Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida - Psixologiya - Referatlar

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida Reja: 1. Amaliy psixologiyaning asosiy bo’limlari va tuzilishi 2. Psixoprofilaktik ishlarning muhim vaziflari 3. Psixodiagnostika amaliy psixolog faoliyatining yo’nalishi sifatida 4. Psixokorreksiya haqida umumiy tushuncha 5. Psixologik maslahatning nazariy va metodologik asoslari 6. Psixologik trening amaliyotchi psixologning metodi sifatida

Amaliy psixologiyaning asosiy bo’limlari va tuzilishi Psixologik xizmatning mazmuni: a) psixoprofilaktika, b) psixologik maorif va ma’rifat, v) psixodiagnostika, g) psixik rivojlantirish va psixokorreksiya, d) psixologik konsultasiya. Psixologik xizmat uch asosiy bo’g’indan tuzilgan: 1) Aniq o’ q uv mua ssasa sida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi . 2) Tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi. 3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmatning asosiy vazifasi - tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va tashviqot ishl a ridan iborat 3 ta vazifadan tashkil topadi. 1. Ilmiy tadqiqot vazifalari - o’quvchilar shaxs i ni shakllantirishning muhim muammolarini, ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslarini o’quvchilar bilan o’qituvchilar, maktab psixologlari, maktab psixologlar bilan o’qituvchilar o’rtasidagi o’zaro ta’sirni hamda maktab psixolog i ning etikasini o’z ichiga oladi. 2. Amaliy vazifalar - psixologik tadqiqot natijalarini amalda psixologik xizmat ishida qo’llab, bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o’quvchil a rning o’qish faoliyatini osonlashtirish, o’quvchi shaxsini har tomonlama kamo l toptirish, o’quvchilarni n g qobiliyat va moyilliklarini aniqlash , rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi «qiyin» bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. 3.Tashviqot ishlari - psixologik bilimlarni, psixologik umumta’lim ni tashviq qilib, o’quvchilarning psixologik bilimlarini oshirish, ota-onalar uchun seminarlar, ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjumanlar o’tkazishdan iborat. 2. Psixologik profilaktikaning vazifalari va bosqichlari

Psixoprofilaktika amaliyotchi psixolog faoliyatining maxsus turi bo’lib, maktabdagi barcha o’quvchilar uchun shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Psixologik profilaktikaning vazifalari quyidagilarni tashkil etadi: 1. Shaxsning muayyan sharoitga moslashishi (ko’nikishi)ga oid (adaptasion) ishlarni olib borish: a) maktabgacha yoshdagi bolalarning bog’cha sharoitiga moslashishi (buning uchun ijtimoiy moslashish bilan bog’liq bo’lgan maxsus guruhlar tuzish, nevrotik holatlarni bartaraf qilish, tarbiyasi qiyin bolalar bilan va ularning ota-onalari, tarbiyachilari bilan alohida ishlashni tashkil qilish); 6) o’rta umumta’lim va yangi tipdagi (innovasion) maxsus maktablar (gimnaziya, lisey, kollejlar) o’quvchilarini mazkur muhitga moslashish xususiyatlari. 2. Bolalarni birinchi bosqichli ta’limga qabul qilishda qatnashish, ularni maktab ta’limiga psixologik tayyorgarlik darajasini aniqlash, o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’quvchilar bilan individual (yakka tartibda) ishlash dasturini ishlab chiqish, yangi tipdagi maktablarga, xususan kollej, lisey va gimnaziyalarga o’quvchilar qabul qilishda faol ishtirok etish. 3. O’quvchilarni ta’limning bir bosqichidan ikkinchisiga o’tkazishning kompleks psixologik-pedagogik tadqiqotida bevosita qatnashish, shuningdek, lisey va kollejlarda bir sinfdan boshqa sinfga o’tkazishni psixologik jihatdan tekshirish, o’qituvchilar hamda ota-onalar bilan hamkorlikda ta’limning yangi bosqichiga o’quvchining tayyorgarligini hisobga olgan holda yakka tartibda ishlash dasturini yaratish, shuning bilan birga, ota-onalarga farzandlarining bilimlaridagi uzilishlarni kamaytirish uchun maxsus uslubiy yo’l-yo’riq berish. 4. Ta’lim-tarbiya, yashash va turmush sharoiti bilan bog’liq nevrotik holatlar, psixologik tanglik hamda zo’riqishni oldini olish uchun bolalar bilan uzluksiz ravishda ishlash. Shaxsning qobiliyati, mayli, moyilligi, iqtidori, psixologik fazilatlari va xususiyatlari to’laqonli darajada namoyon bo’lishini ta’minlash maqsadida ularning aqliy taraqqiyotini aniqlash uchun psixologik konsiliumlar tashkil qilish.

5. Yangi tipdagi maktablarda eng qulay psixologik muhitni yuzaga keltirish uchun maxsus ish olib borish; pedagogik jamoada muomala madaniyatini takomillashtirish, (kattalar bilan kattalar o’rtasida); o’quvchilar bilan o’qituvchilar muomala jarayonini yaxshilashga yordam berish: shaxsga oid, ixtisoslikka doir muammolar yuzasidan o’qituvchilarga keng ko’lamda maslahatlar berish. 6.O’qituvchilar jamoasi a’zolari o’rtasidagi ruhiy zo’riqish va to-liqishni kamaytirish, yo’qotish, ularning oldini olish uchun zarur chora va tadbirlar qo’llash, muallimlarning kasbiy faoliyati uchun muhim kommunikativ malakalarni tarkib toptirishga ko’maklashish. 7. Tarbiyaviy ish rejasi amalga oshirilgan va qo’llashga tayyorgarlik ko’rilayotgan tadbirlar ta’sirchanligining bolalar, o’quvchilar, talabalarning yosh va etnopsixologik xususiyatlariga, ularni kamolotga yetkazish maqsadi va vazifalariga monandligi nuqtai nazaridan tahlil qilish. 8. Maktabning istiqboli bilan bog’liq bo’lgan, ilmiy jihatdan asoslangan modelini o’quvchilar bilan hamkorlikda yaratish. Umumta’lim va yangi tipdagi maktablarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini psixologik-pedagogik diagnostika qilishda qatnashish, unga o’zgartirishlar, tuzatishlar kiritish, oqibat natijada o’quvchilarning ruhiy jihatdan taraqqiy etishi muammosini maqsadga muvofiq hal qilinishi uchun xizmat qilsin. 9. O’quv motivlari, shaxsning yo’nalishi, uni etnomadaniyat bilan bog’liq, bo’lgan qadriyatlarga yo’naltirish xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’lim- tarbiya jarayoniga tuzatishlar kiritish. Shaxslararo, etnik guruhlararo, millatlararo har xil ko’rinishdagi ziddiyatlarning oldini olish uchun psixologik tadbirlarni ishlab chiqish (munozara, bahs uyushtirish, xalqlarning tarixi va madaniyatini oqilona o’rganish, bu sohadagi ijobiy tajribalarga alohida etibor berish) muhim ahamiyat kasb etadi. 10.O’quvchilar, talabalar, xodimlar, muallimlar o’rtasida sodir bo’luvchi har xil nizolarning psixologik ildizini o’rganish, shaxslararo munosabatlarning asl mohiyatini namoyon qilish, ularni keltirib chiqaruvchi motivlarni tahlil qilish,

favqulotdagi vaziyatni yengillashtirish va ularni tamoman bartaraf qilish yo’llari yuzasidan maslahatlar berish. 11.Yoshlar o’rtasida aysh-ishratga, giyohvandlikka, yengil turmush kechirishga, qing’ir yo’l bilan boyishga (chayqovchilik, qizlar orasidagi yengiloyoqlikka) ruju qiluvchi shaxslar bilan yakka tartibda ishlashni yo’lga qo’yish. Og’ir kasalliklarga uchragan o’quvchilar, o’qituvchilar, talabalar ruhiyatini tetiklashtirish abadiyat qonuni bilan ularni tanishtirish, pessimistik kayfiyatdan voz kechib, ularni shukurona qilib yashashga o’rgatish yuzasidan tavsiyalar berish, bevaqt halokatning oldini olish. 12. Xulqi, xatti-harakati buzilgan o’rta va oliy maktab o’quvchilari, muallimlari, talabalari bilan yakka tartibda ish olib borish. 13. O’zlashtirmovchi o’quvchilar va talabalar ruhiy dunyosidagi nuqsonlarni aniqlash, ularga yordam berish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqish, amaliyotga tatbiq qilish hamda korreksion ishga muhtoj kishilarning individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olish. 14.O’z-o’zini boshqarish imkoniyatini o’rta va oliy maktab jamoalari a’zolari o’rtasida aniqlash(bioritmika, emosiya, motivasiya, iroda, qiziqish va diqqatni shaxs tomonidan idora qilinishi nazarda tutiladi). 15. Tarbiya va ta’limning yangi metodlari samaradorligini tekshirish va boshqalar. Psixoprofilaktik ish-amaliyotchi psixologning eng kam ishlangan faoliyat turlaridan biri hisoblanadi. Psixoprofilaktika muammolari ko’proq A merika adabiyotlarida aks etgan. Psixoprofilaktikada uch bosqich ajratib ko’rsatiladi: Birinchi bosqich dastlabki profilaktika deb ataladi. Bu bosqich da psixolog sog’ bolalar bilan ishlaydi yoki maktabdagi barcha o’quvchilarni qamrab oladi. Ko’pchilik mualliflarning ta’kidlashicha, maktab psixik sog’liq profilaktikasi uchun qulay hisoblanadi. Ular maktab psixologlarini dastlabki profilaktikani o’tkazadigan mutaxassislar deb tan oladilar.

Ikkinchi bosqich profilaktika muammolari mavjud bolalarga qaratiladi. Uning maqsadi - o’qishdagi va xulq - atvordagi q i yinchiliklarni iloji boricha erta aniqlab, ularni yo’qotishdan iboratdir. Ikki nchi bosqichda ota-onalar va o’qituvchilarga maslahatni ham o’z ichiga oladi bolaning o’qishi o’zgarishi uchun ta’lim uslubini o’zgartirish. Uchinchi bosqich . Psixolog o’qishdagi va xulq - atvordagi yaqqol ko’rinib turadigan muammolari bor bolalarga o’z diqqatini qaratadi. Profilaktikaning dastlabki maqsadi - jiddiy psixologik qiyinchiliklarni va muammolarni yo’ q otish va tuzatishdan iborat. Psixolog oldi g a kelgan bola bilan alohida i sh laydi. Maktab psixologining asosiy kuchi u chinchi bosqichga , ya’ni «tarbiyasi qiyin» bolalarga qaratiladi va o’quvchilarning asosiy qismi psixolog e’tiboridan chetda qolib ketadi. Hozirgi A merika psixologlari maktablardagi psixologik xizmatni psixik sog’liq xizmati sifatida faoliyat ko’rsatishning tarafdori bo’lib chiqmoqdalar. Shunday qilib, psixolog profilaktik ishining asosiy vazifalari quyidagilar: 1. Har bir yosh bosqichida insonning shaxs sifatida shakllanishi, aqlan barkamollikni ta’minlashning oqilona shart-sharoitlarini yaratish; 2. Shaxs kamoloti va intellektual taraqqiyoti bo’sag’asida vujudga kelishi mumkin bo’lgan psixologik nuqsonlar va buzilishlarni o’z vaqtini oldini olish hisoblanadi. 3. Maktabdagi psixologik xizmatda psixodiagnostikaning o’ziga xos xususiyati Psixologik ishlar majmuasi o’quvchilarni maktab, kollej va liseylarda o’qitish davomida psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o’rganishga yo’naltirilgan bo’lib, ularning individual xususiyatlarini, ta’lim va tarbiyasidagi nuqsonlarning sababini aniqlashga mo’ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy yoki yakka tartibda (individual tarzda) o’tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog quyidagi yaqqol vazifalarni bajaradi: - yosh davr taraqqiyotining muayyan mezonlariga muvofiqliginn aniqlash maqsadida psixolog bolalar, o’quvchilar, maxsus maktab va bilim yurti tinglovchilarini, oliy o’quv yurti talabalarini psixologik tekshiruvdan o’tkazadi,

ularning kamolot darajalarini belgilaydi. O’qituvchilarning kasbiy yaroqliligi va layoqatini diagnostika qiladi, ularning shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, his- tuyg’ulari, o’z-o’zini boshqarish imkoniyati, intellektual (aqliy) darajasi va pedagogik qobiliyatini tekshirish; - psixolog o’quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning qiziqish, mayl, ilk iqtidorligi kabilarni o’rganadi, ularga yakkahol (indi vidual) munosabat va yondashishni yo’lga qo’yadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida shakllanishiga muayyan yordam ko’rsatadi, trening (maxsus mashq) o’tkazish; - maktabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, kasb-hunar kolleji o’quvchilari, oliy o’quv yurti talabalarida uchraydigan o’quv malakalari va ko’nikmalarini egallashdagi nuqsonlar, xulq-atvordagi kamchiliklar, aqliy taraqqiyot va shaxs fazilatlaridagi buzilishlar sabablarini diagnostika qiladi; - bolalarning voyaga yetgan odamlar va o’z tengqurlari (teshdoshlari) bilan muomalasi xususiyatini tekshiradi. Ularning etnoqiyofasi va etnomadaniyati xususiyatini hisobga olgan holda psixofiziologik metodikalarni muayyan sharoitga moslashtirish; - boshqa sohaning mutaxassislari bilan birgalikda ruhiy rivojlanishdagi nuqsonlar xilma-xilligini hisobga olib, tabaqalashgan, differensial diagnostikani amalga oshirish; - nuqsonlarning tibbiy va defektologik tabiatini aniqla sh ; - deviant (qonunbuzarlik) aksil ijtimoiy hulq-atvor sabablari va ularning shakllarini belgilash; - giyohvandlik, taksikomanlik, alkogolizm, o’g’irlik, daydilikning ijtimoiy- psixologik ildizlarini tekshiradi, ularning omillarini tahlil qilish; - rahbar kadrlar va o’qituvchilarning kasbga yaroqliligini ilmiy asosda tekshirish va aniq tavsiyanomalar ishlab chiqish; - oliy maktab xodimlari sinov (adaptasiya) muddatini mutaxassis, o’qituvchi, aspirant va boshqalarni) o’rganish va amaliy ko’rsatmalar berish; - ish yuritish, saylov, saralash, tanlov, qabul bo’yicha ilmiy-psixologik prognoz qilish, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xavfdan ma’muriyatni ogoh etish.

Attestasiya, ijtimoiy talab va buyurtmalar yuzasidan ijtimoiy-psixologik axborotlar to’plash va ularni umumlashtirib, yaqqol tavsiyalar yaratish; - chet el muassasalari bilan aloqa qilish, kadrlarning malakasini oshirish, ularning intellektual potensialini aniqlash, fan va texnikani rivojlantirish imkoniyati, oliy maktabning nufuzi to’g’risida, materiallar yig’ish, ularni psixologik jihatdan tahlil qilish va maslahatlar berish; - o’quv qo’llanmalarining sifati, kitobxonlik muammosi, xodimlar, talabalarning davlat mulkiga munosabati haqida ma’lumotlar to’plash va ularni umumlashtirish, ma’muriyatga va kasaba uyushmasiga axborot tayyorlash; - yotoqxonalarda o’quvchilar va talabalarning talabi, ehtiyoji, qiziqish, ijtimoiy qarashlari nuqtai nazari (pozisiyasi), turmushga nisbatan munosabati to’g’risida ma’lumotlar to’plash va ularning faolligini oshirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish; - maktab xodimlari, o’qituvchilar va talabalarning ekologik, iqtisodiy, siyosiy, etnopsixologax bilimlari saviyasini tekshirish va mustaqillikni mustahkamlash imkoniyatini o’rganish, vatanparvarlik his-tuyg’ularini shakllantirish maqsadida tadbirlar tizimini ishlab chiqish; - an’anaviy ta’lim va tarbiya metodlarining yutug’i hamda kamchiliklarini tadqiqot qilish, innovasion, faol uslublar samaradorligini amaliyotda sinab ko’rish, o’quvchilarning ularga nisbatan munosabatini aniqlash va ana shularga asosan o’qitishni individuallashtirish, tabaqalashtirish bo’yicha o’quv-uslubiy ko’rsatmalar tavsiya qilish; - iqtidorli o’quvchilar, talabalar, yosh mutaxassislar, aspirantlarni tanlashda ishtirok qilish, ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqish; - o’quvchilar, o’qituvchilar, xodimlar, talabalar ijodiy faoliyati mahsuldorligi, to’garaklar faolligini ko’tarishning tadbirlarini ishlab chiqish, ularning imkoniyalarini tekshirish, kasb mahoratini egallash bo’yicha musobaqalar, munozaralar tashkil qilish va ularning mahsuli to’g’risida bashorat (prognoz) qilish;

- o’quvchilar, o’qituvchilar, xodimlar, talabalar o’rtasida bo’sh vaqtni taksimlash va undan omilkorlik bilan foydalanish muammosini ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan tekshirish va bo’sh vaqtni maqsadga muvofiq tashkil qilish yo’llari hamda ulardan etnopsixologik bilimlar, ma’naviy qadriyatlarni egallashda foydalanish imkoniyatini psixologik jihatdan tahlil qilish; - maktab o’quvchilari, o’qituvchilari, xodimlari va talabalarida davlat mablag’ini tejash tuyg’usini aniqlash, tejamkorlik, mol-mulkni asrash hissini, noxush kechinmalarni jamoa orasida yoppasiga tekshirish, ularda mehnatni qadrlash burchini shakllantirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, milliy g’urur, millatlararo munosabat madaniyatini tarkib toptirish majmuasini ishlab chiqish; - o’quvchilar, o’qituvchilar va maktab xodimlari, talabalarda ishbilarmonlik qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan ilmiy-psixologik dastur yara tish hamda uning moddiy boylik ishlab chiqarishdagi ulushini tahlil qilish. Psixologik-pedagogik diagnostika bugungi kunda maktab, bog’cha va boshqa turli tipdagi o’quv bilim yurtlari psixologlari va pedagoglari oldida turgan muhim vazifalardan, ularning real ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda shakllanmoqda va rivojlanmoqda. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda, biz psixologik- pedagogik diagnostikaning metodlariga batafsil to’xtalib o’tmaymiz, faqat ularning ba’zilari nomlarini ko’rsatib o’tish bilan cheklanamiz. Ularga quyidagilar kiradi: 1) turli reja, dastur, maqsad va mezonlarga ega bo’lgan kuzatish metodlari guruhi; 2) diagnostik su h batlar; 3) dianostik s o’ rovnomalar; 4) diagnostik intervyu; 5) barcha tipdagi anketalar; 6) turli psixodiagnostik testlar; 7) o’q uv guru h ining xususiyatlarini o’ rganish metodlari; 8) pedagogik testlar , shu jumladan didaktik testlar; 9) o’q uv h ujjatlarini ta h lil q ilish, shu jumladan, kontent-analiz metodi ;

10) turli xildagi jamoatchilik fikrini o’ rganishga m o’ ljallangan metodlar va h .k. Hayotiy va pedagogik tajribalar shuni ko’rsatadiki, diagnostik faoliyat bilan shug’ullanmokchi bo’lgan pedagog, ba’zi hollarda amaliyotchi-psixolog ishni o’zida mavjud metodikalardan kelib chiqib, shu metodika yordamida tadqiqot, tekshirish o’tkazish, ma’lumot yig’ishdan boshlaydi. Keyin esa olingan natijalarni hayotga moslashtirishga harakat qilib, o’z ishining amaliy ahamiyatini ko’rsatishga harakat qilinadi. Bunda ish uslubining asosiy kamchiligi shundaki, ba’zida juda mukammal, o’ta ilmiy amaliy asoslangan metodikalar aniq pedagogik faoliyatning maqsad va vazifalariga mos kelmasligi, ulardan yiroqligi sababli kutilgan natija bermaydi. Shuning uchun ham har qanday diagnostik faoliyat nimani yoki kimni, qaysi maqsadlarga o’rganish, olingan natijalardan qanday foydalanishni anglashdan boshlanishi shart. Diagnostika va korreksiyaning birligi tamoyili Psixologik xizmat doirasida alohida diagnostik ish, alohida korreksion ish haqida gapirish mumkin emas. Psixologik xizmatda diagnostik-rivojlantiruvchi yo’nalishlar ishning yagona yo’nalishlardir. D.B. Elkoninning ta’kidlashicha, bolalarni tanlash uchun, aniqlangan chetlashishlarni tuzatish maqsadida psixik taraqqiyotni nazorat qilishga yo’naltirilgan maxsus diagnostika zarur. Uning ta’kidlashicha, taraqqiyotda bo’lishi mumkin bo’lgan chetlashishlarni ertaroq tuzatish uchun psixik taraqqiyotni nazorat qilish zarur. Amaliyotchi psixolog faqatgina diagnoz qo’yish bilan cheklanmasdan, keyingi rivojlanish dasturini ishlab chiqadi, o’zi bergan tavsiyalarning bajarilishini nazorat qiladi, korreksion va rivojlantiruvchi ishlarni o’zi ham olib beradi. Amaliyotchi psixologning diagnostik-korreksion ishi murakkab faoliyat turlaridan biri bo’lib, maxsus psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Amaliyotchi psixologning diagnostik-korreksion faoliyati murakkab, javobgarlikni talab qilishi bilan birga, kam o’rganilgandir. Bu jarayon birinchi bo’lib, tarbiyasi qiyin va normal bolalarni o’rganishga bag’ishlangan pedalogik tadqiqotlarda L.S. Vigotskiy

tomonidan qo’llangan. I.Shvansara shaxs taraqqiyotini diagnostika qilishning bosqichli eksperimental-psixologik nuqtai nazarini taklif etadi. Bu bosqichlar quyidagilar: 1. Psixologga rasmiy iltimos. 2. Psixologik muammoni aniqlash. 3. Tadqiqot metodini tanlash. 4. Psixologik diagnoz qo’yish. 5. Amaliy tavsiyalar. Psixologning rasmiy iltimosga javob tarzidagi ishini birinchi nuqtai nazar sifatida psixologning yoki o’qituvchining tarbiyasi qiyin o’quvchiga nibatan ma’lum ijtimoiy talabiga javobini ko’rsatish mumkin. Bu holda o’quvchiga «tarbiyasi qiyin» tashxisi o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, voyaga yetmaganlar ishi bo’yicha nazorat xodimlari tomonidan qo’yilgan bo’ladi. Psixologning vazifasi - qiyinchiliklarning sabablarini aniqlash va ularga mos tuzatish ( korreksiya ) metodlarini topishdan iborat. 4. Psixokorreksiya haqida umumiy tushuncha. Psixik taraqqiyotni tuzatishlar "korreksiya qilish" atamasi dastlab defektologiyada kasal bolalarga nisbatan ishlatilgan bo’lsa, amaliy yosh psixologiyasining rivojlanishi bilan "tuzatish" tushunchasi normal psixik taraqqiyot uchun ham qo’llanila boshladi. D.B. Elkonin tuzatishning yo’nalganligi korreksiya xarakteriga bog’liq ravishda tuzatishning ikki usulini ajratishni taklif qiladi: 1. Taraqqiyotdan chetlashish belgilariga qaratilgan simptomatik tuzatish. 2. Taraqqiyotdan chetlashish sabablari va manbalariga qaratilgan tuzatish hisoblanadi. Psixologik masla h at berish amaliyotida normal taraqqiyot korreksiyasi nonormal taraqqiyot korreksiyasidan far q lanadi. Normal taraqqiyotda tuzatishning mazmuniga k o’ ra q uyidagi turlari ajratiladi, a q liy taraqqiyot korreksiyasi, shaxs taraqqiyoti korreksiya si , salbiy h olatlarning oldini olish korreksiyasidir. Psixolog ishida korreksion vazifalarni yechish ma q sadida psixologik yordamni tashkil etishga bo g’ li q ravishda uning turini k o’ rsatish mumkin: madaniy o q artuv ishlari, masla h at-tavsiyalar berish, individual va guru h iy korreksiya.

Madaniy oqartuv ishlari - ota-onalar, tarbiyachilar, o’qituvchilarga mo’ljallangan bo’ladi. Bunda bola taraqqiyoti asosiy qonuniyatlari, yosh psixologik xususiyatlari , har bir yoshning qiyinchiliklari, muammolari va ularni bartaraf etish bo’yicha umumiy tavsiyalar beriladi. Maslahat va tavsiyalar berish ishi – bola boshidan kechirgan qiyinchiliklar sabablarini aniqlash asosida olib boriladi. Bunda psixolog ota-onalar, o’qituvchilar, tarbiyachilar h amda bolaning bajaradigan ishlarini tavsiyanomada b ildira di. Mehnatni ko’p talab etadigan psixologning tuzatish ishi – ota-onalar, o’qituvchilar, tarbiyachilar va bolalar guruhi yoki individual bir bola bilan hamkorlikda olib boriladi. Ishning ana shu turi ancha mehnat, vaqt, ko’p metod va metodikalarni qo’llashni talab etsa ham ancha natijali hisoblanadi. Psixokorreksion dasturlar tuzishga qo’yiladigan talablar : Psixokorreksion dasturlarni tuzishda quyidagi holatlarni hisobga olish zarur: - korreksion ishning aniq maqsadini belgilash. - korreksion ishning konkret maqsadini aniqlovchi vazifalarni aniqlash. - Ishning formasini aniqlash (individual, guruhiy yoki aralash) . - Metodika va texnikani ishlab chiqish. - Korreksion ishga ketadigan umumiy vaqtni aniqlash. - Uchrashuv kunlarini belgilab olish. - Vaqtini aniqlash (boshida 10-15 minut, oxirida 1,5-2 soat) - Korreksion dasturni ishlab chiqish va mazmun moxiyatini belgilab olish. - Korreksion ishda yaqin qarindoshlarining qatnashuvini belgilash. - Korreksion dasturni boshlashda dinamika va o’zgartirishlar bo’lishi yoki bo’lmasligini belgilash. Korreksion tadbir so’ngida korreksion dasturning samaraliligi, maqsad va vazifalarining bajarilganligiga baho beruvchi xulosa hisobot tayyorlanadi. Psixokorreksion tadbirlarning samaraliligini ba h olash quyidagicha mezonda aniqlanadi: A) rivojlanishdagi qiyinchilikning yechilishi bar h am topishi.

B) maqsad va vazifalarning belgilanishi korreksion mahsuldor ligi u zoq muddatdan so’ng ish davom etayotganda, oxirida aniqlanadi. Korreksion dastur muammoning butunlay hal bo’lishini oldiga maqsad qilib qo’ymaydi, balki samarali ish olib borishda muammolarning yo’qolishi va yechilishiga h ar tomondan baho berilayotganiga ham qaraladi. Masalan: mijoz uchun dasturda ishtirok etayotgan va q tda uning emosional holatining yaxshilanishi, ijobiy his qilishi bilan belgilanadi. Psixolog uchun korreksion dastur tashkil etilishi, majburiyatni his etishi oldiga qo’yilgan vazifani bajarilishi bilan aniqlanadi. Mijozning yaqinlari uchun esa, mijozda paydo bo’lgan muammoning qay tarzda ijobiy hal etilganligi bilan aniqlanadi. Korreksion dasturlarning ijobiy ta’sir doirasi uning intensivligidadir. Korreksion mashg’ulotlar 1-1,5 soatdan oshmasligi, olib borilayotgan o’yinning ma’no jihatdan o’ylanganligi bilan ham bog’liq. Mashg’ulotlar tugagandan keyin ham iloji boricha mijozning taraqqiy etishi bilan qiziqib borish muloqotni yo’qotmaslik bir, ikki oyda bir marotaba uchrashi lozim. Korreksion dasturlar qancha erta aniqlanib ish boshlansa shuncha tez samara beradi. Psixokorreksiyani ng samaraliligini aniqlovchi omillar. 1. Mijozning kutgan natijasi. 2. Mijozni ng mavjud bo’lgan muammolaridan xalos bo’lishi. 3. Mijoz muammosining xarakteri. 4. Mijozning birgalikdagi faoliyatga tayyorgarligi. 5. Korreksion tadbirni o’tkazayotgan psixologning kutgan natijasi. 6. Psixologning shaxsiy va professional tayyorligi. 7. Psixokorreksiyaning samarasi konkret metod va ta’sir etuvchi xususiyatdan aniqlanadi. Psixokorreksion yordamning samaraliligiga baho berish borgan sari dolzarb lashmoqda. Bu psixologning ta’sir eta olishi va korreksion ishning sifatliligidandir.

- Ishning samaraliligini baholashda aniq metodni belgilab olish zarur. Korreksion ishda ma’lum bir metodni oldindan tanlash qiyin, chunki ish faoliyatida psixologlar turli metodlardan foydalanadilar. - Hatto bir metod har xil mutaxassisda har xil natija beradi. - Ishning bahosini bu metoddan xabari bo’lmagan ekspert berishi zarur. - Psixologning tarbiyaviy-ta’limiy sifatini hisobga olish kerak. - Psixologning kasbiga bo’lgan qiziqishini hisobga olish zarur. - Guruhiy korreksion ishda psixologning professional bo’lishi katta ahamiyatga ega. Psixokorreksion ishlarda mijoz psixologik ta’siridan so’ng quyidagilarga qarab baholanadi: - i chki kechinmalarining subyektiv mohiyati o’zgarganligi ; - t a’sir etgandan so’ng mijozning ijobiy tomonga o’zgarishi ; - p sixologik ta’sirning samarasini belgilashda psixofiziologik metodlar ishlatish mumkin. Ular insonning vegetativ-somatik fiziologik va psixik funksiyalarini baholaydi. Psixokorreksion ta’sirning samaraliligi kriteriysi h ar bir shaxsdagi salbiy o’zgarishlarni aynan uni o’ziga xos ekanligini hamda tanlangan psixokorreksion metodlar ta’siri shu o’zgarishlarga karatilganligini hisobga olish bilan bog’liqdir. 5. Psixologik maslahatning nazariy va metodologik asoslari . Psixologik xizmat faoliyatini bolalar, yosh va pedagogik psixologiya, psixokorreksiya, psixologik maslahat sohasida umumiy psixologik va maxsus psixologik bilimlar olgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Psixologik xizmatga jalb qilingan pedagoglar bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan o’tishlari lozim. Maslahat berish – psixologik xizmatning asosiy yo’nalishlaridan biridir, lekin psixologik maslahat o’zi nimaligi haqida yagona tushuncha yo’q. kollejlardagi yoki akademik liseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq qiladi. psixolog aniq o’quv muassasasidagi o’qituvchilar va o’quvchilar orasidagi munosabatning ijobiy va salbiy tomonlari rivojlanadigan ijtimoiy muhitning ichida

bo’ladi. u har bir o’quvchi yoki o’qituvchining o’zinigina emas, shaxslararo munosabatning murakkab sistemasini ham ko’radi, boshqa ish turlari bilan birgalikda vaziyatni hal qiladi Psixolog maslahat berish ishlarida quyidagi ishlarni olib boradi: 1. Bolalar, o’qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi barcha shaxslarga, jumladan ma’muriyat , direktor, rektor, mudir , o’qituvchilar, mura b biylar, ota-onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari xodimlariga aniq , yaqqol maslahatlar berish. 2. ta’lim, tara q qiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o’zaro munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga yet ma ganlar munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan individual, guruhiy, jamoaviy tarzda maslahatlar uyushtirish. 3. ma’muriyatga, bolalar, o’quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda, kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo’yicha bolalar, o’quvchilar, talabalarning psixik o’sishi x ususiyatlariga oid ma’lumot berishi, o’g’il va qizlarni asrab olish, onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g’amxo’rlik va vasiylik to’g’risidagi qabul qilgan qarorga munosabati, shaxs taqdirini h al qilishda qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim. 4. ota onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida shakllanishi, o’zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi, individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo’yicha ilmiy-amaliy maslahatlar beradi. 5. yangi tipdagi maktablarga o’rta-maxsus va kasb-hunar kolleji o’quvchilari, akademik lisey talabalariga ularning imkoniyati, istiqboli to’g’risida ilmiy-amaliy xususiyatga molik konsultativ ishlar olib borish: yoshlarni saralash, tanlash, kasbga yaroqli lik darajasini aniqlash, tanlov komissiyasida maslahatchi sifatida ishtirok etish. Maslahat berish ishlari amaliyotchi psixologning asosiy faoliyat turlaridan biridir. maslahat berish ishlari o’qituvchilar, o’quvchilar, ota-onalar uchun olib boriladi. maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo’lishi mumkin.

amaliyotchi psixologlar ish tajribasini umumlashtirish shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar ko’pincha psixologga quyidagi muammolar bo’yicha murojaat qiladilar: turli fanlar bo’yicha o’quvchilarning o’zlashtirishdagi qiyinchiliklari, bolalarning o’qiy olmasligi va istamasligi, guruhda nizoli vaziyatlar, shaxsiy pedagogik ta’sirning natija bermasligi, har xil yoshdagi bolalarning tengdoshlari oila muloqati va bolalar jamoasining shakllanishi, kasbiy malakalarini oshirish yo’llari, o’quvchilarning qobiliyatlari, layoqatlari, qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish yo’llari, o’quvchilar bilan kasbga yo’naltirish ishlarini olib boorish. Hozirgi vaqtda maslahat berish amaliyoti bola tarbiyasi va psixik taraqqiyotini murakkablashtiradigan qator noto’g’ri fikrlarning kuchayganligi bilan duch kelmo q da. Ular orasida qator ijtimoiy- iqtisodiy omillarning qarama-qarshi ta’sir ko’rsatishi sezilarli o’rin egallaydi. Masalan, ota-onalarning, ayniqsa, onalarning ishlab chiqarishda bandligi sezilarli o’zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Bundan tashqari, ko’pchilik bolalarning bolalar muassasalarida tarbiyalanishi ota- onalar psixologiyasida ma’lum ma’noda o’z izini qoldiradi. Ota-onalar o’zlarining funksiyalarini bog’chalarga, keyinchalik maktablarga ag’darib qo’ymoqdalar. Ota- onalarning ajralishi bola psixikasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Mutaxassislarning fikricha, oilaning buzilishi bolaning ahvolini qiyinlashtirib qo’yadigan kuchli psixologik omil bo’lib, unga ko’nikish uchun bolaga kamida 2 yil kerak. Tarbiyaviy xavfli guruhga yolg’iz bolali oilalarda tarbiyalanuvchi bolalar ham kiradi. Xilma-xil psixologik muammolar manbalari ichida maktab ham muhim o’rin egallaydi. Misol uchun tibbiyot mezonlariga qaraganda maktab yoshidagi bolalarniing 15-20 foizi qisqa muddatli yoki doimiy psixoterapiyaga muhtojlar. Maktabda keng tarqalgan pcixologik muammolar juda ko’p: ichki o’quv motivasiyasining sustligi, past o’zlashtirish, o’qituvchilar va tengdoshlari bilan nizoli munosabatlar, o’z-o’zini past baholash, jamiyatga qarama-qarshi guruhlarda ishtirok etishga layoqatlilik va boshqalar. Yuqorida sanab ko’rsatilgan muammolarning ko’pchiligiga shaxs rivojlanish bosqichlarida ehtiyojlarni va chuqur qonuniyatlarni yetarlicha hisobga olmaslik,

barcha bolalarga bir xil talab qo’yish, ularning individual-psixologik va psixofiziologik xususiyatlarini e’tiborga olmaslik sabab bo’lmokda. Bolaning ko’pgina ijobiy xususiyatlari, masalan, she’riyatga, matematikaga, musiqaga va boshqalarga nisbatan erta ko’ringan layoqatlilik yoki umumiy psixik taraqqiyotining juda oldindaligi ko’pgina psixologik va pedagogik muammolarning manbai bo’lishi mumkin. Amaliyotchi psixologga o’quvchilar ham kattalar va tengdoshlari bilan o’zaro munosabatni yaxshilash masalalari, o’z-o’zini tarbiyalash, kasbiy va shaxsiy o’z- o’zini bilish, aqliy mehnat va xulq-atvor madaniyati va boshqa muammolar bo’yicha murojaat qiladilar. Psixolog o’quvchilar bilan bevosita aloqada ularda vujudga kelgan muammolarni hal qiladilar. Bu to’g’ridan-to’g’ri maslahat berish deb ataladi. Ba’zan o’quvchilarga va ota-onalarga o’qituvchilarning u yoki bu muammolari bo’yicha maslahat beradi, bu bavosita maslahat berishdir, bunda ma’lum qoidalarga amal qilishga to’g’ri keladi. Maslahat berish markazida har doim psixolog va maslahat berilayotgan shaxsning o’zaro ta’sir jarayoni, ular orasida ishonchli o’zaro munosabatni o’rnatish yotadi. Bunda psixolog – maslahat beruvchi, o’qituvchi, ota-ona – maslahat beriluvchi, o’quvchi mijoz rolida bo’ladi. Individual psixologik maslahat berish psixolog amaliy faoliyatining eng ma’suliyatli turlaridan biridir. Maslahatchining fikri, psixik taraqqiyoti b o’ yicha h ar bir ba h osi bolaning keyingi taraqqiyotiga, o’qituvchilarning, ota-onalarning bolaga nisbatan munosabatiga katta ta’sir k o’ rsatish i mumkin. Shuning uchun individual psixologik maslahat berish bola taraqqiyotini boshidan di qq at bilan ta h lil q ilishni, h ar xil manbaalardan olingan ma’lumotlarga asoslanadi. Ma’lumot manbaasi sifatida ota-onalar bilan su h bat, o’qituvchilar bilan, bolaning o’ zi bilan su h bat, bolani uyda, maktabda va boshqa h ollarda kuzatish, psixologik tajri b a or q ali kuzatuv, ota-onalar bilan tanishish, tibbiy h ujjatlar bilan tanishish va bosh q alardan foydalanish mumkin.

K o’ pinchalik mualliflar ani q h odisani o’ rganishda q uyidagi ketma- ketlikni afzal k o’ rishadi: 1) ota-onalar bilan dastlabki su h batda olingan ma’lumotlarni ta h lil q ilish h amda vrachlardan, pedagoglardan olingan ma’lumotlarni h am e’tiborga olish; 2) bolani ilgarigi rivojlanish bos q ichlari, so g’ ligi, oiladagi munosabat h a q ida ma’lumot olish uchun ota-onalar bilan su h bat; 3) b o sh q a muassasalardan ma’lumot yi g’ ish; 4) so g’ ligi x aqi da ma’lumot (tekshiruv va q tida); 5) bolani maktabda, uyda, bosh q a h ollarda kuzatish. Tekshiruvga mu h im qo’ shimcha sifatida bola faoliyatini (rasmlarini, daftarlarini, q izi q adigan narsalarini) ta h lil q ilish h am kiradi. Psixolog-maslahatchi ana shu olingan ma’lumotlar asosida bola rivojlanishining umumiy darajasiga ba h o berish, bola q iyinchiliklarining mo h iyatini tavsiflashi, ana shu q iyinchiliklarni keltirib chi q aradigan omillarni ani q lash va psixologik tuzatish dasturlarini ishlab chi q ish i kerak. Maslahat berish amaliyotida juda k o’ p metodlar mavjud: kuzatish va test metodlari. Psixolog oldida turgan birinchi vazifa bola bilan yaxshi munosabat va o’ zaro tushunishni o’ rnatishdan iborat. Har bir inson ha yot i davomida doimo boshqalar bilan muloqot g a kirishadi. Bu hayotiy zaruriyat hisoblanadi. Muloqotda b o’ lmagan shaxs asta - sekin psixologik pat o logiyaga duchor bo’ladi. Hayotidagi maqsadini yo’ qota boshlaydi. Demak , muloqot ham xuddi nafas olishdek zarur va hayotiy omildir. Ko’p hollarda muloqotning asl negizida nima turadi degan savolga javob berishimizda, axborot almashinuvini ko’ z da tutamiz. S u h batni maqsadli ravishda olib borsangiz ijobiy natija beradi. Obyektni o’rganish va baho berish – bunga biz suhbatdoshimizning yuz mimikasi, xatti-harakatlariga qarab uning umumiy emosional holatini baholaymiz, bizni ijobiy yoki salbiy tan olishini aniqlaymiz. Hamkorlik darajasiga erishish – hamkorlikka asosan obyektning sizga va siz ko’tarayotgan masalaga qiziqishini uyg’otish yo’li bilan erishiladi. Amaliy

muammoni muhokama etish – bu holatda biz ko’tarilayotgan muammoga obyektning munosabatini belgilab olamiz. Ma’lumotga ega bo’lish – obyektnig suhbat chog’idagi xatti - harakatlariga, ovozining tempi, baland- pastligiga chuqur e’tibor bera turib, uning asl fikri munosabatini aniqlash. Samarali su h bat qilishni n g mu h im ji h ati bu moslashuvdir. Har qanday insonning fikr yuritish, his-tuyg’ulari va harakatlari o’zaro bog’langan bo’ladi. Miyamizdagi har qanday paytda bo’layotgan fikr ma’lum bir emosional turtkiga, mushaklardagi o’ziga xos o’zgarishlarga, ya’ni jismoniy harakatlarga olib keladi. Jismoniy harakatlar ma’lum bir emosional o’zgarishlarga va fikr paydo bo’lishga sabab bo’ladi. Suhbatdoshni his qilish uni xohish istaklariga, fikrlarini tushunish uchun eng avvalo biz uning xatti-harakatlariga, mimikasiga moslashishimiz kerak. Pedagog psixolog, vrach, huquqshunos va istalgan boshqalarning proffesional mahorati o’z ovozi uning tebranish ohangini boshqara olish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Ovoz ham suhbatdoshingizni ongiga kirishga imkon beruvchi muhim vositadir. Ovozning eshitilishi tananing holatiga bog’liq va oyoq mushaklari, tovonlar joylashishi bunda muhim rol o’ynaydi. -Ovoz jalb qilishi, ishontirishi, madh etishi, uxlatishi mumkin. -Ovoz odamni uzoqlashtirishi, zo’riqtirishi, to’xtatishi va falaj qilib qo’yishi mumkin. -O’z nutqingizda artistlik va sun’iylikdan qochib, samimiy bo’lishga harakat qiling. Har kuni ovozingizni tebranuvchan, tinch, ishonchli, iliq, g’amxo’r, ma’noli bo’lishi uchun mashq qiling. Ovozingizda mavjud ishonchsizlik, qo’pollik, qo’rqoqlik, qaltirash, nafrat va qasos ohangidan saqlaning. Shaxslararo muloqotda savol berish katta o’rin tutadi. Shu bilan suhbatdoshlar bir- birlarini chu qurroq anglaydilar. Savol berayotgan shaxs savol yordamida kerakli ma’lumotni aniqlashtiradi. Savol berish suhbatning asosiy qismi hisoblanadi. Savol berish ham san’atdir, uni mashaqqatli san’at sirlarini o’rgangandek o’rganish, bilish talab etiladi.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

O'xshashlar

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari

Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar

Psixolog konsultantning shaxs xususiyalari va kasbiy deformatsiyasi

Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari

Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko`rinishlari