Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar - Psixologiya - Referatlar

Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar Reja: 1. Maslahat berish jarayonida ota-onalar bilan oli b boriladigan ishlar. 2. Oilaga psixologik yordam va ota-onalar guruhlari bilan ishlash. 3. Oilalar bilan psixodiagnostik va psixokorreksion ishlarning o’ziga xosligi. 4. Ota-ona va o’qituvchilarning muloqot uslubini shakllantirish bo’yicha tavsiyalar.

Maslahat berish jarayonida ota-onalar bilan oli b boriladigan ishlar . Psixolog maslahat berish jarayonida ota-onalar bilan bir necha marta alo q ada b o’ ladi: birinchi marta uchrashganda q is q a su h bat tarzda, bolaning rivojlanishi tarixi b o’ yicha butun tafsilotlari bilan batafsil su h batlashilganda va oxirgi marta tekshiruv natijalari b o’ yicha yakunlovchi su h batda. Bu uchrashuvlarning h ar biri umumiy va maxsus vazifalarga ega b o’ lib, ularni o’ tkazishning o’ z xususiyatlari mavjud. Psixologning ota-onalar bilan, bolaning q arindoshlari, o’qituvchilari, tarbiyachilari va ya q in kishilari bilan olib boriladigan ishlarni h am o’ ziga xos xususiyatga egadir. Psixolog-maslahatchiga bola tarbiyasi b o’ yicha murojaat q ilgan shaxslar bilan o’ zaro munosabatning ba’zi umumiy tomonlariga t o’ xtalib o’ tamiz. Maslahat berishda muvaffa q iyatning dastlabki majburiy sharti tekshirilayotgan bolaning ota-onasi (yoki o’qituvchilari) bilan psixolog ishonchli va ochi q chasiga munosabatni yarata olish kerak. Ishonchli munosabat da aslida maslahat bilan murojaat q ilgan kishilarning bolaga nisbatan xavotirlanishlarini tan olish va h urmat q ilish yotadi. Maslahatchining ota-onalarga bolaning q iyinchiliklarini y o’q otishga chin dildan q izi q uvchi sifatida, uni tushunuvchi va chu q ur biluvchi shaxs sifatida munosabatda b o’ lishi ular bilan ishonchli alo q a o’ rnatishda juda h am yordam beradi. Bunday munosabat ota- onalarning h arakatlarini t o’g’ ridan-t o’g’ ri yoki kinoya bilan tan q id q ilish, ularning pedagogik chu q ur bilimga egaligi h a q ida shub h alanishga q arama- q arshidir. Teskari alo q aning bu kabi barcha zarur turlari tekshiruv unda h am maxsus shaklda foydalanishni talab q il a di. Dastlabki uchrashuvda h arakatini qo’ llab- q uvvatlamaslik h a q idagi h ar q anday lu q ma h am, ularda kuchli h imoya re aksiyalarini vujudga keltiradi va muammoni h ap tomonlama ochi q chasiga mu h okama q iladigan y o’ llarni yopib qo’ yadi. Shu bilan birga ota-onalar bilan birinchi va ikkinchi uch rashuvlarda maslahat berish n ing maqsad, va z ifalarini tushuntirishga e’tibor berish zarur. Shuni hisobga olish zarurki, respublikamiz sharoitida, psixologik xizmat endigina tashkil topayapti va aholining amalda psixologik yordam olish tajribasi yo’q, ko’pchilik

ota-onalarda psixologik xizmat haqida noto’g’ri tasavvurlar paydo bo’lgan (maslahat berish jarayonining murakkabligi va ko’p vaqtni olganligi uchun noto’g’ri baholash, tayyor tashxis (diagnoz) olishga ehtiyoj va boshqalar). Shuning uchun ota-onalar bilan dastlabki uchrashuvlardagi muhim vazifalardan biri bola muammolarini birgalikda va har tomonlama tahlil qilishga tayyorlikni (ustanovkani) shakllantirish, tekshiruvning maqsadlarini, maslahat berish ishining vazifalarini tushuntirishdan iborat. Bolaga boshqa mutaxassislarga maslahat uchun yo’llanma berish ham maxsus tushuntirishni talab qiladi. Maslahat berish ishining har bir bosqichida psixolog muammoni har tomonlama qarab chiqishi va o’zining qiziqarli munosabati balan ota-onalarni og’ir hissiyotlardan ozod qilishga intilishi, muammoning ijobiy tomonlariga e’tiborni qaratishi, uni hal qilish yo’llarini faol izlashi zarur. Ota-onalar tuzatish dasturini o’tkazish jarayonida uchraydigan to’siqlar, qiyinchiliklar, asoratlar haqida ogohlantirilishi lozim. Ularda qiyinchiliklarni hal qilishning oson yo’li haqida tasavvur paydo qilmasligi kerak, chunki bunday tasavvur psixologik yordam imkoniyatlaridan barvaqt ko’ngil sovishiga olib keladi. Psixolog ota-onalarni (o’qituvchilarni) tekshiruv natijalari tez tayyor bo’lmasligi haqida ogohlantirishi lozim. Istalgan natijaga erishishda, psixolog o’ylaganday bo’lib chiqishiga ishontirmasligi ham mumkin, ba’zan birovlarning umidi puchga chiqishi ham mumkin. Zaruriyat tug’ilganda ota-onalarga yoki o’qituvchilarga qayta maslahatlar berish psixologning vazifasiga kiradi. Ko’pincha uzoq psixoterapevtik ishlar va ko’p martalab uchrashuvlar amalda qo’llaniladi. Psixolog hodisani har tomonlama o’rganish natijalari haqida o’tkaziladigan suhbat bir necha maqsadni ko’zlaydi: 1) bola psixik taraqqiyotining umumiy holati haqida to’liq muhokama, aniqlangan qiyinchiliklarning sababi, darajasi, xarakteri haqida shartli oldindan aytib berish; 2) ko’rsatiladigan yordamning aniq sistemasini yoki maxsus tuzatish dasturini birgalikda ishlab chiqarish;

