Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida - Psixologiya - Referatlar

Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida Reja: 1. Kasb va professionalizm haqida tushuncha. 2. K asb haqida umumiy tasavvur, mutaxassis va havaskorlar psixologiya xususida . 3. Buyuk ajdodlarimiz kasb-hunar to’g’risida. 4. Psixolog kasbining shakllanish i.

Har bir inson hayotida kasbiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar farzandlarining ilk qadamlaridanoq uning kelajagi to’g’risida o’ylab qolishadi. Farzandlarining qiziqish va qobiliyatlarini kuzatish orqali ularning kasbiy kelajagini aniqlashga harakat qiladilar. Ayniqsa, maktabda beriladigan ta'lim- tarbiya o’quvchining turli fanlarga bo’lgan tanlovli munosabatini keltirib chiqaradi, ayrim bolalarda esa qaysidir fanlarga bo’lgan qiziqishi tez seziladi, ya'ni tasviriy, musiqaviy va hokazolar. O’smirlik davriga kelib, muammo yanada kuchayadi. Ko’pgina o’quvchilar va ota-onalarga qanday kasbni tanlashlari oldindan ma'lum bo’ladi: ular ―Men shifokor bo’laman, ―Bizning o’g’limiz, qizimiz, tibbiyot insititutiga hujjat topshiradi. Shunday bo’lsada, kasbiy maqsadlarning aniqligi va ularni ruyobga chiqishi bo’yicha xavotirlanish holatlari sezilib turadi. Omadsizlikka uchrasa-chi? Ayrim o’quvchilar uchun to’qqizinchi sinfni bitirgach, kasbiy yo’nalishlarini tanlash - eng dolzarb masala bo’lib qoladi. Ko’pgina maktab bitiruvchilari kelajakda kim bo’lsam ekan yoki qaysi sohani mutaxassisi bo’lsam ekan? - degan savolni o’z oldilariga qo’yib, kasb tanlash muammosiga duch kelishadi. Natijada o’quvchilar tomonidan mutaxassisliklar tasodifan tanlanadi. Hech qanday maxsus tayyorgarlikka ega bo’lmasdan yoki kasbiy kelajagini tushunib yetmasdan maktab bitiruvchilarining bir qismi darhol ishga joylashadi. Bunda kasb dunyosida o’z o’rnini qidirish o’zgacha ma'noga ega bo’ladi. Kasb hunar kollejiga kirgan yoshlar uchun kasb tanlash muammosi to’liq yechilmagan bo’ladi. Ularning bir qismi tanlovning to’g’riligiga o’qishning birinchi yilidayoq ikkilanib qolishadi, boshqalari - mustaqil kasbiy faoliyatning boshida, ayrimlari kasb bo’yicha 3-4 yil ishlagandan keyin, yoshlarning ayrimlari kasb maktabini bitirib, egallagan kasbi bo’yicha ish topa olmaydilar va ishsizlar qatoriga qo’shilib qoladi. Demak, ular uchun kasb tanlash muammosi yana dolzarb bo’lib qolaveradi. Psixologik toliqish, xavotirlanish, kelajakka nisbatan ishonchsizlik, bilan qarash mehnat olamida o’zini topishida ma'lum qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar oldida ishga joylashish muammosi paydo bo’ladi.

Individual-psixologik xususiyatlarini kasb talablari bo’yicha kasbiy tayyorgarligiga mosligini aniqlash uchun qator mutaxassisliklar bo’yicha kasbiy tanlov o’tkaziladi. Uning bajarilishi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi ya'ni unga ko’ra kasbning normativ tavsiflarini belgilab olish psixologik xususiyat va sifatlarini aniqlash lozim. Bo’lajak mutaxassis shaxsida yangi a'zolari orasida, turli yoshdagi kishilar bo’lgan jamoaga kirish, kasbiy faoliyatga ko’nikish, yangi ijtimoiy rolni tushunib olish yana muammolarni keltirib chiqaradi. Moslashuv bosqichiga kasbiy ijtimoiy yetuklik va ijtimoiylashuv shakli kiritiladi. O’zgargan kasbiy vaziyat yangi psixologik xususiyatlar va sifatlarning shakllanishiga olib keladi. Shaxs psixologik tuzilishidagi keskin o’zgarishlar kishining hayotini ham o’zgartiradi. Oldingi maktab - oila –jamiyat tizimi o’rnida yangi ya'ni ―kasb-oila ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar vaziyati kelib chiqadi. Endi shaxs rivojlanishida kasb-muhit omili muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Har bir kishining hayotida kasbiy rivojlanish bo’yicha o’zgartiruvchi normativ vaqtlar mavjud bo’ladi. Masalan; kasb-hunar kollejiga kirish, uni tugatish, ishga kirish, mehnatga bo’lgan layoqatini yo’qotish, majburiy ishdan bo’shash va boshqalar. Bunday voqealarining paydo bo’lishi bexosdan yoki qandaydir sharoitlar tufayli, gohida esa mutaxassislik sababi natijasida bo’ladi. Ko’p hollarda normativ bo’lmagan voqealar kasbiy istalmagan noxush voqealar, hisoblanadi. Jamiyatimiz uchun dolzarb psixologik muammolardan biri-bu ishchining nafaqaga chiqishi hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning o’zgarishi yangi ijtimoiy vazifa - nafaqaxo’rlar uchun psixologik qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuningdek, ular psixologik ko’mak va qo’llab-quvvatlashga muhtoj bo’ladilar. Shaxs va kasb o’rtasida kelib chiqadigan shaxsiy va kasbiy rivojlanish vaziyatlarini umumlashtirgan holda quyidagilarda ko’rishimiz mumkin: Shaxs va kasb hamkorligining psixologik xususiyatlari. Shaxsiy va kasbiy rivojlanish omillari Kasbiy jihatdan kelib chiqadigan psixologik muammolar

Maktabgacha yoshdagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini xilma-xilligi. Ta'limning keyingi turini tanlash va umumiy o’rta ta'lim maktabini bitirgandan so’ng ishga joylashish. Kasbiy ta'limning keyingi turlarini tanlash jarayonida kasbiy maslahatlar berish. Ta'limning keyingi turlarini tanlash va o’ziga xos maxsus kollejini bitirib ishga joylashish. Kasbiy ma'lumot olishga tayyorgarlik jarayonida kasbiy maslahatlar berish, kasbiy tanlov, kasbiy tekshiruvdan o’ta olmaganlarga psixologik yordam berish. Kasbiy ma'lumot olish va tayyorgarlik, kasb xatoliklariga yo’l qo’yish, ta'lim jarayonidan qoniqmaslik va boshqalar. O’quv-kasbiy faoliyatning mohiyatini kuchaytirish, ta'lim jarayoniga innovasion texnologiyalarini joriy etish hamda ta'lim oluvchining shaxs sifatida o’zini-o’zi boshqara olish, ko’nikmalari. Ish joyini qidirish, ishga joylashish, malakaviy talablar va lavozim majburiyatlarini qabul qilinishi, yangi ijtimoiy kasbiy vazifani anglab olish. Kasbiy tanlov va kasbga yaroqlilikni (layoqatini) aniqlash. Yosh mutaxassis tomonidan yangi ijtimoiy, kasbiy talablar va mas'uliyatlarini qabul qilinishi. Kasbga kirib borish orqali kasbiy tajribaga ega bo’lish, hayotda yangi tartib, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarga moslashish. Kasbga ko’nikishdagi ijtimoiy qiyinchiliklar, kasbiy layoqatsizlikning yashirin shakli, kasbiy hulq-atvorni egallashdagi va yangi hayot tarziga ko’nikishdagi qiyinchiliklar. Kasbiy faoliyatdagi yuksalish imkoniyatlari, ish haqi, kasbdan va rahbarlar bilan o’zaro munosabatlardan qoniqmaslik, kasbiy rivojlanishdagi ziddiyatlar va ularni korreksiya qilish. Kasbiy mehnatdan shaxsiy ma'noni topish, kasbiy hayotning yangi tomonlarini qidirish, insonlar bilan bo’lgan munosabatlardagi ziddiyatlaridagi inqirozlardan chiqish va kelishmovchiliklarni hal etish hamda psixologik charchoqni bartaraf etish.

Majburiy ravishda ishdan bo’shash, yangi ish joyini qidirish, kasbini o’zgartirish. Kasbiy hayotdagi yangi yo’lni tan olish. Mutaxassislikning destruktiv rivojlanishi, kasbiy deformasiyalar kasbiy charchoq holatida kasbning ma'nosini yo’qolishi. Shaxsning kasbiy deformasiyalarini aniqlash va tahlil etish, uning sabablarini o’rganish, kasbga nisbatan ko’nika olmaslikni yengib o’tish. Kasbiy faoliyatdan chetlashish (nafaqaga chiqish). Ijtimoiy-psixologik keraksizlik tufayli kelib chiqadigan psixologik zo’riqishdan xalos etish, yangi hayot tarzi va hayotda yangi ma’noni topishga intilish. Yuqorida sanab o’tilgan jihatlar shaxs va kasb hamkorligida uchraydi va bu murakkab, dramatik jarayon sifatida jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bo’lib o’tadi. Shaxsning kasbga bo’lgan moslashuvida normativ bo’lmagan vaziyatlarni hal etishda psixologiya muhim ahamiyatga ega. Aynan u shaxs va kasb o’rtasida optimal munosabatlarni o’rnatishda yordam berishi, kishilarni kasblar dunyosi bilan tanishtirishi lozim. Shaxs va kasblarga moslashuvning ko’p aspektli psixologik fundamentlari an'anaviy tarzda mehnat psixologiyasi tomonidan tadqiq etilgan. Ammo shaxsning to’liq kasbiy shakllanish jarayoni aniqlanmagan. XX asr bo’sag’asida paydo bo’lgan mehnat psixologiyasi kasbiy faoliyat turlarini, faoliyatning insonga, uning psixofiziologik imkoniyatlariga bo’lgan talablarini, kasbiy qobiliyat, ko’nikmalarini o’rganadi. Mehnat psixologiyasining muhim vazifalaridan biri, mehnat sharoitlari, vositalari va mazmunini tahlil qilishdan iborat. Ishlab chiqarishdagi turli nuqsonlarni, layoqat va charchoqni diagnostika qilish orqali optimal ish tajribasini aniqlashga katta e'tibor beriladi. Ammo tadqiqotchilar diqqat markazida asosan mehnatning ijrochilik operasion aspektlari, uning psixofiziologik tavsiflari turadi. Mehnat psixologiyasining asosiy muammosi bu insonning mehnat qurollariga, vositalariga, jarayon va sharoitlarga ko’nikishidir. Bunda kishining mehnat faoliyatiga moslashuvi psixologik va fiziologik usullar asosida o’rganilgan. Yuqoridagi fikrlardan ko’rinadiki, mehnat faoliyati borasidagi psixologik

tadqiqotlar insonlarda kasbiy maqsad, kasbiy o’zlikni anglash, kasbiy shakllanish, kasb tanlash va uni o’zgartirish sabablari, kasbiy rivojlanish bosqichlari haqida to’liq tasavvurni bermaydi. Ular esa o’z navbatida kasb psixologiyasining predmetini tashkil qiladi. Aynan kasb tanlash borasidagi ishlarni to’g’ri yo’lga qo’yish, ongli kasb tanlash, kasbiy inqiroz va qiyinchiliklarni yengib o’tishda mazkur fanga doir bilimlarni bilish talab qilinadi. Shu bois, hozirgi kunda kasb psixologiyasiga doir bilimlarga zarurat sezilmoqda. Keng tarqalgan ta'riflarga ko’ra psixologiya - psixik faktlar, ularning qonuniyatlari va mexanizmlarini o’rganadi. Shuningdek, psixologiya inson faoliyati va xulq-atvorida ob'ektiv reallikning aks etishi qonuniyatlari haqidagi fan. Psixologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar va o’rganilgan nazariy manbalar, shuningdek fanlararo o’zaro integrasiya jarayonlari psixologiya tarmog’ida ko’pgina o’z predmetiga ega bo’lgan sohalarni ajralib chiqishiga turtki bo’ldi. Ular jumlasiga kasb psixologiyasini kiritishimiz mumkin. Kasb psixologiyasining predmeti - shaxsning kasbiy shakllanish mexanizmi, qonuniyatlari hamda psixologik xususiyatlarini o’rganishdir. Bundan kelib chiqqan holda kasb psixologiyasi - bu shaxsda kasbiy maqsadlarni tanlash, kasb egallash, mutaxassisning kasbiy rivojlanishiga doir qonuniyatlarni, shuningdek, shaxsning mehnatga layoqatlilik darajalarini o’rganuvchi psixologiya fanining sohalaridan biridir, - deb aytish mumkin. Kasb psixologiyasining ob’ekti - shaxsning kasb bilan hamkorligi yoki o’zaro bog’liqligidan iborat. Kasb psixologiyasi psixologiya fanining mustaqil sohasi bo’lib, u o’zining tadqiqot predmeti va ob’ektiga ega. Shu jihatdan aynan u mehnat psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanlarining ob’ekti va predmetidan farqlanadi. Mehnat psixologiyasi-inson psixik faoliyatining takomillashishi va qonuniyatlarini o’rganuvchi psixologiya sohasi bo’lib, u mehnat jarayonida shaxsdagi jarayon, holatlar va xususiyatlarni o’rganadi. Mehnat psixologiyasi vazifalariga psixologiyaning mehnat faoliyatini psixologik muammolarini, mehnat unumdorligini orttirishning psixologik shart-sharoitlari, mehnat va dam olish

rejimi, mehnat turlarini psixologik tahlil qilish, kadrlarni ularning individual psixologik xususiyatlariga qarab tanlash hamda joy-joyiga qo’yish, ishlab chiqarish avariyasi va travmasining psixologik sabablari kabi masalalar kiradi. Mazkur farqlar jadvalda qo’yidagicha ifodalaniladi: Muhandislik psixologiyasi - inson va texnik tuzilmalar o’rtasidagi informasion aloqa vositalari va jarayonlarini o’rganuvchi psixologiya tarmog’idir. Muhandislik psixologiyasi psixologiyaning texnik moslamalar bilan uni boshqaruvchi kishilar o’rtasidagi o’zaro bog’lanish hamda o’zaro ta’sirini tekshirish bilan shug’ullanuvchi maxsus sohasi. Muhandislik psixologiyasining ilmiy vazifasi optimal konstruksiyalarni psixofiziologik jihatdan asoslash va mehnat unumdorligini orttiruvchi psixikani loyihalashda mutaxassis injenerlarga bevosita yordam berishdan iboratdir. Yosh davrlar psixologiyasi - ontogenezda shaxs tug’ilganligidan to umrining oxirigacha shaxsda kechadigan psixik rivojlanish va shakllanish bosqichlarini o’rganuvchi psixologiya tarmog’i. Yosh psixologiyasi psixologiyaning turli yosh bolalik, o’smirlik, o’spirinlik va boshqa bosqichlaridagi psixik rivojlanish qonuniyatlarini o’rganuvchi maxsus sohasi. Pedagogik psixologiya - shaxsga ta’lim-tarbiya berishning qonuniyatlari va muammolarini o’rganuvchi psixologiya sohasi. Pedagogik psixologiya psixologiyaning yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning psixologik muammolarini o’rganuvchi maxsus sohasi. Pedagogik psixologiya pedagogikaning ilmiy asoslaridan biri bo’lib, pedagogika nazariyasi va amaliyotini tashkil qilish uchun zarur bo’lgan psixologiyaga oid fakt hamda qonuniyatlarni aniqlaydi. Mehnat psixologiyasi va kasb psixologiyasi predmetlarini farqini alohida ta’kidlash lozim. E.A.Klimov, mehnat psixologiyasiga quyidagicha tavsif beradi: mehnat psixologiyasi fan sifatida bu insonning sub’ekt sifatida faoliyat ko’rsatishi va shakllanishi sohasidagi vazifalarni yechish usullari, yo’llari va sharoitlarini o’rganuvchi psixologiya yo’nalishidir. Kasb psixologiyasi shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini o’rganadi. Bunda shaxs rivojlanishi kasbiy shakllanishi sifatida ko’rib chiqiladi. Kasb psixologiyasi- mehnat psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan

kasbda ishlovchilarga nisbatan qo’yiladigan psixologik talablarni o’rganish hamda ilmiy tahlil hilish bilan shug’ullanuvchi bo’limidan iborat. Mutaxassislikning turli ijtimoiy - madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy qarashlarida kasbiy hulq muhim ahamiyatga ega. Shaxsning psixomotor motivasion va kognitiv sifatlariga e’tibor berilgan holda kasbiy yutuqlarga asosiy e’tibor qaratiladi. Inson va uning kasbi o’rtasidagi, shuningdek, kasbiy vazifasi va kasblar olami tuzilmasi o’rtasidagi munosabatlar tahlil qilinadi. Kasb psixologiyasi inson uchun kasbiy faoliyatning ahamiyatini o’rganib, shaxsning kasbiy shakllanishini tadqiq etadi, shuningdek, yoshlikda kasbiy tasavvurlarni rivojlanishini, kasbiy etuklik determinantalarini ayniqsa, kasbga kirishish va uning hayotga bo’lgan ta'sirini o’rganadi. Kasb psixologiyasining muhim aspektlari - bu kasbiy faoliyatning tahlili, kasbiy maqsadlar, vaziyatlar, qiyinchiliklarini o’rganishi, kasbiy talablarni aniqlashdan iborat. Kasb psixologiyasining metodologik asosi - bu shaxsning kasbiy shakllanish konsepsiyasidir. Mazkur konsepsiyaning asosiy mohiyati shundaki, kasb tanlash jarayonida shaxs miqdor va sifat jihatidan rivojlanib boradi ya’ni ular o’z yo’nalishini boyitib boradi, shu orqali tajriba va salohiyat shakllanadi. Kasbiy shakllanish jarayonida inqirozlar, to’qnashuvlar, destruktiv o’zgarishlar bo’lib o’tishi mumkin. Bu jarayonning tezligi biologik va ijtimoiy omillarga, shuningdek tasodifiy holatlarga, hayotiy muhim kasbiy voqealarga bog’liq bo’ladi. Kasbiy shakllanish - bu shaxs rivojlanishining katta bir qismini o’z ichiga olib, u kasbiy maqsadlarning tarkib topishidan boshlab, kasbiy hayotning tugallangungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Kasbiy shakllanish bosqichlari. Kasbiy shakllanish-getroxron jarayon bo’lib, ayrim paytlarda pasayish va sakrash xususiyatiga ega. Individning shaxsiy va kasbiy rivojlanish omillarining o’zaro aloqalariga ko’ra kelishmovchilik va inqirozlar kiritiladi. Bu individual to’laqonli jarayonini ijtimoiy vaziyat va asosiy faoliyat bilan bog’liq Ularni bir necha bosqichlarga ajratish mumkin. Ular sirasiga kasbiy tayyorgarlik, kasbiy adaptasiya, birlamchi va ikkilamchi professionalizatsiya va kasbiy mahoratlar kiradi.

Kasbiy shakllanish turlari. Kasbiy shakllanish yo’li va tezligi bir guruh omillar bilan belgilanadi. Ularga yosh, individual-psixologik, kasbiy texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy omillarni kiritish mumkin. Kasbiy rivojlanish - bu yo’nalish salohiyat va muhim kasbiy sifatlarning boyib borishi, mehnat faoliyati samaradorligini oshirib borish bilan belgilanadi. Shaxsning kasbiy rivojlanish va kasbiy jihatidan o’zini topa olish uchun o’z ustida ishlashi va turli masalalarni hal qilish uchun bor kuchini sarflash, shart-sharoitlar hamda imkoniyatlar yaratish, kasbiy va shaxsiy rivojlanishdagi destruktiv an’analarni o’zlashtirishda kishilarga psixologik madad va yordam ko’rsatish zarur. Kasbiy jihatdan o’zini asray olish. Inson shaxsiga yo’naltirilgan mahsuldor kasbiy faoliyatda doimiy o’zini-o’zi o’zgartirib turishi, tayyorgarligi va kasbiy imkoniyatini o’zini ruyobga chiqarishi, kasbiy hayotini boshqara olishi, kasbiy rivojlanish va lavozimda ko’tarilishdagi destruktiv vaziyatlarni yengib o’tish bilan bog’liqdir. Professionalizasiya jarayonidagi miqdor va sifat o’zgarishlar, shaxsning rivojlanishi va deformasiyasi bilan kuzatiladi. Kasb psixologiyasini shakllanish tarixi 1. Psixologiyaning mustaqil sohasi sifatida kasb psixologiyasini shakllanishida bir qancha siyosiy, iqtisodiy va ilmiy-tadqiqiy sabablarning o’rni muhim hisoblanadi. Ular sirasiga quyidagi sabablarni keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir. Totalitar jamiyat sharoitida kishilarning individual psixologik xususiyatlari inkor etilgan. Asosiy e’tibor ishlab chiqarish vazifalarini yechish uchun zarur bo’lgan ishchilarni tayyorlash bilan bog’liq ijtimoiy buyurtmani bajarishga qaratilgan. Siyosiy vaziyatning o’zgarishi, mafkuraviy qarashlarning ommalashuvi natijasida mustaqil ishbilarmonlik faoliyati bilan shug’ullanish imkoniyatining paydo bo’lishi-mehnatga nisbatan ongli munosabatlarni shakllanishiga olib keladi. Bu esa ishchilarning kasbini o’zgartirishga majbur bo’lganda yangi ish joyini qidirish, o’zining raqobatbardoshligini tasdiqlash uchun xulq-atvorining o’zgarishiga olib keladi. Rossiyadagi siyosiy va mafkuraviy erkinliklar ishchilarda

ikkilanish va psixik zo’riqishni keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi, og’ir sharoitlarni o’zgarishi, ishchilarda stress holatini keltirib chiqaradi. Chunki ular birdaniga o’z kasbiy hayotlari uchun ma’sul bo’lib qoladilar. Mehnatga layoqatli aholi uchun dolzarb masalalardan biri bu kasbiy hayot ssenariysini tanlash, kasbiy rivojlanish, ishsizlik muammosi bo’lib qoldi. Ammo bu muammolarni yechimini topishning imkoniyati yo’q edi. O’z navbatida bu kishilarda bir-birini psixologik qo’llab-quvvatlash va bir-biriga ko’maklashish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Shunisi ahamiyatliki, psixologiyaning hech bir yo’nalishi bu muammolar bilan shug’ullanmaydi, bu esa o’z navbatida mazkur muammolarni o’rganish uchun yangi bir sohaga, ya’ni kasb psixologiyasining shakllanishiga olib keladi. 2. Bozor iqtisodiyotiga o’tish va undagi o’zgarishlar, ya'ni dastlabki paytlarda iqtisodiy vaziyatlar bir maromda kechayotgan edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuqori malakali kasbiy jihatidan yetuk raqobatbardosh ishchilarga zaruriyat sezilgan. Bu esa kasb tanlash, kasbiy layoqatni aniqlash, kadrlar faoliyatini baholash va attestasiyadan o’tkazish, kasbiy rivojlanish yo’llarini belgilash, ishchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash masalalariga e’tiborni qaratish lozimligini anglatadi. Shuning natijasida korxona va tashkilotlarda ishchilar uchun rivojlanish bo’limlari paydo bo’ladi. Psixologiya fani doirasida shaxsning kasb bilan hamkorligi yuzasidan ko’p tomonlama tadqiqotlar olib boriladi. Asosan bu muammolar mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya va yosh davrlar psixologiyasi fanlari tomonidan o’rganilgan. Bu muammolar yechimining metodologik jihatdan asoslanishi psixologiya sohasida olib borilgan fundamental ishlarda aks etgan. Faoliyatning psixologik nazariyasini yaratilishi kasbiy faoliyatga doir tadqiqotlar uchun nazariy asos bo’ladi. o’ Shaxs borasidagi differensial psixologik konsepsiyaning rivojlanishi, kasbiy tanlov, kasbiy maslahat, kasbiy moslashuv professionalizasiyaga doir muammolarni hal qilish uchun asos bo’ldi. Mehnat psixologiyasi kasbiy layoqat, kasbiy diagnostika, kasbiy ko’nikma va malakalarning shakllanishi masalalarini o’rganadi.

Yosh davrlar psixologiyasi shaxsiy va kasbiy rivojlanishi, kasbiy o’zlikni anglashdagi inqirozlarning psixologik xususiyatlari va kelishmovchiliklari masalalarini o’rganadi. Ta'kidlash mumkin-ki, insonning kasblar olami bilan hamkorligi to’planib, psixologiyaning turli sohalarida o’rganilib borilgan. Bugungi kunga kelib, bu bilimlarni bitta ilmiy yo’nalishi - kasblar psixologiyasini shakllantirish uchun sharoit yaratiladi. Shunday qilib, 1990-yillar boshida siyosiy, iqtisodiy va ilmiy sabablar tufayli psixologiyaning yangi sohasi-kasblar psixologiyasi vujudga keldi. Kasblar psixologiyasining mustaqil fan sifatida shakllanishini 3- bosqichini ajratish mumkin. 1. XIX-asrning oxirida mehnatni ilmiy tashkillashtirishning psixologik masalalarini hal qiladigan psixotexnika yo’nalishini paydo bo’lishi, shuningdek, psixotexnika taraqqiyotining asosiy masalalari bu mehnat sharoitlari va shu usullarini rasionalizasiya qilish, avariya va shikastlanishni kamaytirish, ishlab chiqarish ta’limining shakllanishi masalalariga e’tiborning kuchayishdir. 2. XX-asr boshlarida mustaqil ilmiy soha mehnat psixologiyasining rivojlanishi va bu boradagi kasbiy tadqiqot masalalari, inson psixologiyasining mehnatda namoyon bo’lishi va shakllanishi shuningdek, kasbiy tanlov, kasbiy maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga kelishi. 3. XX-asrning 70-yillarida inson va kasb hamkorligi muammolarining hal qiluvchi mehnat psixologiyasi va industrial psixologiyadagi vazifalarning paydo bo’lishi, mehnat psixologiyasining bu sohasi profpsixologiya yoki kasblar psixologiyasi deb nomlana boshladi. Kasb psixologiyasi doirasida kasbiy maslahat, kasb tanlash, va kasbshunoslik bo’yicha tadqiqotlar birlashtirilgan. Mustaqil ilmiy fan sifatida kasb psixologiyasi yuzaga keldi va bu AQSHlik olimlar J. Krites va D. Super ishlarida ko’zga tashlangan. Ammo chet el tajribasi asosida to’plangan ma’lumotlardan to’g’ridan-to’g’ri foydalanish imkoniyati bo’lmaydi. O’ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va ijtimoiy madaniy an’analar yurtimizda o’zimizga, millatimizga xos milliy kasb psixologiyasining rivojlanishiga sabab bo’lmoqda. Kasb psixologiyasiga taxminan XX-asrdan boshlab asos solinib kelingan. Bunga

ko’proq insonlarni o’z qobiliyatlari, ehtiyojlari, hohish, istaklari, imkoniyatlari, individual xususiyatlari va hokazolarni hisobga olmagan tarzda kasblar olami haqidagi bilimlarga ega bo’lmaganliklari natijasida qaysidir ma’noda ongsiz ravishda kasb tanlashlariga sabab bo’lgan. Biroq keyinchalik rus psixologi E. A. Klimov o’z tadqiqot ishlarida aynan shu masalaga, ya’ni ―kasb tanlash’, ―kasbga yo’naltirish’ kabi masalalarga e’tiborini qaratib, bu borada tadqiqot ishini olib borgan. Xususan, misol sifatida Differensial diagnostik so’rovnoma (DDS) metodikasini ishlab chiqqan. Y.A. Klimovdan tashqari ham ko’p chet el olimlari bu masala bo’yicha ish olib borganlar. Asta- sekin jamiyatda kasb tanlashga nisbatan ongli yondoshishlar kuzatila boshlandi. Ya’ni ularning barchasi kasb psixologiyasining shakllanishiga olib keladi. Kasb psixologiyasining ajralib chiqishi hozirgi kunda shaxsning kasbiy mehnatga o’rganib ketishi emas, balki alohida kasbiy bilim, ko’nikma va malaka hamda umuman kasblar olamiga kirib borishiga asoslanadi. Kasb psixologiyasi shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini o’rganadi. Bunda shaxs rivojlanishi kasbiy shakllanishi sifatida ko’rib chiqiladi. Kasb psixologiyasi- mehnat psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda ishlovchilarga nisbatan qo’yiladigan psixologik talablarni o’rganish hamda ilmiy tahlil hilish bilan shug’ullanuvchi bo’limidan iborat. Mutaxassislikning turli ijtimoiy - madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy qarashlarida kasbiy xulq muhim ahamiyatga ega. Shaxsning psixomotor motivasion va kognitiv sifatlariga e’tibor berilgan holda kasbiy yutuqlarga asosiy e’tibor qaratiladi. Inson va uning kasbi o’rtasidagi, shuningdek, kasbiy vazifasi va kasblar olami tuzilmasi o’rtasidagi munosabatlar tahlil qilinadi. Kasb psixologiyasi inson uchun kasbiy faoliyatning ahamiyatini o’rganib, shaxsning kasbiy shakllanishini tadqiq etadi, shuningdek, yoshlikda kasbiy tasavvurlarni rivojlanishini, kasbiy etuklik determinantalarini ayniqsa, kasbga kirishish va uning hayotga bo’lgan ta'sirini o’rganadi. Kasb psixologiyasining muhim aspektlari - bu kasbiy faoliyatning tahlili, kasbiy maqsadlar, vaziyatlar, qiyinchiliklarini o’rganishi, kasbiy talablarni aniqlashdan iborat.

Buyuk ajdodlarimiz kasb – hunar to’g’risida. Kasb-hunar egalari qadimdan e’zozlanib kelingan. Bizning davlatimizda ularga nisbatan hurmat-ehtirom o’zligimizni anglash tufayli yanada jamiyatimizda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, yuqori malakali, ma’naviyatli, mohir kasb egalari tobora ko’proq talab qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi hukumatining qaror va Nizomlarida mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasiga katta ahamiyat berilmoqda va ular haqida alohida g’amho’rlik qilinmoqda. Shu bilan birga, tor sohadagi kasbdan asta-sekin keng qamrovli universal kasbga o’tish muammosi, g’oyasi ilgari surilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko’rsatib o’tilganidek, mehnat va kasbiy tayyorgarlik sifatini yanada yaxshilash, uzluksiz ta’limning faol metodlarini qo’llash, yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tadbiq etish, ta’lim va tarbiya birligi tamoyilini sobitqadamlik bilan amalga oshirish lozim. Sharq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma’naviy boylikning har bir satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamolati, ma’naviyati va mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli mulohazalar olsa bo’ladi. To hozirgacha saqlanib kelayotgan qator me’moriy inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy sa’nati asarlari (naqqoshlik, ganchkorlik, me’morchilik) arxeologik izlanishlar tufayli topilgan hunarmandchilik buyumlari, bularning barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb – hunar o’rganishga, yuksak iste’dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi. Tariximizga nazar soladigan bo’lsak, hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar avval o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tishganiga guvoh bo’lamiz. Masalan, ajdodlarimizning yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga oid qarashlari, o’gitlari haqidagi qimmatli ma’lumotlariga ega bo’lishimizda eng qadimgi yozma yodgorligimiz Avesto’ ning o’rni beqiyosdir. Eng umumiy ravishda ―Avesto’da inson mehnati bilan barcha yovuzliklardan qutulishi mumkin, degan ulug’ g’oya ilgari suriladi. ―Avesto’da yoshlarni kasb-hunarga o’rgatishga, halol mehnat qilib to’q farovon hayot kechirishga da’vat etiladi. Bundan ko’rinadiki, eng qadimgi

davrlardanoq xalqimiz farzand tarbiyasiga, uni kasb-hunarli bo’lib farovon turmush kechirishini ta’minlashga katta e’tibor bilan qaragan. Mamlakatimizda etishib chiqqan buyuk mutafakkirlarimiz, qomusiy olimlarimiz yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni kasb-hunarga o’rgatish masalalari bo’yicha o’zlarining buyuk asarlarida qimmatli fikr mulohazalarni bildirib, bu borada nimalarga e’tibor berish kerakligi haqida yo’l-yo’riqlar ko’rsatganlar. Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy kasb-hunar to’g’risida ilk fikrlarini bildirib, qimmatli maslahatlar bergan, chunonchi, ta’lim so’z va ko’nikmalar majmui, tarbiya esa amaliy malakalardan iborat ish-harakat ekanligini, muayyan kasb-hunarni o’rganishga berilgan, u bilan qiziqqan kishilar shu kasb-hunarning chinakam shaydosi bo’lishini aytgan. Bu mulohazalardan anglanib turibdiki, alloma kasb-hunar insoniyat uchun azaldan juda zarur hayotiy vosita bo’lib kelganini tan olgan. Forobiy ta’lim-tarbiya ta’limotining asosi komil insonni shakllantirish, bunda yoshlarga o’z vaqtida o’rinli ta’lim va tarbiya berish, ularni kasb-hunarga yo’llash orqali baxt-saodatga erishtirish, jamiyatda o’z o’rnini topishiga yordam berish g’oyasidan iborat. Sharqda birinchi bo’lib Yer va Osmon globusini yasagan Abu Rayxon Beruniy ilm fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shish bilan bir qatorda, ta’lim- tarbiyani amalga oshirish usullari, metodlarini ham ko’rsatib o’tgan. Eng muhimi mutafakkir inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi. Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand va fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli olimlar mehnatiga alohida e’tibor berish, hayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma’rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb biladi. Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshdan mehnatga o’rgatish kerak, deydi. Mehnat tarbiyasida o’sha davr an’anasiga ko’ra vorislikka katta ahamiyat beradi.

Beruniyning ―Mineralogiya ― asarida hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o’rgatish metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda shaxsiy namuna metodidan foydalanilgan. Ish jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o’zida bajarilganligi shogirdlarning malakali usta bo’lib etishishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Beruniy inson har tomonlama kamolga etishishi uchun u ilmli bo’lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo’lishi ham kerak deydi. Beruniyning pedagogik ijodida inson va uning baxti-saodati, ta’lim-tarbiyasi, kasb hunar egallashi va kamolati bosh masala bo’lgan. Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini o’rganishda ―o’zim tekshirib ko’rmaguncha ishonmayman’ degan shiorga butun umr amal qiladi. Umuman olganda Abu Rayhon Beruniyning pedagogik – psixologik qarashlari asosan, oilada bola tarbiyasi, aqliy ta’lim, ahloqiy va jismoniy ta’lim, mehnat va insonparvarlik tarbiyalaridan iborat bo’lgan. Sharqning ulug’ allomalaridan biri ―Shayx-ar- Rais’ nomi bilan mashhur bo’lgan Abu Ali Ibn Sinodir. Mutafakkirning pedagogik-psixologik qarashlari ilmiy asosda qurilgan bo’lib, u bolaning fe’l-atvori va tasavvurlarini shakllantirishda umuminsoniy g’oyalar qo’llanishini ta’kidlagan hamda murabbiy, ota-onalarga bolani qattiq tan jazosidan ko’ra, shaxsiy ibrat orqali voyaga etkazish ma’qulligini ko’rsatadi. Mutafakkirning ―Donishnoma, ―Risolai ishq, ‘Uy xo’jaligi, ―Tib qonunlari asarlari xalqimiz odob axloq psixologiyasi va tabobat olamida alohida o’rin tutadi. Ibn Sinoning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o’rgatmoq shart, deydi. YOsh yigit biror hunarni o’rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va mustaqil hunar orqali oilani ta’minlaydigan bo’lsagina, otasi uni uylantirib qo’ymog’i lozim, deb hisoblaydi. O’spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat axloqiy hislar, balki xarakterning irodaviy xislatlari ham tarkib topa boshlaydi. Hunar egallash orqali

o’spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi. Ibn Sino har bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda kasb tanlashga alohida e’tibor berish kerakligini ta’kidlashi uning yoshlarni kasb-hunarga yo’llash masalalariga alohida e’tibor bilan yondashganini ko’rsatadi. Uning fikricha, har bir inson faqat unga tegishli bo’lgan xususiyatlargagina egadir, unga o’xshagan insonlar kamdan-kam bo’ladi. Hozirgi davrda ham allomaning falsafiy-psixologik qarashlari, ijtimoiy hayotimizda o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Uning tarbiya va mijoz xususidagi fikrlari alohida ahamiyatga ega bo’lib, shaxslararo munosabatlar etikasiga munosib hissa bo’lib qo’shiladi. Olimning falsafa, mantiq, psixologiya, siyosiy -ijtimoiy fanlar bo’yicha bizga meros bo’lib qoldirgan asarlari bashariyat uchun dasturilamal sifatida xizmat qiladi. XI asrning buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib o’zining ―Qutadg’u bilig’ asarida (1069 y) inson va uning hayotiga oid qarashlarini bayon etgan. Asar turkiy halqlarning qadimgi tahlim va tarbiya usullarihaqidagi ilk ma’lumotlarni saqlagani bilan juda ahamiyatlidir. U odamning Olloh tomonidan yaratilganligini hamda odamning dunyoga kelishi va uning kelajakda qanday odam bo’lib voyaga etishi ajdodi va kelib chiqishiga nisbatan munosabatlariga bog’liqligini aytib: ―Kimning nasli otadan boshlab toza bo’lsa, undan elga yaxshilik, ko’p manfaatlar keladi’, deb hisoblaydi. YUsuf Xos Hojib insonga bilim nechog’lik zarur bo’lsa, kasb-hunar egallash ham shunchalik muhimligini asarida alohida ta’kidlaydi. Alloma jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligida muhim o’ringa ega bo’lgan dehqonlar, chorvadorlar, savdogarlar, tabiblar haqida ham muhim fikrlarni bayon etadi. Zero, u kasb- hunar jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, moddiy va madaniy taraqqiyotining o’lchov birligi sanalishini etarlicha anglagan. YAna allomaning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, kasb-hunarga egaligidadir- deyiladi.

Mutafakkir ilm-fan, aql-zakovatga ega bo’lishga inson ma’naviy kamolotining eng muhim va birinchi mezoni sifatida qaraganki, uning bu fikrlari hozirgi davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Kaykovusning “Qobusnoma” asarida kasb-hunar haqida bir qator fikr mulohazalar keltiriladi: ―Ey farzand ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo’lur va hech kishiga naf etkurmas. Bilursanki, tikanli butaning tani bordur, ammo soyasi yo’qdir. Hunarsiz kishi ham tikanli buta yanglig’ na o’ziga na o’zgaga foyda berur’. Mutafakkirning farzandlar kasb-hunar egallamasa, hayotda o’z o’rnini topa olmasligi haqidagi fikri ayniqsa e’tiborga loyiq. Bu holatning izohini quyidagi fikr mulohazalardan yana bir bor ko’rish mumkin. ―Agar kishi har qancha oliy nasab va asl bo’lsa-yu, ammo hunar bo’lmasa, u xaloyiqning izzat va hurmatidin noumid bo’lur. Agar kishida ham nasab gavhari va ham hunar ziynati bo’lmasa, undan battarroqdur. Jahd qilg’il agar gavharning har nechakim asl bo’lsa, unga g’arra bo’lmag’il, nedinkim tan gavhari hunur zevari bila ziynatlangan bo’lmasa, u hech narsaga arzimagusidir. Andog’kim debdurlar: ―Ulug’lik aql va bilim biladur, gavhar va nasab bila bo’lmas’. Halqning oz hunarini ko’p ko’rgil, haqqin yaxshi bilg’ay. Behunarmandlikdan, bexiradlikdan yaxshi ot va yaxshi taom qo’lg’a keltura olsang, behunar, bexirad bo’lg’il, yo’q ersa hunar o’rgang’il. O’rganmak, eshitmakdin nomus qilmag’il, to xijolat va pushaymonlig’din qutulg’aysan. Xaloyiqning aybi va hunariga boqqil, ularning naf va zarari na chog’liqdur. Buning foyda va ziyonlari qaysi erga qadar borur, undan so’ng o’z manfaatingni talab qil. Ko’rg’il, qaysi narsa xalqni manfaatg’a yaqin qilur. O’zing ana shundog’ aql va hunarni o’rganmoq bila ko’tarilursan. Bu ish senga ikki narsa bila hosil bo’lur: yo bilg’on hunarga yarasha ish qilmoq bila yo bilmag’on hunarni o’rganmoq bila-deyiladi. Amir Temur ―Temur tuzuklari’ asarida ―Saltanat ishlarini murosa-yu madora, muruvvat va va sabr-toqat bilan yurgizdim’... ―Tajribamdan ko’rilgankim, ishbilarmon odam, mard va shijoat sohibi, azmi

(qatiy) tadbirkor va sergak bir kishi, ming-minglab tadbirsiz, sog’lom kishilardan yaxshidir’-deyiladi. A. Navoiy o’zining ―Xamsa, ―Mahbubul-qulub kabi yirik ta’limiy-ahloqiy asarlarida, shuningdek ―Munojot, ―Vaqfiya, ―Majolisun-nafois, ―Muhokamat ul-lug’atayn asarlarida ta’lim-tarbiya va bolani kamolga yetkazishda kasb-hunar o’rgatishning ahamiyati haqida namunalar bilan izohlaydi. Sa’diy bilim olish bilan birga hunarning ham inson uchun qay darajada afzalligini uqtiradi. Chunki ―Hunar qaynar buloq, tuganmas davlat, - deydi u, agar hunarmand molidan mahrum bo’lsa qayg’usi yo’qdir. Hunarmand qayerga borsa, qadrlanadi va uyning to’ridan joy oladi. Hunarsiz odam esa, hamisha mashaqqat chekadi, tilanchilik qiladi. Sharq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma’naviy boylikning har bir satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamoloti, ma’naviyati va mehnatsevarlik xislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib shakllantirish va kasb – hunarga o’rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli mushohadalar olsa bo’ladi. To hozirgacha, saqlanib kelayotgan qator me’moriy inshootlar, buyuk tarixiy obidalar, xalq amaliy san’ati asarlari (naqqoshlik, ganchkorlik, me’morchilik) arxeologik qazilma va izlanishlar tufayli topilgan hunarmandchilik buyumlarining barchasi buyuk ajdodlarimizning kasb-hunar o’rgatishga, yuksak iste’dod va qobiliyat sohibi bo’lishiga oid bebaho materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi.

Adabiyotlar: 1.Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2.G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3.Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4.Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil

O'xshashlar

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya faniga kirish

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida

Psixologiya tarixi faniga kirish

Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari

Sport psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari