоказо. Патологик аффект ҳолати безовталаниш кечинмаларнинг интенсивлиги билан ажралиб туради, лекин шу ҳолатда содир қилинаётган ҳаракат катга таьсир қилувчи кучга эга бўлади. Кўп ҳолларда патологик аффектнинг қизиққонлиги кўп ёки кам, узоқ муддатли чукур уйку билан тугалланади. Шундай ҳолларда патологик аффект мазкур жараёндаги психиканинг касаллик ҳолати бўлиб ҳисобланади, шунинг учун ҳам бу ҳолат психиатр билан врач томонидан тўғри баҳоланиши ва текширилиши лозим. Патологик аффект ҳолатида ноқонуний хатти-ҳаракат содир этган шахс, психик касал эканлигини суд психиатрик экспертизаси тўғри тан олади. Психологияда аффект деб «кучли ва шунчаки қисқа муддатли эмоционал ҳаяжонланиш пайдо бўлшпи тушунилади». Бундай вазиятларда психик ҳолатлар алмапш-нуви деб баҳоланади, лекин уларда хасатлик белгилари бўлмайди.

Аффект ҳолатини юзага келишининг икки хил сабаби бўлиши мумкун. Биринчидан, бу ҳолат одамнинг ҳаётига хавф туғдирувчи биологик инстинктига ва эҳтиёжига боғлиқ равишда, масалан, бевосита ёки билвосита ҳаётга татбиқ қилиш. Иккинчидан, аффект уни ўраб турганларнинг ҳаракати уларнинг мулоҳазалари, ижтимоий баҳолари, унинг шахсига каттиқ шикает етказувчи инсоннинг ўзини-ўзи баҳолашига таьсир кўрсатувчи омиллар билан юзага келтириш мумкин. Маьлумки, аффектни, мажбурлаш ёки шахсни қаттиқ ҳақорат қилиш йўли билан юзага келтириш аксарият ҳолларда учрайди. Юқоридаги мулоҳазалардан кўриниб турибдики, аффект фақат (спепецифик) ўзига хос хусусиятлари бор бўлган вазиятлардагина юзага келади, холос. Ушбу омилни тасдиқловчи бир талай материаллар мавжуд. Юридик адабиётларда ҳаққоний равишда кўрсатиладики, мана шу вазият субьектнинг ҳаёлида эмас, балки унинг ўнгида пайдо бўлиши шарт. Аффект ҳар доим бир зумда пайдо бўлиш хусусияти билан тавсифланади, чунки у биринчи бор инсонга таьсир қилгани учун унда кўзғатувчилар аффектли муносабатни юзага кедтиради. Баьзида аффектли портлаш тайёрловининг шартларидан бири - аффектли муносабатни келтирувчи такрорий вазият бўлиб ҳисобланади. Айнан такрорий вазият кечинмаларнинг ривожланишига, кейинчалик эса аффектив портлаш содир бўлипшга олиб келади. Бунинг асосий маьноси шундан иборатки, охирги вазиятларда ғайриқонуний ҳаракатларни содир қилган шахс фавқулодда аффект ҳолатида бўлади. Суд, тергов амалиётида шундай ҳолатлар маьлумки, жиноий хатти-ҳаракатлар, қачонки жабрланувчи томонидан кўп марта ва такрор содир этилган ҳақоратлардан сўнг содир этилиши кузатилади. Бундан кўриниб турибдики, жабрланувчи ўзининг ҳаракатини охирида қўпол ва ҳақоратли ҳаракатлар содир килиши мумкин, лекин бу

ҳаракатларнинг ўзи аффектнинг «охирги томчиси» сифатида келиб чиқишига сабаб бўлшпи аксарият ҳолларда учрайди. Шундай қилиб, физиологах аффект, яьни жисмоний аффект бирламчи ёки бир маротабалик «аффектоген» ҳолатларининг пайдо бўлиши натижасида аста секинлик билан аффект кечинмаларининг тўпланишида вужудга келади. Аффект онгнянг функциясини йўқолишини келтириб чикармайди. Шунинг учун инсон ўз хатти-ҳаракатини эслайди, баьзида бу ҳаракат ёки ҳаракатнинг баъзи бир элементлари эсдан чиқиб қолиши мумкин. Физиологик аффектнинг информатик белгилари куйидагича-дир: 1. Онгнинг торайиши аффектнинг чуқурлашувига олиб келади. Бундай ҳолатларнинг вужудга келиши онг доирасининг чегараланиши жараёнларида аниқланади. Бундан ташқари, вазиятни назорат қилиш тартибининг бузилиши билан ҳам юзага келиши кузатилади. Асосий эьтибор зўрикиш манбаига ва у билан боғлиқ бўлган элементларига қаратиш мақсадга мувофиқ. Онгнинг эмоционал ҳаракатидан, инсонни ҳақоратлаш, ўта қаноатсиз- ланишдан ташқари баъзи бир ҳаракатлар билан тўлдирилади, Конфликт, низоли вазиятларнинг қабул қилиниши бироз ўзгаради. Мазкур ҳолат сайланма фрагмент бўлиб крлади, очиқ боғланмаганлик бир вақтдалик ҳолатини йўқотади. Дастлабки тергов ҳамда экспертизада айбланувчининг «ҳисоботи» дан маьлумки, унинг хатти-ҳаракатлари онгидаги фикрини аниқ белгилайди, у ищ учун аҳамиятли элементларни қабул килмайди ва англамайди. Физиологик аффект ўзини ўзи англашни ўта бузилишининг кўрсаткичлари бўлиб, аффектни ўраб турган дереализация (қайта амалга оширишнинг) белгилари хисобланади, уларнинг мавжудлиги аффектни дифференциаллаштиради (табақалаштиради).

Онгнинг торайишини ташки белгиларидан бири — ориентиров ка қилишнинг (билиш жараёнларининг) пасайиши, атроф-муҳитга кўр-кўрона жаҳл ва сезгирликнинг камайиши хисобланади. Айбланувчилар кўпинча ўз жароҳатларига эьтибор қилмайдилар, хавфли тўсқинликларга эьтиборини қаратмайдилар, атрофдагилар-ни тан олмайдилар, мақсадга эришиш учун ҳеч нарсаларга эьтибор бермасдан тўғридан-тўғри ҳаракат қиладилар. 2. Хулқ-атвор ва фаолиятнинг бузилиши. Бузилиш жараёни онг функцияларининг четга оғишида, ўта қайсарлик ва ҳаракатнинг стереотиплигида (унинг ғайриихтиёрий такрорланишида) ўз аксини топади. Бунда фаолиятнинг тузилиши бузилади, мураккаб интеллектуал (ақлий ва мотор ҳаракат) малакалари бузилади, бу дегани онгни назорат қилувчи оддий элементлар ҳаракат автоматизм, мақсадга йўналтирувчи усул ва воситалар йўқо лишини англатади. Юқорида кўрсатилган ўзига хос хусусиятлар қуйидаги типик криминологик аффект ҳолатида амалга оширилган жиноятларни аниқлайди. Улар учун кўп марта калтакланиш ва жароҳатлар олиш, ҳақоратланиш хусусиятлари хос бўлиб, кўпинча тўла қаршиликка қарамай, уни ўлимга олиб келади. Ҳаракатнинг пасайиши унинг энергиясини кучайтиришга сабаб бўлади. Бу ҳолатда шахс жуда каста қаришликни енгишга қодир бўлиб, мураккаб кучга эгадир (оддий ҳолатдан ташқари). Онгниг торайиши ҳаракат бузилишини мезони бўлиб, аффект ҳолатидаги феъл-атворнинг бузилиш даражасининг нормал ҳолати «субъект» ҳаракатининг бузилиши даражасидаги фарқи туши-нилади. 3. Асабийлашган эмоционал ҳолатнинг типик динамикасига кўра: таваккалчини субъектов тусмол қилиш ва ривожланишнинг импульсивланиши (ички турткиси ердамида), портловчи «лавага ўхшаб борипш ва секинлашуви, яьни баъзи муаллифларнинг фикрича», тўғри бурчакли аффект ҳолатининг кечишига киради.

4. Аффектнинг характерли «физиологик» белгиларидан бири узлуксиз пантомимик ва вегетатив кўринипш нуткнинг экспрессив ва коммуникатив функцияларининг бузилишида ифодаланади. Нерв системасининг кучсизланиши ва ишдан чиқиш босқичида энергияни жуда интенсив равишда сарфлаши — бу аффектов портлаш жараёнида ҳар қандай шахс учун симптомдир (аломатдир). Буларга-психик ва жисмоний заифликлар — кучли психик эзилиш, депрессия, бўшашиш, ўта чарчаш, ўзини йўқотиб кўйиш, жаҳли чиқиш ва жабрланувчига ачиниш ҳислари киради. Қоида бўйича бундай шахслар (жиноят содир килган инсонлар) воқеа содир бўлган жойда қоладилар, одатда ушбу воқеа ҳақида ўзлари милицияга хабар берадилар, жабрланувчига ёрдамга шошиладилар. Кўпинча эса баъзи бир жиноятчилар воқеа содир бўлган жой-дан қочишга интиладилар, лекин ўз изларини йўқотишга интил-майдилар, ташқи кўринипш хақида қайғурмайдилар, аниқ мақсад ва йўналишларга эга бўлишга ҳаракат килдмайдилар. Аффектнинг хулоса боскичида у амнезия шаклига ўтиши мум кин. Улар аффектнинг хавфли кўрсаткичи бўлиб, унинг объект-даги мезонларнинг (белгиларнинг) ортда қолганлигини ифодалайд и . Барча деталлар ва ҳаракат ҳақидаги материалларнинг тўла сақлагошш нафақат ўзини, балки атрофдагиларни хам қизиқтир-майди, бу эса бевосита тарзда жиноятнинг амалда оширилишида онгнинг эксперт хулосасига ҳеч кандай даҳли йўқлигини тасдиқлайди. Хотиранинг аффектдан кейинги бузилиш натижаси тўла амнезия даражасига ета олмайди, баьзида вазият элементларининг уқгирилшпида ва шу борада психолог-экспертнинг хулосасини олишда ўз аксини топади. Ҳамма ҳолларда ҳам эксперт хулосаси-нииг зид (тескари) томонлари ҳақиқатга,

мақсадга эришишга тўсқинлик қилган, жиноятни яширишга шароит яратиб келган. Доимо шуни ҳисобга олгап керакки, шунта ўхшаш экспертиза хулосалари хотиранинг бузилишида ҳимоя ролини ўйнаган. Шунинг учун хам суд- психологик экспертизасини ўтказишда аффектнинг характеристика-си, субъективга ўхшаш, иккинчи даражали роль ўйнайди ва аффектнинг объектив белгиларини ҳисобга олган ҳолда жиноят содир қилган жараёндаги ҳолат эксперт хулосасига тўғри келиши лозим. Аффектсиз содир бўладиган «портловчи» эмоционал ҳолатларга куйидагилар тегишлидир: 1. Онгнинг торайишини аффектов шаклланмаганлиги интрос-пекцияда (ўз- ўзини кузатищца) экспертланувчи қобилиятининг сақланганлиги, ҳолатни қабул қилшпнинг етарли, тўла ва аниқ даражада шайлиги, мақсадга мувофиқ йўналишнинг борлиги ҳаракатни реализация қилишнинг муҳим воситасидир ва булар терговдан олдин ва мазкур жараёнда ижобий натижалар бериши мумкин. 2. Ахлоқ сақлашнинг мувофиқлиги. Бунинг учун фаол роль ўйновчини кўрсатиб бериш шарт, чунки мунозарали вазиятда экспертланувчи ташаббус кўрсатиши мум кин. Мақсадга эришувда тўғри воситаларидан фойдаланиш, экспрессив аффектнинг характерли белгиси бўлиб, аффектнинг рационал (оқилона) бошкариш йўли ҳисобланади. Мураккаб фаолиятни бошкариш эхтиёжи сифатида акт тузилади. 3.Ғайриқонуний харакатнинг импульсивлиги қайсики ташки кўриниши юмшоқроқ сифати, фарки ва ўзаро ажралиб турувчи босқичнинг эмоционал жараёни асосида намоён бўлади.

4.Эмоционал ҳолатни кечиришнинг хусусиятлари ва кечинма-ларн мазмунининг масъуллиги ва бўндан кейинги шароитларда эмоционал ҳолатнинг мослашуви албатта психологик қонуният-ларига мос келади. 5. Эмоционал, интелектуал ва физик белгиларнинг йўқлиги оддий эмоционал ҳолатларда кучеиз интенсив энергетик кувват-лар билан боғланганликни билдиради. Гоҳида эмоциянинг кучайи-ши билан аниқланадиган шартли реакциянинг таъсир этиши, кўпинча шубҳаларни бартараф қилишга, жиноят содир қилинган жойдан яширинишга олиб келади, буни биз иккинчи даражадаги аффект эмас, деб хисоблаймиз. Патологик аффект ва бошқа клиник ҳолатларга тегишли бўлган ҳодисалар ҳақида муаллифлар бир овоздвн тасдиқлайдиларки, онг даражасини торайиши аффектнинг портлаш жараенида инсонни бутунлай йўлдан адаштиради, психик кечинмаларнинг бузилиши-га олиб келади, бунинг окибатида фикрлар алоқадорлиги бузилади, барча боғланишлар физиологик аффектдан ажралиб туради. Бу эса патолагик аффектни физиологик аффектдан ажратиб турувчи хусусиятларидан биридир. У чуқур психик ва жисмоний толиқиш ҳоллари билан тавсифланади. Қоида бўйича булар чексиз чукур уйку билан ёки эшитиш сезгиларининг йўқолиши, кучеизланиши, атрофдагиларга бефарқлик билан қар-ши қараш ҳолатлари билан якунланади. Мазкур ҳолат шунингдек, онгнинг чукур бузилишига ҳам олиб келиши кузатилади. 3. Аффектнинг суд-психологик экспертизаси мазмунидаги масалалари Юқорида айтиб ўтилган барча фикр ва мулоҳазалар қайси вазиятларда эксперт-психолог тергов жараенида иштирок этиши тўгрисида боради. Шундай қилиб, И.А. Кудрявцевнинг таъкидлашича, айни вази ятда эксперт-психологларнинг мажбурияти ва ҳуқуқ доирасига куйидагилар киради:

-аффект и в портлашнинг вазията, шахсияти ва феномено-логиясини баҳолаш; -аффектнинг ташқи намоён бўлишида ўзига хослиги ва ривожлани- шидаги хусусиятлар асосида ётувчи психологик механизимларни ўрнатиш; -аффектив сезгининг типик қонуниятадаги уларнинг огиш констатацияси, физиологик эмоционал ҳолатлари реакциялари билан чегараловчи аффектнинг туби; -аффект и в чуқурликка эриша олмаган, эмоционал реакциялар ва эмоционал ҳолати билан физиологик аффектанинг ажралиши. М.М.Коченовнинг фикрича, суд-психологик экспертазасининг аффекти бўлиб қуйидаги предметлар хизмат килади: 1. Қонунга қарши ҳаракатлар қилишга олиб келадиган вазиятнинг ҳам объектив, ҳам субьектив таҳлили. 2. Айбланувчи щахс махсус белгиларининг анализи. Бунинг учун гувоҳларнинг кўрсатмалари, иш ёки ўқиш жойидая тавсифнома, текширувчи билан бўлган суҳбатнинг маьлумотлари, психологик текширув натижалари- нинг материаллари алоҳида аҳамият касб этади. 3. Жиноят содир этиш жараёндаги субьектнинг психо-физиологик ҳолатининг анализи (уйқусизлик, чарчаш...). 4. Жиноят содир этиш вақтидаги субъект хулқининг анализи. 5. Жиноят содир этилганидан кейинги киши хулқининг талкини. 6. Ўзининг қонунга қарши хатти-ҳаракатларига нисбатан шахснннг кейинги муносабатига қиёсий тавсифи. 7. Вазиятни баҳолашга тўхталар эканмиз, шуни айтиб ўтиш керакки, эмоциянинг энг асосий сифатларидан бири-бу унинг вазият боблигидир. Бу тобелик П.В.Симонов томонидан эмоциянинг структураси формуласида пухта изоҳлаб берилади. Шундан келиб чиқадики, аффектогенли вазиятни ривожлантириш учун зарурий ва етарли сабаб,

юқори шахсиятли психик шикастлантириш билан хавф солиш фактори ва шартлари мавжудлиги, субьектни тўлкинлан-тирувчи, нарса, йўл-йўриқ хақидаги маьлумотларнинг камлиги, нарсанинг ва вақтнинг нейтраллигида пайдо бўлган хавф ва қониқиш ҳисси орқали унинг истаги ва хавфсизлиги фаоллашган ҳисобланади. Талабларнинг иерархияси индивидуал хусусиятга эга бўлиб, у ҳамма одамда шундай номланувчи асосий талабларни ўзининг тартибига киритади. Буларга биологик, инстинктли талаблар ва айрим юқори социал талаблар киритилади, даставвал ҳамма талаблар социал иқрор бўлищда, ҳурматда, ўзлигининг қимматли «мен))лигини кўтаришдан ва уни сақлашдан иборат. Асосий талаблар бир-биридан чиқарилмайдиган ва ўзаро бир-бирининг ўрнини боса олмайдиган эҳтиёжлар бўлиб, ҳисобланади. Шунинг учунгина булар юқори аффектли потенциалга эгадирлар. Шахсни ижтимоий шаклда қониктириш мумкин бўлмаган вазиятларда шахс мавжуд ҳолатни аффектнинг «ҳалокатли» йўли билан ҳал қилишга ўтади. Психик ҳолатга таьсир килишнинг информатик характерис-тикасиии, обьектив шартларининг ўзига хослиги ва сабабий боғланишларни фақат обьект ҳолатининг шартларидагина эмас,балки субьектнинг шахси, унинг динамик ҳолатларида ҳам кўриш мумкин. Шу билан аффект ҳолатнинг таьсирини аниқласа-да, лекин жабҳавий обьектларини ўрганиш билан чегараланиб қолмайди. Бу ҳолат экспертни адекват, яьни тўғри баҳолашда субьектнинг шахсини аниқлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Низоли вазиятларнинг мавжудлиги аффектнинг вужудга келишига етарли асос бўлиб ҳисобланмайди.

Кейинги муҳит — бу шахснинг индивидуал психологик хусусиятининг комплекси ва субъект-конфликт жараёнидаги муваққат ҳолатидир. Бир шахсда мавжуд бўлган, яьни аффектни келтириб чиқара-диган психологик муҳит бошқа бир шахснинг хатти-ҳаракатидаги узлуксиз ҳолатларнинг бузулишига олиб келмайди.

АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.2003. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳлар.Т.2001, 590 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодексига шарҳлар. Т. Адолат, 2000й. 768 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 5. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.Т. Адолат, 2007й 6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 7. Каримов И.А. “Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т., 1997. 8. Каримов И.А. “Юксак маънавият- енгилмас куч”. Т., 2008. 5. Васильев B . JI . Юридическая психология. «Питер» Санкт-Петербург. 200 9 .

O'xshashlar

Суд муҳокамасининг психологик асослари. Индивидуал психологик ўзига хос хусусиятларнинг суд-психологик экспертизаси

Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари

Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати

Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати

Меҳнат психологияси экспертизаси