3) ota-ona muammolarini, ularning bola qiyinchiliklariga munosabatini mu h okama qilish; 4) keyingi uchrashuvlarni (zaruriyat tu g’ ilsa) rejalashtirish. Q ator amerikalik olimlar ota-onalar bilan maslahatchin i ng s o’ nggi suhbatida 4 asosiy bosqichni k o’ rsatadilar va ularni o’ tkazish bo’yicha q uyidagicha tavsiflar beriladi. Bir va q tning o’ zida h am ikkala ota-ona bilan suhbat o’ tkazish ma q sadga muvofi q , chunki bu bola h ayoti haqida h ar tomonlama va t o’g’ ri ma’lumot olishga yordam beradi, bundan tash q ari ota-onalarga bola ta q diri uchun umumiy javobgarlikni h is qilish imkonini beradi. Suhbat boshida bola muammosini, ularni q izi qt iruvchi masalalarni erkin, ochi q chasiga muhokama qilishga undash zarur. Bola qiyinchiliklarining sabablari, ularni h al ish vositalari, qanday yordam ko’rsatish, bola oldiga qanday maqsad qo’ yish mumkinligi, kelajakda nima bilan shu g’ ullanishi mumkinligi haqida ularning fikrlarini, tasavvurlarini h am ani q lash mu h im. Suhbatning ikkinchi bosqichida psixologik tekshiruv natijalari bilan tanishtiriladi. Aniq, olingan malumotlar bola qiyinchiliklarining xarakteri va darajasi haqidagi not o’g’ ri tasavvurlarni yengib chi q ishga yordam beradi. Bola qiyinchiliklari haqida t o’g’ ri tasavvur h osil qilishga intilish lozim. Shundan s o’ ng (uchinchi bosqich) h arakatlarning maxsus dasturi muhokama q ilinadi. Suhbat s o’ ngida ota-onalarning bola muammolariga munosabati muhokama q ilinadi va keyingi uchrashuvlar rejalashtiriladi. Suhbat jarayonida ularga nisbatan h urmat, tushunish, ili q munosabatda b o’ lishi mu h im. Suhbatning ma h suldorligi, ota-onalarning maslahatchidan olgan tavsiya va ma’lumotlari asosida h arakat qilishlari bilan ba h olanadi. Tajribalarning ko’rsatishicha, ota-onalarning u yoki bu ani q tarbiyaviy h arakatlarni psixolog-maslahatchi tomonidan ijobiy ba h olash ularning o’ z kuchlariga ishonchini oshiradi. Suhbatgacha ota-onalarda paydo b o’ lgan not o’g’ ri tasavvurlarni o’ zgartirishga bir suhbatning o’ zi yetarli emas. Buning uchun bir necha uchrashuvlar talab q ilinadi . G’ arb davlatlarining psixologlari ani q vaziyatlarni, o’ zaro munosabatlarni muhokama qilishi uchun mijozlarning uylariga

borib maslahat beradilar. Shu bilan birga ota-onalar bilan mash g’ ulotlarning h ar xil guru h iy turlari k o’ pro q qo’ llaniladi. U yoki bu kamchiliklari bor bola, bolaligicha q olishini, uning yoshidagi barcha bolalar singari e h tiyojlarga egaligini ota-onalarga tushuntirish juda mu h imdir. Bu yerda noto’g’ri tarbiyaning turli shakllari juda zararlidir. Bu bilan bog’liq ravishda maslahat berish amaliyotida h ar bir muammo bo’yicha taraqqiyot jarayoni yosh davriga mosligi, uning yetakchi faoliyati va boshqalar haqidagi masalani muhokama qilish zarur. Mavjud qiyinchiliklarni yengishga q aratilgan faollik bolaning ehtiyojlari va qiziqishlarini man qilish h isobiga amalga oshirilmasligi kerak. Ota-onalarga bunday h olatni tushuntirish, bola uchun o g’ ir o q ibatlarga olib keladigan keng tar q algan pedagogik xatolarning oldini olish imkonini beradi. (Masalan, kichik maktab o’quvchisi yoki o’ smirni tengdoshlari bilan o’ ynatmasdan, fa q at o’q ish bilan shu g’ ullanishga majburlash). Psixolog maslahat berish jarayonida muammoni fa q at mulo h azaga asoslanib ta h lil qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning ya q inlaridan, uning uchun qo’rq ish, xavotirlanish h issini y o’q otish va bir va q tdan bola ehtiyojlariga sezgirlikni kuchaytirish, uning q iy i nchiliklarini chu q ur tushuntirish ps i xologning asosiy vazifasi h isoblanadi. Psixolog ota-onalarda xavotirlanish, aybdorlik, ru h iy siqilish h islari mavjudligini sezgirlik bilan pay q ash va bu h issiyotlarni ifodalashga ularga imkon berish i lozim. Aybdorlik h issini yo’qotishga qiyinchiliklarni ta h lil qilish y o’ li bilan yordam berish eng yaxshi y o’ l hisoblanadi. Kasallikning vujudga kelishidan aybdor b o’ lmasalarda, kasal bolalarning ota-onalarida yashirin aybdorlik h issi ma vjudligini nazarda tutish kerak. Ili q , ochi q chasiga suhbatlasha olmaydigan psixoterapevtlargina emas, maslahatchi-psixologlar h am bemorlarning holatini yomonlashtirishi mumkin. (Bu faqat bolalarga emas, ularga g’ amx o’ rlik q iluvchi kattalarga h am tegishli di r) . Har qanday psixoterapevtik suhbat ham, maslahatchining ota-onalari bilan suhbat ham bola shaxsini, uning muammolarini har tomonlama, chuqur va to’g’ri tushunishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’yadi. Bu bilan bog’liq ravishda ota-

onalar bilan ishlashda quyidagi tavsiyalar bildiriladi: bolani tekshirish chog’ida olingan aniq natijalarni chuqur muhokama qilish- bu ko’pincha maslahatchi xulosalariga katta ishonch tug’diradi; ota-onalar aniq, tushunarli tilda yozilgan psixologik xulosani qo’llariga olishlari kerak, yoki xulosa va tavsiyalarni o’zlari yozib olishlari mumkin, chunki bu maslahat natijalarini o’ylashga, xulosalardan kelib chiqib, aniq choralar izlashga, ularning to’g’riligini bolaning keyingi xulq- atvorida tekshirishga imkon beradi. Oilaga psixologik yordam va o ta-onalar guruhlari bilan ishlash Ota-onalar bilan ish olib borishning individual shakllari bilan birga guruhiy shakli ota-ona guruhlariga rahbarlik qilish ham foydali hisoblanadi. Bolaning ota- onasi shaxslararo muloqotda qiynalishini tan olganlari holda, ular bunday guruhlar tarkibiga kiritilishi tavsiya etiladi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish, bola taraqqiyotining asosiy dalillarini, ularga mos ravishda munosabatlarning o’zgarishini ota-onalar tushunmaganliklarida ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilashni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish xususiy muammolar bo’yicha maslahat berish shaklida va maxsus ota-onalar treninglari shaklida amalga oshirilishi mumkin. Zaruriyat tug’ilganda, ota-onalar o’zlarining psixologik muammolarini hal qilishi uchun psixoterapevtik guruhlardagi mashg’ulotlarga tavsiya etish mumkin, bunday mashg’ulotlar ommaviy maslahat berish doirasida keng tarqalgan. Alohida masalalar bo’yicha maslahat berish guruh azolari uchun, umumiy bo’lgan, munozarali muhokama qilish asosida ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilashni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ota-onalar treninglari bola xulq-atvoridagi yashirin ma’noni tushunish asosida ularning hissiyoti va kechinmalariga ota-onalarning sezgirligini oshirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ota-onalar va bolalar o’rtasidagi yomon munosabatlarning sababi bolalikda o’zlashtirgan tarbiyaning xato illatlari (stereotiplari) bo’lishi mumkin. Ota-onalar guruhlarida mashg’ulotlar o’tkazish har xil turda bo’lsa, bu ishni tashkil etishning qator umumiy qoidalarini ko’rsatish mumkin. Amerikalik olim

S.Slavson 3 asosiy qismni o’z ichiga oladigan guruhning dastlabki qoidasi tushunchasini kiritadi: 1) munozara predmeti - bolalar va ular bilan ota-onalarning o’ zaro harakat usullari; 2) guruhning hamma a’zolari munozarada erkin ishtirok etish xu q u q iga egadir; 3) munozarani olib boruvchi guruhning hamma a’zolari tomonidan majburiy q abul q ilinadigan yagona obr o’ li kishi emas. Yu q orida sanab o’ tilgan q oidalarga asoslanib, mijoz-markazlashgan da’volash prinsipi asosida tuzilgan ota-onalarga ma s la h at berish, bola muammosida markazlashgan prinsipidan uzo q lashadi. Masla h at berish jarayonining markazi faqat bolagagina q aratilmasdan, balki bola muammosidan, ota-onalar va bolalar o’ rtasidagi munosabat muammosiga, ota-onalar muammolariga o’ zgarib turadi, shu bilan birga ota-onalarning o’ zlarini da’volashni amalga oshiradi. Maslahatchi bola xulq-atvorining xususiyatlarini ota-onalarga ochib beradi va muammoni hal qilishning ikki q arama- q arshi usulini bayon kiladi. U yoki bu usulni tanlash ota- onalar h ukmiga h avola q ilinadi. Maslahatchining, ota-onalar guruhlari olib boruvchisining asosiy o’ rni shundan, iboratki, muammoni qo’ yish, munozarani rivojlantirish va uni hal qilish uchun guruh a’zolari izidan ham m a narsani oynaga o’ xshab aks ettirishi, takrorlashi va tanlab berishi zarur. Boshqacha s o’ zlar bilan aytganda, maslahatchining roli, qo’ yilgan muammoli vaziyatlarni hal qilish jarayonida ota- onalarni to’g’ri yo’lga solishni tashkil etishdan iborat. Ota-onalarda bola tarbiyasi bo’yicha chuqur bilimga egalikni shakllantirishning psixologik sharoiti b o’ lib, bolalar alo q alarini tushunish va empatik mulo qo t usullarini o’ zlashtirish zarurligini ota-onalar anglashi hisoblanadi. Amerikalik psixolog X. Djaynottning fikricha, teng alo q a muloqotning 3 asosiy q oidasiga asoslanadi. Birinchidan, ota-onalar barcha vaziyatlarda boladagi ijobiy o’zgarishni ma’ q ullashga intilishlari kerak, har qanday holatda ham uni kamsitmaslik, bolada ijobiy “ Men ” siymo si ni qo’ llab- q uvatlashdan iborat.

Ikkinchidan, bola bilan uning q ilgan ishi, bu ishning o q ibati, vaziyat haqida gaplashish mumkin, bolaning xarakteri, shaxsi haqida gapirmaslik kerak, uning shaxsini salbiy baholashda n q ochish kerak. Kattalarning bolalar haqida fikri, bolaning kelajakdagi ta q dir i ga tashxis qo’ yishga, uni oldindan aytib berishga q aratilmasli gi kerak. Ma q tash va tanbe h berish ham shu q oidaga asosan tuzilishi kerak: tayyor baholash o’ rniga q ilingan harakatlar va ular natijasini keng yoritib berish kerak, xulosa chi q arish va baho berishni bolaning o’ ziga qo’ yib berish kerak. Uchinchidan, al oq a jarayonida kattalar taklif kirituvchi tashabbuskor b o’ lishlari kerak. Bunday harakat usuli to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilmasligi kerak, balki muammoli vaziyatni hal qilish imkoniyatlarni bola oldiga shunday qo’ yish kerakki, bolaning o’ zi eng to’g’riro q usulni tanlashni musta q il amalga oshirsin. Ota-onalar, o’qituvchilar va tarbiyachilar tomonidan bu q oidalarni kundalik h ayotda ketma-ket amalga oshirilishi davolash q oidalarini tarbiya amaliyotiga kiritishdan boshqa narsa emas. Psixodinamik nu q tai nazardan ota-ona guruhlariga ra h barlik qilishning maqsadi, ota-onalarni bu q oidalardan amalda foydalanish malakasi bilan q urollantirishdan iboratdir. Boshqacha s o’ zlar bilan aytganda, ota- ona guruhlarining ma h suli ota-onalarni ng bolaga davolash munosabatida b o’ lish lari ni o’ rgatishdan iborat. H ozirgi va q tda chet elda ota-onalar trening guruhlari bolaga maslahat berish amaliyotida ma h suldor ish shakli sifatida juda omm a viy tus olgan. Lekin shuni aytib o’ tish kerakki, bolaga q aratilgan bir butun tuzatish tadbirlari sistemasidan ajratilgan h olda ota-onalar treninglar i maslahat berish jarayonida tuzatish vazifalarini muvaffa q iyatli hal qilishning yetarli sharti b o’ la olmaydi. Respublikamizda ota-onalar guruhlari bilan ish olib borishning zarurligi, bolaning psixik taraqqiyoti uchun bolaning kattalar bilan muloqot i hal kiluvchi rol o’ ynashi bilan asoslanadi va tuzatish ishlarini o’ tkazishning tarkibiy q ismi hisoblanadi. Ayni q sa , bu muammo oilaviy psixoterapiya y o’ nalishida tuzatish ishlarining eng to’g’ri shakli sifatida jadal ishlab chi q arilmo q da.

Qator amerikalik olimlar ota-onalar bilan maslahatchining so’nggi suhbatida 4 asosiy bosqichni ko’rsatadilar va ularni o’tkazish bo’yicha quyidagicha tavsiflar beriladi: 1) Bir vaqtning o’zida ham ikkala ota-ona bilan suhbat o’tkazish maqsadga muvofiq, chunki bu bola hayoti haqida har tomonlama va to’g’ri ma’lumot olishga yordam beradi, bundan tashqari ota-onalarga bola taqdiri uchun umumiy javobgarlikni his qilish imkonini beradi. Suhbat boshida bola muammosini, ularni qiziqtiruvchi masalalarni erkin, ochiqchasiga muhokama qilishga undash zarur. Bola qiyinchiliklarining sabablari, ularni hal qilish vositalari, qanday yordam ko’rsatish, bola oldiga qanday maqsad qo’yish mumkinligi, kelajakda nima bilan shug’ullanishi mumkinligi haqida ularning fikrlarini, tasavvurlarini ham aniqlash muhim. 2) Suhbatning ikkinchi bosqichida psixologik tekshiruv natijalari bilan tanishtiriladi. Aniq, olingan ma’lumotlar bola qiyinchiliklarining xarakteri va darajasi haqidagi noto’g’ri tasavvurlami yengib chiqishga yordam beradi. Bola qiyinchiliklari haqida to’g’ri tasavvur hosil qilishga intilish lozim. 3)Shundan so’ng (uchinchi bosqich) harakatlarning maxsus dasturi muhokama qilinadi. 4) Suhbat so’ngida ota-onalarning bola muammolariga munosabati muhokama qilinadi va keyingi uchrashuvlar rejalashtiriladi. Suhbat jarayonida ularga nisbatan hurmat, tushunishni namoyish etish, iliq munosabatda bo’lish muhim. Suhbatning mahsuldorligi, ota-onalarning maslahatchidan olgan tavsiya va ma’lumotlari asosida harakat qilishlari bilan baholanadi. Tajribalarning ko’rsatishicha, ota-onalarning u yoki bu aniq tarbiyaviy harakatlarini psixolog- maslahatchi tomonidan ijobiy baholanishi ularning o’z kuchlariga ishonchini oshiradi. Suhbatgacha ota-onalarda paydo bo’lgan noto’g’ri tasavvurlarni o’zgartirishga bir suhbatning o’zi etarli emas. Buning uchun bir necha uchrashuvlar talab qilinadi. G’arb davlatlarining psixologlari aniq vaziyatlarni, o’zaro munosabatlarni muhokama qilishi uchun mijozlarning uylariga borib maslahat beradilar. Shu bilan birga ota-onalar bilan mashg’ulotlarning har xil

guruhiy turlari ko’proq qo’llaniladi. U yoki bu kamchiliklari bor bola bolaligicha qolishini, uning yoshidagi barcha bolalar singari ehtiyojlarga egaligini ota-onalarga tushuntirish juda muhimdir. Bu yerda noto’g’ri tarbiyaning turli shakllari juda zararlidir. Bu bilan bog’liq ravishda maslahat berish amaliyotida har bir muammo bo’yicha taraqqiyot jarayoni yosh davriga mosligi, uning yetakchi faoliyati va boshqalar haqidagi masalani muhokama qilish zarur. Mavjud qiyinchiliklarni engishga qaratilgan faollik bolaning ehtiyojlari va qiziqishlarini man qilish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak. Ota-onalarga bunday holatni tushuntirish, bola uchun og’ir oqibatlarga olib keladigan keng tarqalgan pedagogik xatolarning oldini olish imkonini beradi. (Masalan, kichik maktab o’quvchisi yoki o ‘smirni Tengdoshlari bilan o’ynatmasdan, faqat o’qish bilan shug’ullanishga majburlash). Psixolog maslahat berish jarayonida muammoni faqat mulohazaga asoslanib tahlil qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning yaqinlaridan, uning uchun qo’rqish, xavotirlanish hissini yo’qotish va bir vaqtda bola ehtiyojlariga sezgirlikni kuchaytirish, uning qiyinchiliklarini chuqur tushuntirish psixologning asosiy vazifasi hisoblanadi. Psixolog ota-onalarda xavotirlanish, aybdorlik, ruhiy siqilish hislari mavjudligini sezgirlik bilan payqashi va bu hissiyotlarni ifodalashga ularga imkon berishi lozim. Aybdorlik hissini yo’qotishga qiyinchiliklarni tahlil qilish yo’li bilan yordam berish eng yaxshi yo’l hisoblanadi. Kasallikning vujudga kelishidan aybdor bo’lmasalarda kasal bolalarning ota-onalarida yashirin aybdorlik hissi mavjudligini nazarda tutish kerak. Iliq, ochiqchasiga suhbatlasha olmaydigan psixoterapevtlargina emas, maslahatchipsixologlar ham bemorlarning holatini yomonlashtirishi mumkin (bu faqat bolalarga emas, ularga g’amxo’rlik qiluvchi kattalarga ham tegishlidir). Ota-ona va o’qituvchilarning bola bilan to’g’ri muloqot uslubini shakllantirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish Har qanday psixoterapevtik suhbat ham, maslahatchining ota-onalari bilan suhbat ham bola shaxsini, uning muammolarini har tomonlama, chuqur va to’g’ri tushunishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’yadi. Bu bilan bog’liq ravishda ota-

onalar bilan ishlashda quyidagi tavsiyalar bildiriladi: bolani tekshirish chog’ida olingan aniq natijalarni chuqur muhokama qilish - bu ko’pincha maslahatchi xulosalariga katta ishonch tug’diradi; ota-onalar aniq, tushunarli tilda yozilgan psixologik xulosani qo’llariga olishlari kerak, yoki xulosa va tavsiyalarni o’zlari yozib olishlari mumkin, chunki bu maslahat natijalarini o’ylashga, xulosalardan kelib chiqib, aniq choralar izlashga, ularning to’g’riligini bolaning keyingi xulq- atvorida tekshirishga imkon beradi.O’qituvchilar bilan ishlayotganda, bolalarda bo’layotgan ijobiy o’zgarishlarni belgilab qo’yish, shubhasiz, bu o’qituvchilarning xizmati va bu uni katta yutug’i bilan belgilanadi. Psixolog ishi har doim sir saqlanishi kerak, shunda u pedagoglardan asl natijalarni oladi va jamoadagi yangi mutaxassisda paydo bo’lgan qadr-qimmatni baholay oladi. Eng-muhimi o’quvchilar bilan ota-onalar o’rtasida aloqa o’rnatish kerak. Bunda o’z ixtiyori bilan muloqotga kirishishi asos qilib olinadi, faqatgina bunda sizga murojaat qilayotgan ota-onalar bilan suhbatlar uyushtirish kerak. Buning uchun,albatta, eng muhimi psixolog o’zi uchun qabul vaqti va kunini belgilab olishi kerak, bundan, albatta, barcha maktab o’quvchilari va ota-onalar xabardor bo’lishlari lozim. O’qituvchilar bilan individual ishlaganda seminarlarni tashviqot tarzida olib borish, psixologiyani o’rganishdan tashqari maktab hayoti haqida aniq psixologik bilimlar berilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. llg’or o’qituvchilar bugungi kunda o’quvchidagi o’ziga xoslikni chuqur bilishga yordam beruvchi psixodiagnostik uslublarning zarurligini anglab yetdilar. Lekin, afsuski, o’qituvchilar bilan o’tkaziladigan anketa natijalariga ko’ra ularning 18%igina o’quvchi shaxsini o’rganishda o’z pedagogik faoliyatlarida ayrim psixodiagnostik uslublardan foydalanadilar. O’quvchida «o’qishga xohish»ni yuzaga keltirish o’qituvchi oldida turgan asosiy muammolardandir. O’qituvchi o’z mahoratini oshirgan holda o’z diqqatini o’quvchilar o’quv motivlarini aniqlashga, ularning bilishga nisbatan qiziqishlarini rivojlantiruvchi ijodiy motivlarini shakllantirishga qaratmog’i lozim. Shuningdek, o’qituvchi o’quvchilari bilan bo’ladigan muomala munosabatga alohida e’tibor berishi hamda o’quvchi shaxsining rivojlanishini (o’zlashtirish darajasidan qat’iy nazar) nazorat qilishi lozim. Bu borada asosiy mas’uliyat

maktab ma’muriyatiga tushadi, chunki maktab jamoasi o’rtasida tashkil etilgan ma’naviy-psixologik iqlim o’quvchilar jamoasi bilan bo’ladigan muomala- munosabatga o’zta’sirini o’tkazadi. o’quv ishi shunday tashkil etilishi kerakki, bunda o’quvchilar boshqalardan biron bir yaxshi tomoni bilan ajralishi; o’zini erkin, mustaqil shaxs sifatida his qilishi, boshqalar e’tiborini qozonishi, atrofdagilar tomonidan etarli balio olishga nisbatan bo’lgan ehtiyojini qondirishi lozim. Shuningdek, o’quvchi o’qituvchi uchun o’qitish obyektigina bo’lib qolmasdan, balki faoliyat subyekti ham bo’lishi darkor. Bunda o’quvchilar o’qiyotganlarini, o’rganayotganliklarini, o’qituvchi esa ularga o’qish va o’rganishlari uchun yordam berayotganini anglasinlar. O’quvchilar va ularning ota- onalari bilan yangi munosabatlarni o’rnatish uzoq jarayon hisoblanadi. Ko’pincha pedagogik faoliyat ko’nikmalari namoyon bo’ladi va psixolog maslahat berayotganda, suhbat vaqtida, treninglarda o’qituvchi pozisiyasida o’zini namoyon qiladi. Bunday hollarda psixolog o’zkasbiy pozisiyasining xususiyatlarini o’zlashtirib, o’z ustida ishlashi darkor. Bu vazifa amaliyotchi psixologlar fakultetida psixologik bilimlarni olish bilan hal qilinmaydi. Maxsus psixologik treninglarda ishtirok etish, tajribali psixologlar bilan doimiy muloqatda bo’lish, o’quvchilar va ota-onalar bilan munosabatlarni mustaqil o’zgartirishga intilish zarur. Ota-onalar bilan ish olib borishning individual shakllari bilan birga guruhiy shakliga rahbarlik qilish ham foydali hisoblanadi. Bolaning ota-onasi shaxslararo muloqotda qiynalishini tan olganlari holda, ular bunday guruhlar tarkibiga kiritilishi tavsiya etiladi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish bola taraqqiyotining asosiy dalillarini, ularga mos ravishda munosabatlarning o’zgarishini, otaonalar tushunmaganlarida ota-onalar va bolalar O’rtasidagi munosabatlami yaxshilashni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ota-onalar guruhlariga rahbarlik qilish xususiy muammolar bo’yicha maslahat berish shaklida va maxsus ota-onalar treninglari shaklida amalga oshirilishi mumkin. Zaruriyat tug’ilganda, ota-onalar o’zlarining psixologik muammolarini hal qilishi uchun psixoterapevtik guruhlardagi mashg’ulotlarga taklif etish mumkin, bunday

mashg’ulotlar ommaviy maslahat berish doirasida keng tarqalgan. Alohida masalalar bo’yicha maslahat berish guruh a’zolari uchun umumiy bo’lgan munozarali muhokama qilish asosida ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabatlami yaxshilashni o’zoldiga maqsad qilib qo’yadi. Ota-onalar treninglari bola xulq-atvoridagi yashirin ma’noni tushunish asosida ulaming hissiyoti va kechinmalariga ota-onalarning sezgirligini oshirishni ko’zlaydi. Ota-onalar va bolalar o’rtasidagi yomon munosabatlarning sababi bolalikda o’zlashtirgan tarbiyaning xato illatlari (stereotiplari) bo’lishi mumkin. Ota-onalar guruhlarida mashg’ulotlar o’tkazish har xil turda bo’lsa, bu ishni tashkil etishning qator umumiy qoidalarini ko’rsatish mumkin. Amerikalik olim S. Slavson 3 asosiy qismni o’z ichiga oladigan guruhning dastlabki qoidasi tushunchasini kiritadi: Yuqorida sanab o’tilgan qoidalarga asoslanib, mijoz-markazlashgan da’volash prinsipi asosida tuzilgan ota-onalarga maslahat berib, bola muammosida markazlashgan prinsipdan uzoqlashadi. Maslahat berish jarayonining markazi faqat bolagagina qaratilmasdan, balki bola muammosidan, ota-onalar va bolalar o’rtasidagi munosabat muammosiga, ota onalar muammolariga o’zgarib turadi, shu bilan birga ota-onalarning o’zlarini da’volashni amalga oshiradi. Maslahatchi bola xulq-atvorining xususiyatlarini ota-onalarga ochib beradi va muammoni hal qilishning ikki qarama-qarshi usulini bayon qiladi. U yoki bu usulni tanlash otaonalar hukmiga havola qilinadi. Maslahatchining, ota-onalar guruhlari olib boruvchisining asosiy o’rni shundan iboratki, muammoni qo’yish, munozarani rivojlantirish va uni hal qilish uchun guruh a’zolari izidan hamma narsani oynaga o’xshab aks ettirishi, takrorlashi va tanlab berishi zarur. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, maslahatchining roli qo’yilgan muammoli vaziyatlami hal qilish jarayonida ota-onalarni to’g’ri yo’lga solishni tashkil etishdan iborat. Ota-onalarda bola tarbiyasi bo’yicha chuqur bilimga egalikni shakllantirishning psixologik sharoiti bo’lib, bolalar aloqalarini tushunish va yempatik muloqot usullarini o’zlashtirish zarurligini ota-onalar anglashi hisoblanadi. Amerikalik psixolog X. Djaynotning fikricha, Teng aloqa muloqotning 3 asosiy qoidasiga asoslanadi.

Birinchidan, ota-onalar barcha vaziyatlarda boladagi ijobiy o’zgarishni ma’qullashga intilishlari kerak, har qanday holatda ham uni kamsitmaslik, bolada ijobiy Men siymoni qollab-quvvatlashdan iborat. Ikkinchidan, bola bilan uning qilgan ishi, bu ishning oqibati, vaziyat haqida gaplashish mumkin, bolaning xarakteri, shaxsi haqida gapirmaslik kerak, uning shaxsini salbiy baholashdan qochish lozim. Kattalarning bolalar haqida fikri, bolaning kelajakdagi taqdiriga tashhis qo’yishga, uni oldindan aytib berishga qaratilmaslik kerak. Maqtash va tanbeh berish ham o’sha qoidaga asosan tuzilishi kerak: tayyor baholash o’rniga qilingan harakatlar va ular natijasini keng yoritib berish darkor, xulosa chiqarish va baho berishni bolaning o’ziga qo’yib berish lozim. Uchinchidan, aloqa jarayonida kattalar taklif kirituvchi tashabbuskor bo’lishlari kerak. Bunda harakat usuli to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilmasligi kerak, balki muammoli vaziyatni hal qilish imkoniyatlarini bola oldiga shunday qo’yish kerakki, bolaning o’zi eng to’g’riroq usulni tanlashni mustaqil amalga oshirsin. Ota-onalar, o’qituvchilar va tarbiyachilar tomonidan bu qoidalarni kundalik hayotda ketma-ket amalga oshirilishi a’volash qoidalarini tarbiya amaliyotiga kiritishdan boshqa narsa emas. Psixodinamik nuqtai nazardan ota-ona guruhlariga rahbarlik qilishning maqsadi ota-onalarni bu qoidalardan amalda foydalanish malakasi bilan qurollantirishdan iboratdir. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, ota-ona guruhlarining mahsuli ota- onalarni bolaga da’volash munosabatida bo’lishni o’rgatishdan iborat. Hozirgi vaqtda chet yelda ota-onalar trening guruhlari bolaga maslahat berish amaliyotida mahsuldor ish shakli sifatida juda ommaviy tus olgan. Lekin shuni aytib o ‘tish kerakki, bolaga qaratilgan bir butun tuzatish tadbirlari sistemasidan ajratilgan holda ota-onalar treninglari, maslahat berish jarayonida tuzatish vazifalarini muvaffaqqiyatli hal qila olmaydilar. Respublikamizda ota-onalar guruhlari bilan ish olib borishning zarurligi bolaning psixik taraqqiyoti uchun kattalar bilan muloqot hal qiluvchi rol o’ynashi orqali asoslanadi va tuzatish ishlarini o’tkazishning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ayniqsa, bu muammo oilaviy psixoterapiya yo’nalishida tuzatish ishlarining eng to’g’ri shakli sifatida jadal ishlab chiqarilmoqda.

Ota-ona va bola orasidagi samarali muloqotning o’ziga xos jihatlari Psixologiyada ota va ona munosabatlarni aniqlash turli xil pozisiyalarga bo’lingan. “Ota” yoki “Ona” pozisiyasida bo’lish – bu o’zining boshqalardan ustunligini aniqlash, rag’batlantirish va jazolash huquqiga egalikni his qilish demakdir. “Ota” yoki “ona” ning murojaati, odatda, pand-nasihatli, e’tirozga o’rin qoldirmaydigan, uzil-kesil bo’ladi. U o’zi buni doimo namoyon qilavermasa-da, biroq o’ziga hurmatni talab qiladi. U tartibni, nazorat qilishni va odatlarni boshqarishni, otalarga (onalarga) xomiylik qilib, xuddi zaifroq odamga yondoshgandek yondoshishni yoqtiradi. “Katta” pozisiyasi odamning atrofidagilar bilan teng darajada muloqotda bo’la olishini bildiradi. Atrofdagilarga o’z hukmronligini ham o’tkazmaydi yoki o’ziga nisbatan “ma’qullovchi” munosabatni ham kutmaydi. “Bola” pozisiyasida odam xafagarchilikka yuqori sezgirlik, ko’ngli bo’shlik, oson ishonuvchanlik, o’yinqaroqlik, injiqlik, boshqalardan mehr olishni istash, sezishni, kuchliroq odam tomonidan panoh topishni va shu kabilarni namoyon qiladi. Agar shu pozisiyalar o’zaro muvofiq kelsa va o’zaro mos bo’lsa, masalan, kimdir juftiga nisbatan bo’lgan munosabatda “otalik” yoki “onalik” pozisiyasini tutsa, ikkinchi tomon esa bajonidil “bolalik”ni namoyish etsa - bu yaxshi, agar ikkita “katta” pozisiya o’zaro to’qnash kelsa, bu ham yaxshi, biroq oilada ikkita “ota” (“ona”) duch kelib qolsa, unda ularning muloqotida zo’riqish, nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. O’zbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish, nasihat, ibrat-namuna ko’rsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish, rag’batlantirish, tanbeh berish, ogohiantirish, jazolash kabi usullari qo’llaniladi. Oilada bola tarbiyasining o’ziga xos qoidalari mavjud bo’lib, ota- onalar ulardan o’rinli foydalanishlari lozim. Hususan ular: • Oilada xissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish; • Ota-ona obro’sini saqlash; • Tarbiyada ota-ona, kattalar o’rtasida talabchanlik birligi; • bola shaxsini mehnatda tarbiyalash; • Oila, maktab va jamolatchilik hamkorligi; • Bolani sevish va izzat qilish;

• Oilada qat’iy rejim va kun tartibi o’rnatish; • Tarbiyada bolalaming yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish; • Bola taraqqiyotini aniqlab berish; • Bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar. Oilada qat’iy intizom va kun tartibining bo’lishi bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sirqiladi. Bolalarning bilim olishdagi yutug’i, ahloqi, salomatlik darajasi ko’p jihatdan oilada qaror toptirilgan oqilona rejimga bog’liq. Shuning uchun ota- oanlaming o’zlari ham bu borada ibrat ko’rsatishlari, oqilona tuzilgan oila rejimiga qat’iy amal qilishlari, farazandlariga ham o’rgatishlari darkor. Tarbiyada maqsadning aniqligi muhim o’rin tutadi, chunki tarbiya ishlarini to’g’ri yo’naltirish imkonini beradi. Ota va ona bolaning birinchi murabbiysi, uni tarbiyalashda shaxsan ibrat ko’rsatuvchi ta’sirchan omil hamdir. Tarbiya usullari. Ibrat namuna usuli yaxshi xulq-atvorga o’rgatish, kezi kelganda nasihat qilish, jiddiy tanbeh berish, bola bilan vaqtincha gaplashmaslik, unga nisbatan munosabatni o’zgartirish, ishontirish, jamoatchilikning, mahallaning ta’siri, rag’batlantirish kabilardan iboratdir. Har bir ota-ona tarbiyasining o’ziga xos nazariy hamda amaliy qonun-qoidalarini o’zlashtirib ularga amal qilish lozim. Negaki, oilada bola tarbiyasi g’oyat nozik murakkab masala bo’lib, ota-onadan pedagogik bilim, katta tarbiyachilik mahorati, bolalarning har birini o’ziga xos xususiyatlari haqida tushunchalar bo’lishini talab etadi. Ota-onaning namunasi uning oilada, jamoada, mahallada tutgan mavqyeidan kelib chiqadi. Zero, u sog’lom, jismonan tetik, ongli, ahloqli, xushmuomala, kasbining jonkuyari, vatanparvar, didli bo’lishi, mehribon ota yoki ona sifatida atrofdagilar diqqatini o’ziga qaratishi, jamoat c liilik O’rtasida obro’-e’tibor qozonishi shart. Kattalarga hurmat va bo’ysunish o’zbek oilalaridagi an’anaviy tarbiya uslublaridan biridir. Oilada bolalarni to’g’ri tarbiyalash ota-onalamigina emas, balki xonadondagi katta yoshli kishilarning namunasi, oila shaxsini shakllantiruvchi, uning dunyoqarashiga, xulq-atvoriga, jamoa orasida o’zini tuta bilishiga tayyorlovchi omildir. Ota va onaning bir-biriga do’stona munosabati mehribonligi, g’amho’rligi o’z navbatida oilada farzandlarining munosabatlarini normal o’stirishga yordam beradi. Ona

qiziga muloyimlik, shirinsuhanlik, qizlarga xos bo’lgan oriyat, uyatchanlik, ibo, iffat kabi fazilatlarni shakllantirish bilan birga, unga uy-ro’zg’or yumushlarini mukammal o’rgatmog’i zarur. Yoki aksincha ma’naviy qashshoq, engil-yelpi hayotga ko’nikib, tubanlik botqog’iga botib qolgan ayrini ayo’llarning ayanchli qismatidan misollar keltirish ham maqsadga muvofiqdir. Ota-ona nazokati degan ibora zaminida katta ma’no bor. Farzandlarga oqilona tarbiyaviy ta’sir o’tkazishning eng muhim jihatlaridan biri ayni shu ota-onaning tarbiyachilik nazokatidir. Tarbiyachilik nazokati ota- onadan o’g’il-qizlar bilan to’g’ri munosabatda, iliq muomalada bo’lishni. ularga hamisha g’amho’rlik ko’rsatishni, ularning oldiga omilkorlik bilan talablar qo’yishni, inson qadr-qimmatini hurmatlashga o’rgatishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, ota-onaning murabbiylik nazokati - oila a’zolariga tarbiyaviy ta’sir o’tkazishning noyob tuyg’usi, turmush tajribasida sinalgan haqiqiy mezoni, muloqotga kirishishning me’yori hisoblanadi. Binobarin, nazokat bu - farzandlar izzat nafsiga tegmasdan, O’rtaga hyech bir nizo tushirmasdan, ularni ro’yi rost tarbiyalashdan iborat ota-onaning tarbiyachilik san’atidir. Psixolog va sosiologlarning tekshirishlariga qaraganda, oilaviy tarbiya kamchiliklari turli-tuman ekanligi dalillab ko’rsatilgan, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar ochib berilgan: - bolalarga kattalar tomonidan diqqat e’tiborning yetishmasligi; - farzandlar bilan muloqotga kirishish istagining mavjud emasligi yoki xohishning yo’qligi; - ota-onalar bilan farzandlar o’rtasida o’zaro tushuntirishning yo’qligi va unga ikki tomonlama intilishing etishmasligi; - ota-onalarning o’g’il va qizlarga nisbatan qo’pol muomalada bo’lishlari; - ko’r-ko’rona otalik va onalik mehr-muhabbatining hukm surishi va uning barqaror ahamiyat kasb etmasligi; - oila davrasida, muhitida doimiy janjallarning qaror topganligi va ularni kamaytirish uchun intilishning yo’qligi;

- ota-onalarning barqaror his-tuyg’uiari, kayfiyatlari, ularning tartibsiz, tasodifiy xarakterga ega bo’lishi; - ota-onalar shaxsiy qiziqishlarining o’zaro mos tushmasligi va qarama- qarshiligi; - katta-kichik yoshdagi farzandlar davrasida ota-onalarning salbiy xulq- atvorlari hamda ularning ichkilikbozliklari, giyohvandligi; -ota-ona o’rtasidagi o’zaro tushunmovchiliklarning surunkasiga davom etishi; -oila muhitida adolasizlik, ikkiyuzlamachilik, o’g’rilik, tovlamachilik illatlarining namoyon bo’lishi; -oila turmushining to’ralarcha qonun-qoidasi. shaxsiy manfaatdorlikka ruju qo’yilganligi; - ota-onalarning bilim saviyalari va madaniy darajalarining past ekanligi; - oilada yaxshi an’analar, rasm-rusumlar yo’qligi va ma’lum qolipdagi salbiy xatti-xarakatlarga rioya qilishi kabi qator kamchiliklar o’g’il va qizlarni oqilona tarbiyalashga halal beradi, ko’zlangan maqsad sari intilishga g’ov bo’ladi.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

O'xshashlar

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida

Ta’lim sohasidagi pedagog psixologning burchi va majburiyatlari

Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari

Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari