Ўзбек фразеологиясининг мустақиллик йилларидаги тараққиёти - Pedagogika - Referatlar

Ўзбек фразеологиясининг мустақиллик йилларидаги тараққиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек фразеологиясининг мустақиллик йилларидаги тараққиёти Таянч сўз ва иборалар: фразеологизм, ибора, фраземаларнинг синтактик қуршови, фразеологизмнинг бирикувчанлиги, фразеологик шаклланиш, фразеологик норма (меъёр), фразеологик норманинг бузилиш ҳоллари, фраземаларни луғатларда кодификациялаш, мактабда фразеологизмларни ўрганиш, фразеологик конверсия, фразеологик транспозиция, фразеологизмнинг прагматик хусусияти . Мустақиллик, истиқлол шабадаси бошқа фанлар қатори мамлакатимизда тилшунослик фани равнақига ҳам кучли таъсир кўрсатди. Мустақиллик даврида тилимизнинг фразеологик бойлигини тўла қамраб олувчи турли хил изоҳли луғатлар, сўзликлар яратишга алоҳида аҳамият берилди. Масалан, Ш.Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг фразеологик луғати» (1992), М.Содиқованинг “Қисқача русча-ўзбекча барқарор иборалар луғати” (1994), Маҳмуд Сатторнинг “Ўзбекнинг гапи қизиқ” (1994), Б.Йўлдошев, К.Бозорбоевнинг “Ўзбек тилининг фразеологик луғати” (сўзлик, 1998), Ш.Шомақсудов, Ш.Шораҳмедовларнинг “Маънолар маҳзани” (2001) сингари лексикографик асарлар шулар жумласидандир. Мустақиллик йилларида ўзбек фразеологиянинг назарий масалаларини ўрганишга эътибор кучайди. Жумладан, тадқиқотчи Қ.Ҳакимов содда гап қолипли жони кириб қолди, боши кўкка етди, юраги орқасига тортиб кетди, боши осмонга етди, юраги шувиллаб кетди, оғзи очилиб қолди, юраги қоқ ёрилаёзди сингари фразеологизмларни компонент таҳлил методи асосида ўрганди, шу мавзуда номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди 1 . Қ.Ҳакимовнинг тадқиқоти шуни кўрсатадики, “фразеологизмларнинг юзага 1 Ҳакимов Қ. Ўзбек тилидаги содда гап қолипли фразеологизмларнинг зарурий бирикувчанлиги. НДА. – Тошкент: 1994. - 24 б.

келиши фақат маъно ҳодисасидир. Унинг таркибидаги бўлаклар ўртасида шаклланган синтактик муносабат ўз қимматини сақлаган, ўзгаришга учрамаган ҳолатда қолади. Бунда содда гап қолипли фразеологизмлар гарчи маъно жиҳатдан тил бирлиги ҳолига келиб қолган бўлса ҳам, синтактик жиҳатдан содда гаплик қимматини сақлайди. У нутқ таркибида гап сифатида олиниб, бошқа бўлаклар унга мослаштирилади ва унинг бирор бўлагига боғлаб қўлланади” [Ҳакимов Қ. Ўша асар, 20-бет]. Фраземаларни компонент таҳлил қилишнинг айрим натижалари Ш.Раҳматуллаевнинг илмий мақоласида ва 1992 йилда нашр этилган “Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви” номли монографиясида ҳам умумлаштирилган. Жумладан, Ш.Раҳматуллаев таъби хира, дили сиёҳ, бағри қон фраземаларининг семантик структурасини қуйидагича қиёслайди: “Ҳар уч фраземадан “ҳафа”лик маъноси англашилади, лекин бу “хафа”лик таъб/и/ хира фраземасида бошланғич босқичда (“бир оз”), дил/и/ сиёҳ фраземасида нормал ҳолатдан юқорироқ (“нормадан кучлироқ даражада”), бағр/и/ қон фраземасида эса энг юқори босқичда (“ўта кучли даражада”) экани англашилади. Шунга кўра таъб/и/ хира фраземаси “кайфияти бир оз ёмон ҳолатда” маъносини англатса, дил/и/ сиёҳ фраземаси “руҳияти ёмон” маъносини, бағр/и/ қон фраземаси эса “ғам-алам, изтироб билан тўлиб- тошган” маъносини англатади. Маънодаги бу қадар катта фарқланиш юқоридаги уч фразема ўзаро синоним эмаслигини кўрсатади. Асли маънодаги бундай фарқланишни “эмоциянинг кучли-кучсиз даражада кечиши” семаси деб эмас, балки “маъно градацияси” семаси деб номлаш тўғрироқ” 2 . Проф.Ш.Раҳматуллаевнинг таъкидлашига кўра, додини бермоқ, кўнглига тугмоқ, йўлга солмоқ каби “феъл фраземалардаги боғлашув кўп қиррали ўта мураккаб ҳодиса бўлиб, ўз доирасига турли-туман синтактик, семантик ҳодисаларни қамраб олади. Боғлашув имконияти тил бирлигига 2 Раҳматуллаев Ш. Лексема ва фразема маъносини компонент таҳлилнинг баъзи натижалари // Ўзбек тили ва аджабиёти. 1986 . № 3 . – Б. 19-20 ; Ра ҳ матуллаев Ш. Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг бо ғ лашуви . - Тошкент : Университет, 1992 . – Б. 12 -32 .

мансуб хусусият деб қаралгани билан, бу хусусият тил бирликларининг ўзаро боғлашувида намоён бўлади, моддийлашади. Тил бирлигига хос боғлашувнинг моҳияти лексик-грамматик қуршов туфайлигина очилади. Бунда тил бирлигига хос очиқ ўринни қандай синтактик бўлак эгаллаши (синтактик боғлашув), бу бўлакларнинг қандай грамматик шаклда келиши (морфологик боғлашув), бу бўлакларнинг аталганлиги (грамматик-семантик боғлашув) ҳисобга олинади. Семантик боғлашув (семантик танланув) деб юритиладиган босқичда эса ўзаро боғлашувчи луғавий маъноларнинг идеографик семалари асосида фикр юритилади” [ Раҳматуллаев Ш. Ўша монография, 125-бет]. 1998 йилда Ш.Усмонова “Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар” мавзусида номзодлик ишини ҳимоя қилди. Бу иш икки бобдан иборат бўлиб, иш охирига ўзбекча-туркча муқобил соматик фразеологизмлар луғати илова қилинган 3 . Ишнинг дастлабки бобида ўзбек ва турк тилларида бирикмага тенг соматик фразеологизмлар ( бош оғриғи, кўз билан қош орасида, кўзини олиб қочмоқ, бош ирғитмоқ, қўл остида кабилар) функционал-семантик жиҳатдан таҳлил қилинган. Унинг иккинчи бобида эса ўзбек ва турк тилларида гапга тенг соматик фразеологизмлар ( бошимиз осмонга етди, бош омон бўлса дўппи топилади кабилар) семантик ва грамматик жиҳатдан ёритилган [Усмонова Ш. Ўша асар, 8-12-бетлар]. М.Холиқованинг номзодлик ишида тил ва тафаккур, дунёнинг тил картинаси, антропоморфик омилларнинг тилга таъсири каби муаммоларга оид ҳозирги замон тилшунослигида мавжуд қарашлар ва концепциялар таҳлил қилинган. Мазкур ишда илк бор фразеологизмларнинг миллий семантикаси, экстралингвистик (миллий-маданий, этнографик, географик, тарихий) омилларнинг фразеологизмлар семантикасига таъсири каби муаммолар рус ва ўзбек тиллари фразеологияси мисолида ўрганилган 4 . 3 Усмонова Ш.Р. Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар. НДА. - Тошкент: 1998. – 20 б. 4 Халикова М.К. Фразеология как форма отражения национального менталитета в языковой картине (на материале русского и узбекского языков). А КД . – Ташкент, 1999.

Ш.Абдуллаев яқинда ўзбек фразеологиясида илк марта Т.Қайипбергеновнинг “Қорақалпоқнома”, “Қорақалпоқ достони” асарларининг ўзбекча таржимасида фразеологизмларнинг умумий ва ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этди. Ишда фразеологизмларнинг эквивалент ҳамда вариантлар билан таржима қилиш усуллари, ибораларни сўз билан беришнинг таржимага қай даражада таъсир кўрсатиши ва, аксинча, сўзнинг фразеологизм билан таржима қилиниши, бу усулларнинг асар савиясига таъсири кўрсатиб берилган. Энг муҳими, диссертацияда турғун бирикмаларнинг таржимон томонидан тушириб қолдирилиши натижасида вужудга келган асар мазмунидаги тушунмовчиликлар, ёзувчи мақсадининг очилмай қолиши, шунингдек, айрим нотўғри ўгирилган фразеологизмлар ҳақида ҳам фикрлар билдирилган 5 . Умуман олганда, бундай тадқиқотлар мамлакатимизда келгусида қиёсий фразеология соҳасида жуда кўп илмий ишлар олиб бориш мумкинлигини амалий жиҳатдан исботлади. Чунки, ўзбек ва инглиз, ўзбек ва немис, ўзбек ва тожик, ўзбек ва француз, ўзбек ва араб, ўзбек ва қорақалпоқ тилларининг фразеологиясини қиёсий-типологик жиҳатдан таҳлил этиш халқаро миқёсда мамлакатимиз нуфузи ортиб бораётган бир шароитда ўзбек фразеологиясининг долзарб муаммоларидан бирини ташкил этади. 1999 йилда Ҳ. Шамсиддинов “Ўзбек тилида сўзларнинг функционал- семантик синонимлари” мавзусида докторлик ишини ҳимоя қилди. Бу иш муаллифи ФБларни оддий сўзларнинг функционал-семантик синонимлари (ФСС) деб ҳисоблайди ва шу нуқтаи назардан айёр – шайтонга дарс берадиган, пихини ёрган; хурсанд - оғзи қулоғиа етди; уялмоқ – ерга қарамоқ, шошилмоқ – подадан олдин чанг чиқармоқ, юзлари лов-лов ёнмоқ; гўдак – тухумдан чиққан, аралашмоқ – бурнини тиқмоқ; индамай – лом-мим демай, ювош – қўй оғзидан чўп олмаган, ҳайдамоқ – думини тугмоқ каби сўз ва – 26 с. 5 Абдуллаев Ш.Д. Таржима асарларда фразеологизмлар семантикаси (Т.Қайипбергенов асарларининг ўзбекча таржимаси асосида). НДА. - Тошкент: 2006. – 21 б.

фразеологизмлар орасидаги синонимик муносабатларни семантик жиҳатдан кенг ўрганишга ҳаракат қилган. Бу ишда сўзларнинг функционал-семантик синонимлари (СФСС)га қуйидагича таъриф берилган: “муайян нарса- ҳодисаларни, уларнинг белгиси, миқдори, ҳолати, ҳаракати ва ўзаро муносабатларини тасвирий тарзда, кўпинча ифода мақсадига мувофиқ қайта номлаб ёки нарса-ҳодисага ҳослаб ифодалайдиган ва алоҳида сўзга синоним бўладиган тилнинг сўз ва ундан катта сатҳ бирликлари сўзларнинг функционал-семантик синонимлари дейилади” 6 . Олимнинг бу иши тилимизнинг синонимик доираси нақадар кенг ва бой эканлигини кўрсатади . Абдимурод Маматов “Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари” номли монографияси (1991) ва шу асосда ҳимоя қилинган докторлик диссертациясида ўзбек тилшунослигида илк бор фразеологиянинг тил нормаси ва нутқ маданияти билан боғлиқ муаммоларини тадқиқ этди. Мазкур ишнинг сўнгги боби “Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик норма ва ундан четга чиқишнинг типлари” деб номланган 7 . Муаллиф мазкур қисмда фразеологияга доир турли қарашларни танқидий жиҳатдан кўздан кечириб, фразеологизмга қуйидагича таъриф беради: “Фразеологизм - бу тузилиши жиҳатдан сўз бирикмасига ёки гапга тенг бўлган, умумлашган маъно англатадиган, лексик элементлари қисман ёки тўлиқ кўчма маънога эга бўлган, турғун лексик-семантик бирликдир” [Маматов А. Ўша монография, 210-бет]. Бу таъриф бизнингча ҳам ҳақиқатга бироз яқин бўлиб, фраземаларнинг қуйидаги категориал белгиларини ҳисобга олган: а) фразема компонентларитузилиши жиҳатдан сўз бирикмасига ёки гапга тенг бўлади, якка сўз-компонентдан иборат фразема йўқ; б) фразема компонентлари умумлашган, яхлит маъно ифодалайди; в) фраземани ташкил этувчи сўз - компонентлар, яъни лексик элементлар 6 Шамсиддинов Ҳ. Ўзбек тилида сўзларнинг функционал-семантик синонимлари. ДДА. - Тошкент: 1999. – Б. 9. 7 Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари . – Тошкент : 1991 . – Б. 207-272; Маматов А.Э. Проблемы лексико- фразеологической нормы в современном узбекском литературном языке . А ДД. – Ташкент: 1991 . – С. 40-47.

қисман ёки тўлиқ кўчма маънога эга бўлади; г) фразема турғун лексик- семантик бирликлар қаторига киради. Булардан ташқари фраземаларда мавжуд бўлган образлилик, экспрессивлик, компонент таркибининг алоҳида- алоҳида расмийлашганлиги, нутқда такрор ҳолда қўлланувчанлик каби белгиларни А.Э.Маматов фраземаларнинг нокатегориал белгилари сифатида тушунган кўринади. А.Э.Маматов тадқиқотининг энг муҳим фазилатларидан бири ўзбек тилшунослигига фразеологик норма тушунчасининг олиб киришидир. Тўғри, фразеологик нормага доир айрим кузатишлар, йўл-йўлакай баён қилинган фикрлар илгари ҳам мавжуд эди. Масалан, Ш.Раҳматуллаев ўз номзодлик диссертациясидаёқ фразеологик нормага риоя қилиш масаласига эътиборни қаратган эди [Раҳматуллаев Ш. Ўша номзодлик диссертацияси, 30-бет]. А.Э.Маматов эса ўз ишида фразеологик норманинг назарий ва амалий муаммоларини яхлит ҳолда ўртага қўйди. Ишда “фразеологик норма” тушунчасига берилган таъриф ҳам диққатга сазовор: “Фразеологик норма - бу нутқ амалиётида мустаҳкамланган, анъанавий изчил, бир типли ва тенг баҳоли бўлган фразеологизмларнинг қўлланиши, маълум даврда тил жамоаси томонидан маъқул деб қабул қилинган ва т ў ғ р и ҳамда н а м у н а л и деб англанган тил ҳодисасидир” [Маматов А. Ўша монография, 218-бет]. Ана шу таърифдан келиб чиқиб ишда фразеологик норма бузилишининг қуйидаги типлари ўрганилган: 1) фразеологизмларнинг маъно жиҳатдан нормадан четга чиқишлари; 2) фразеологизмлар структурасининг бузилишлари (фразеологизмлар компонентларининг алмашиши, структурасининг кенгайиши, эллипсис, контаминация, антиципация ҳодисалари ҳамда нормадан четга чиқишлар ва ҳоказо). Лекин шуни ҳам ёдда тутиш лозимки, фразеологик норма масаласи фақат юқоридагилар билан чегараланмайди, фраземаларни қўллашда нормага риоя қилишнинг имло (орфография). талаффуз, урғу, пунктуация кабилар билан боғлиқ томонлари ҳам бор. Ана шундан кейин ўзбек тилшунослигида фразеологик норма ёки

лексик-фразеологик норма, унинг бузилиш ҳолларини олдини олиш билан алоқадор илмий кузатишлар эълон қилинди 8 . Абдуғафур Маматов ўзбек фразеологияси учун энг долзарб муаммолардан фразеологик шаклланиш масалаларини тадқиқ этиш билан шуғулланди шу мавзуга оид “Ўзбек тилида фразеологик шаклланиш масалалари”(1994), “Фразеологизмларнинг лексик қайта шаклланишига доир”(1995), “Фразеологизмларнинг шаклланиш доираси”(1995), “Ўзбек тилида фраземаларнинг шаклланиши ҳақида”(1996), “Лексемалар асосида фразеологизмларнинг шаклланиши масалалари”(1996), “Қўл” соматизми асосида шаклланган фраземалар ва уларнинг луғатларда ифодаланиши”(1997) сингари йигирмага яқин мақолалар, “Фразеологизмларнинг шаклланиш асослари” (1995), “Фразеологизмлар шаклланишининг назарий асослари” (1997) номли монографик тадқиқотлар эълон қилди ва 2000 йилга келиб, “Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари” мавзусида докторлик ишини ҳимоя қилди. Бу эса ўзбек фразеологиясининг илмий доирасини янада кенгайтиришга хизмат қилади. Ишда таъкидланишича, “фразеологизмлар фақат фразеологик неологизмларнинг пайдо бўлиши билан эмас, балки тилда мавжуд фразеологизмларнинг семантик, грамматик ва функционал жиҳатдан янгиланиши асосида ҳам шаклланади. Фразеологизмларнинг шаклланишида рўй берадиган лексик, семантик, грамматик ўзгаришлар фақатгина стилистик эҳтиёж бўлмасдан, балки тил ички тизимининг эҳтиёжи ҳамдир” 9 . Олимнинг таъкидлашича, “ўзбек тилшунослигида фразеологик шаклланиш масалалари яхлит ҳолда ўрганилмаган. Ҳолбуки, фразеологизмлар шаклланишининг қонуниятлари, босқичлари алоҳида мавзу сифатида ўрганилмоғи лозим. Одатда тилшуносликнинг сўз ясалиши 8 Йўлдошев Б. Фразеологизмларнинг адабий тил нормасига муносабати // Ўзбек тили ва адабиёти. 1992. № 3-4. – Б. 37-42; Каримов С.А. Тил таълими ва меъёр (ўқув қўлланма). – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. – Б. 112-115 ва бошқалар. 9 Маматов А.Э. Ў збек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари. ДДА. – Тошкент: 2000. – Б. 50.

тизимини ўрганувчи бўлими сўз ясалиши термини билан юритилади. Фразеологик сатҳда эса биз фразеологик шаклланиш терминидан фойдаланамиз. Фикримизча, фразеологизмлар ясалмайди, балки шаклланади. Фразеологизмларнинг шаклланиш хусусиятларини ўрганишдан олдин фразеологик шаклланиш баҳсининг ҳуқуқий ҳолати (статуси)ни белгилаш лозим. Фразеологик шаклланиш баҳси тилда маълум усул ва воситалар ёрдамида фразеологизмлар ҳосил қилишнинг қонуниятларини ўрганади . Мақсад ва вазифаларига кўра фразеологик шаклланиш сўз ясалишига яқин туради. Фразеологик шаклланиш фразеологизмларнинг ички таркибини, таркибига кўра турлари, уларнинг мантиқий асоси, қисмлари ўртасидаги грамматик ва лексик муносабатлар, фразеологизмлар шаклланишининг усул ва воситаларини ўрганади” 1 0 . Абдуғафур Маматов эвфемистик шаклланиш, дисфемистик шаклланиш, фразема ҳосил бўлишининг транспозиция усули каби бир қатор усуллар ҳақида ҳам фикр-мулоҳаза юритади. Лекин, бизнингча, бу ишларда фразема билан унга яқин турувчи, оралиқ ҳодисалар (масалан, парафраза ёки перифразалар) қатъий фарқланмаган кўринади 1 1 . Шунингдек, мустақиллик йилларида ҳимоя қилинган М.Йўлдошевнинг “Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати” мавзуидаги номзодлик диссертацияси(2000)да ва шу асосда нашр этилган “Чўлпон сўзининг сирлари” номли рисоласи (2002)да Чўлпон асарларида, айниқса, унинг “Кеча ва кундуз” романида қўлланган фразеологизмлар анча асосли таҳлил қилинди. И.Ғаниевнинг “Фитрат драмалари поэтикаси” номли докторлик диссертацияси (1998)нинг сўнгги икки боби бадиий тасвир поэтикаси ҳамда тил ва услуб масалаларига бағишланган. Бу ишда Фитрат драмаларида 1 0 Маматов А. Лексемалар асосида фразеологизмларнинг шаклланиши масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти . 1996. № 3. – Б. 31. 1 1 Бу ҳақда қаранг: Умиров И. Ўзбек тили парафразалари. НДА. - Тошкент: 1996. – Б. 7- 8; Шамсиддинов Ҳ. Перифразалар хусусида айрим мулоҳазалар // Ўзбек тили ва адабиёти. 1993. № 4. – Б. 29-35; Айтбоев Д. Перифразаларнинг ўрганилишига доир // Ўзбек тили ва адабиёти. 2006. № 5. – Б. 86-88; Умиров И. Фразеологизм ва паралингвистика // Илм зиёдир (Проф.Равшанхўжа Расуловнинг 60 йиллигига бағишланади). – Тошкент: 2006. – Б. 123-125 ва бошқалар.

фразеологизмларнинг қўлланиш хусусиятлари ҳам маълум даражада таҳлилга тортилган. Ф.Бобожоновнинг “Ўзбек жадид драмаларининг лисоний хусусиятлари (Беҳбудий ва Авлоний драмалари асосида)” мавзуидаги (2002), Р.Нормуродовнинг “Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари (луғавий ва услубий жиҳатлари)” мавзуидаги (2000) номзодлик диссертациялари ҳақида ҳам худди шу фикрни айтиш мумкин. К.Бозорбоевнинг номзодлик иши ҳам ўзбек фразеологияси ривожига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди. Бу ишнинг дастлабки бобида сўзлашув нутқи фразеологизмлари (СНФ)нинг пайдо бўлиш манбалари, қатламлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган. Кейинги бобда эса ўзбек тилида СНФларининг грамматик ва семантик таснифи амалга оширилган. Шуниси муҳимки, иш муаллифи СНФларнинг 40 фоизи ўзбек адабий тилида ҳам ўз аксини топганлигини, 50 фоизи эса сўзлашув нутқида турли хил вариант ва синонимларга эга эканлигини, уларнинг фақат 10 фоизи луғатларда сўзлашув нутқига хосланган (ст.ф.) ҳаволаси билан берилганлигини тўғри таъкидлаб кўрсатади 1 2 . А.Абдусаидовнинг монография ва ўқув қўлланмалари, илмий мақолалари ҳамда “Газета жанрларининг тил хусусиятлари” мавзуидаги докторлик ишининг алоҳида қисми фразеологизмларнинг газета тилида экспрессивликни ифодаловчи восита сифатидаги ролини тадқиқ қилишга бағишланган. Тадқиқотчи ётиб қолган маҳсулотлар, ернинг жиловини маҳкамроқ ушламоқ, кўргиликлар ботқоғига ботган, , шикоятчининг нони бутун бўлса, таънанинг бир учи тегади сингари окказионал ибораларнинг газета тилида бир-икки марта ишлатилиб, сўнг истеъмолдан қолаётганлигини, шу сабабли уларни тўплаш, окказионал иборалар луғати тузиш зарурлиги ҳақида асосли фикр-мулоҳазалар билдиради 1 9 . 1 2 Бозорбоев К.Т. Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари. НДА. – Самарқанд: 2001. – Б. 14. 1 9 Абдусаидов А. Фразеологизмлар – матбуот тилида таъсирчан восита. – Самарқанд: 2001. – 48 б.; Бегматов Э., Абдусаидов А. Матбуот тилида фразеологик неологизмлар // Ўзбек тили ва адабиёти. 2002. № 1. – Б. 23-27; Абдусаидов А. Журналистнинг тилдан фойдаланиш маҳорати. – Самарқанд: 2004. – Б. 67-70; Абдусаидов А. Газета жанрларининг тил хусусиятлари. ДДА. – Тошкент: 200 5. – Б. 29-32.

Мустақиллик йилларида мамлакатимизда фразеология ва фразеография муаммоларига доир иккита республика илмий анжумани ўтказилди. Бу илмий анжуманларда ўзбек фразеологияси билан бир қаторда герман, славян ва эрон тиллари фразеологиясини тадқиқ этишга ҳам эътибор қаратилган эди 2 0 . Шу билан бирга кейинги йилларда ўтказилган “Услубшуносликнинг долзарб муаммолари” (Самарқанд, 1998), “Тилшуносликнинг долзарб масалалари ва нутқ маданияти муаммолари” (Термиз, 2004), “Тил ва миллий маданият” (Самарқанд, 2004), “Профессор Улуғ Турсунов ва ўзбек тилшунослиги” (Самарқанд, 2005), “Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари” (Фарғона, 2005), “Ўзбек филологиясининг долзарб масалалари” (Наманган, 2006), “Нутқ лингвистикаси” (Самарқанд, 2006), “Ўзбек услубшунослигининг долзарб муаммолари” (Фарғона, 2006), “Таржима жараёни ва ҳорижий тилларни ўқитишнинг долзарб муаммолари” (Самарқанд, 2006), “Тилшуносликнинг долзарб масалалари” (Тошкент, 2006), “Истиқлол ва тилшунослик муаммолари” (Самарқанд, 2006) мавзуидаги халқаро ва республика илмий-назарий анжуманларида ҳам маълум даражада ўзбек фразеологияси масалаларига оид маърузалар тингланган ҳамда муҳокама қилинган эди. Мустақиллик йилларида ўзбек фразеологиясига доир Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви” (1992), А.Маматовнинг “Фразеологик стилистика масалалари” (1991), “Фразеологизмларнинг шаклланиш асослари” (1996), “Фразеологизмлар шаклланишининг назарий асослари” (1997), А.Абдусаидовнинг “Фразеологизмлар – матбуот тилида таъсирчан восита” (2001), мазкур сатрлар муаллифининг “Фразеология тарихидан лавҳалар” (1998), “Фразеологик услубият асослари” (1999), “Перифразаларнинг фразеологизмлар билан муносабати ва уларни мактабда ўрганиш 2 0 Бу ҳақда қаранг: Актуальные проблемы фразеологии, материалы республиканской научно-теоретической конференции (Самарканд, СамГУ, 25-26 ноябрь 1994 г.). – Самарқанд: СамДУ нашри, 1995. – 102 б.; Актуальные проблемы фразеографии ,материалы научной конференции (Самарканд, СамГУ, 14-15 ноябрь, 1996 г). – Самарқанд: СамДУ нашри, 1997. – 120 б.

масалалари” (ҳамкорликда, 2001), “Ўзбек тилида фразеологизмларнинг услубий ва прагматик имкониятлари” (2002), “Уфқ” трилогиясининг лингвопоэтик таҳлили масалалари” (ҳамкорликда, 2006), “Шоир Эркин Воҳидовнинг фразеологизм қўллаш маҳорати ҳақида” (ҳамкорликда, 2007), “Ўзбек фразеологияси ва фразеографиясининг шаклланиши ҳамда тараққиёти” (2008), “Ўзбек тилида ўзлашма фразеологизмларнинг семантик- услубий хусусиятлари” (ҳамкорликда, 2012) сингари қатор тадқиқотлари майдонга келди. Масалан, проф. Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви” номли тадқиқотида фразеологизмлар дастлаб боғлашувли ва боғлашувсиз иборалар деб икки гуруҳга ажратилагн; боғлашувчи фразеологизмлар эса ўз навбатида бир, икки, уч боғлашувли деб гуруҳланган ва уларнинг боғлашув имконияти кенг ёритилган. Ишнинг алоҳида қисмларида фразеологизмлардаги вариация ва боғлашув, полисемия ва боғлашув масалалари ўрганилган. Шуни мамнуният билан таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда ўзбек фразеологияси фанининг асосчиси сифатида тан олинган, атоқли тилшунос олим, проф. Шавкат Раҳматуллаевнинг Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан 2005 йилда “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирланиши мустақиллик йилларида зиёлиларга кўрсатилаётган юксак эътиборнинг ёрқин далилидир 2 1 . Яна бир йирик фразеолог олим Абдуғафур Маматов ҳозирги кунларда Олий Мажлис қонунчилик палатасининг депутати сифатида самарали фаолият кўрсатмоқда. Шуниси муҳимки, фразеология фанига доир янгича илмий-назарий қарашлар кейинги йилларда яратилаётган дарслик ва ўқув қўлланмларидан ҳам мустаҳкам ўрин олмоқда. Масалан, проф.М.Миртожиевнинг фикрича, иборалар турғун бирикма ҳолидаги атамалар ( мелодий йил, аграр масала, 2 1 Шавкат Раҳматуллаев – атоқли тилшунос (илмий мақолалар тўплами). – Тошкент: Университет, 2006 . – Б. 3; Жўрабоева М., Қаҳҳорова Ҳ. “Устоз” каломининг айни тимсоли // “Тил ва адабиёт таълими”, 2006 . № 3. – Б. 90-94; Бегматов Э., Йўлдошев Б. Йирик тилшунос олим ва устоз // Ўзбек тилшунослиги масалалари. Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – Б. 4-8.

катта маслаҳатчи, илмий ходим каби), парафразалар ( мўйқалам соҳиби, илм заҳматкашлари, зангори кема капитани каби) ва фразеологизмлар ( кўнгли хира тортди, кавушини тўғрилаб қўйди каби) дан иборат 2 2 . Проф.Ҳ.Жамолхонов эса фраземаларни кўчма маъноли турғун конструкция деб ҳисоблайди. Олимнинг таъкидлашига кўра, фразема ҳам лексема каби луғавий бирлик саналади, аммо ўзининг ифода ва мазмун планларидаги қатор белгилари билан фарқланади 2 3 . Проф.Ш.Раҳматуллаев “Ҳозирги адабий ўзбек тили” номли янги дарслигида фразеологизмларни ўрганувчи соҳани фраземика деб номлайди. Бу ишда таъкидланишича, “фразема тил қурилишининг луғат босқичига мансуб иккинчи лисоний бирлик бўлиб, биттадан ортиқ лексеманинг ўзаро семантик-синтактик бирлашуви билан таркиб топган бўлади, шунга кўра тузма сегмент бирлик дейилади; синтактик тузилиши жиҳатидан бирикмага, гапшаклга тенг бўлиб, одатда номинатив ва сигнификатив вазифа бажаради, лекин лексемадан ифода жиҳати билангина эмас, мазмун жиҳати билан ҳам фарқ қилади” 2 4 . Бундан кўринадики, фраземаларнинг хусусиятларини талқин қилишда янги нашр этилган дарслик ва қўлланмаларда ҳам яхлитликка эришилганича йўқ. “Ўзбек тилшунослиги тарихи” асарида таъкидланишича, мустақиллик йилларида “ўзбек фразеологиясининг янги муваффақиятларга эришувида Б.Йўлдошев, Абдимурод ва Абдуғофур Маматовларнинг хизматлари катта бўлди. Б.Йўлдошев фразеологизмларнинг коннотатив маънолари, бадиий тасвир воситаси сифатида имкониятларини атрофлича ёритиб берди. Абдимурод Маматов фразеологик норма муаммосини кўтариб чиқди ва фразеологик норма ҳамда фразеологик вариант ўртасидаги муносабатни кўрсатиб берди. Абдуғафур Маматов эса, ўзининг қатор асарларида (биз бу асарларнинг айримларини юқорида маълум даражада таҳлил қилдик – Б.Й.) фразеологик шаклланиш муаммоларини ўртага қўйди ва унинг пайдо бўлиш омилларини 2 2 Миртожиев М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Университет, 2004. – Б. 183- 186. 2 3 Жамолхонов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Талқин, 2005. Б. 216. 2 4 Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. – Тошкент: Университет, 2006. – Б. 418.

ёритиб берди. Фразеологизмларнинг муҳим фарқловчи белгиси мазмуний қайта шаклланиш эканлигини кўрсатди. Шундай қилиб, Ш.Раҳматуллаев асос солган ўзбек фразеология мактаби тобора такомиллашиб, ривожланиб бормоқда”. Умуман олганда, мустақиллик йилларида ўзбек тилшунослиги фразеологизмларнинг структурал-грамматик, семантик-услубий ва функционал-прагматик жиҳатдан ўрганиш соҳасида муайян ютуқларга эришди, бир қатор янги монографиялар, рисолалар, ўқув қўлланмалари, илмий мақолалар, фразеологик луғатлар яратилди, бир неча номзодлик диссертациялари (Қ.Ҳакимов, Ш.Усмонова, М.Ҳолиқова, К.Бозорбоев, Б.Жўраева, Ш.Абдуллаев, Ш.Алмаматова, М.Вафоева) ҳамда докторлик диссертациялари (Б.Йўлдошев, Абдимурод Маматов, Абдуғафур Маматов,) ҳимоя қилинди. Шундай бўлса-да, ўзбек фразеологиясида ҳали чуқур илмий ўрганишни тақозо этувчи муаммолар ҳам анчагина бор. Аслини олганда, “фразеологизм Ўзбекистонда ҳам кенг кўламда ўрганилган соҳани ташкил қилади. Ҳақиқатан ҳам кўп иш қилинган. Бироқ эришилган ютуқларга раҳна солмаган ҳолда айтиш керакки, келгусида қилинадиган ишларимиз бундан-да кўп” 2 6 . Бундай ишлар қаторига, бизнингча, қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Ўзбек тилшунослигида ўзлашма фразеологизмлар масаласи бўйича айрим мақолалар яратилган. Аммо фразеологик калька, унинг луғавий калька билан муносабати, ярим фразеологик калька, ўзбек тили фразеологик тизимидаги умумтуркий қатлам ва байналмилал фразеологик қатлам сингари долзарб муаммолар янги фактик материаллар асосида тадқиқ этилиши лозим. 2. Ўзбек тили фразеологик тизимининг бошқа тиллар (рус, немис, инглиз, француз, тожик, афғон, испан каби тиллар) билан муносабати масаласи озми-кўпми тадқиқ қилинган. Аммо келгусида бундай тадқиқотлар янги методлар - компонент таҳлил, фразео-семантик гуруҳларга ажратиш, апликация, идентификация кабилар асосида конкрет ва системали давом 2 6 Мирзаев И. Профессор Шавкат Раҳматуллаев – фразеологизмларнинг илк тадқиқотчиси // Шавкат Раҳматуллаев – атоқли тилшунос (илмий мақолалар тўплами). – Тошкент: Университет, 2006. – Б. 31

эттирилиши, ўзбек тили фразеологиясининг туркий ва мўғул тиллари билан муносабатини ўрганиш иши йўлга қўйилиши даркор. 3. Ўзбек мумтоз адабиётининг кўп асрлик ёзма анъаналари, Маҳмуд Кошғарий, Маҳмуд Замахшарий, Аҳмад Югнакий, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Яссавий, Лутфий, Саккокий, Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур, Абулғози Баҳодирхон, Гулханий, Турди Фароғий, Муқимий, Фурқат, Мунис, Феруз, Огаҳий, Аваз Ўтар, Завқий каби намояндаларининг асарлари ўзбек тарихий фразеологияси учун бой материал беради. Ҳозирги кунга қадар Алишер Навоий ва қисман Бобур асарларидаги фразеологизмлар маълум даражада тадқиқ этилган, холос. 4. Қуръондаги иборалар, ҳадислар ва уларнинг ФБлар билан муносабати махсус ўрганилиши, Ўрта Осиёлик машҳур муҳаддислар ва тасаввуф илмининг устозлари Имом ал Бухорий, Ат-Термезий, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Баҳоваддин Нақшбандий, Худододи Вали, Нажмиддин Кубро кабиларнинг бу соҳадаги серқирра ва олижаноб фаолияти тадқиқ этилиши лозим. 5. Ўзбек тилшунослигида ҳозирги кунга қадар Алишер Навоий, Муқимий, Абдулла Қаҳҳор, Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон, Абдурауф Фитрат, Ҳамид Олимжон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Ойдин, Зулфия, Комил Яшин, Мақсуд Шайхзода, Шуҳрат, Саид Аҳмад каби шоир ва ёзувчиларнинг асарларида қўлланилган ФБлар маълум даражада тадқиқот объекти бўлган. Лекин Маҳмудхўжа Бехбудий, Абдулҳамид Чўлпон, Абдурауф Фитрат, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Муҳаммадшариф Сўфизода, Асқад Мухтор, Пиримқул Қодиров, Усмон Носир, Одил Ёқубов, Ҳамид Ғулом, Мирмухсин, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев, Мирзакалон Исмоилий, Худойберди Тўхтабоев, Ўлмас Умарбеков, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Омон Матжон, Муҳаммад Али, Барот Бойқобилов, Мурод Муҳаммад Дўст, Тохир Малик, Хайриддин Султонов, Ғаффор Ҳотамов, Тоғай Мурод сингари шоир ва ёзувчиларнинг асарлари бўйича бундай ишлар ҳали бошланган эмас. Келгусида ўзбек бадиий нутқ фразеологияси, унда

узуал ва окказионал ФБларнинг қўлланиш усуллари яхлит тадқиқ этилиши зарур. Бундай ишлар келгусида яратиладиган ўзбек тили фразеологизмларининг кўп жилдлик изоҳли луғати ва ҳар бир ёзувчи ёки шоир асарлари фразеологик луғатлари учун бой материал манбаи бўлиб хизмат қилади. 6. Ўзбек диалектологияси бўйича шу кунгача ўндан ортиқ докторлик, олтмишга яқин номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди, кўплаб монографик тадқиқотлар юзага келди. Аммо ўзбек диалектал фразеологияси бўйича бажарилган ишлар ҳозирча бир неча илмий мақолалардан иборат, холос ва ҳоказо. Шундай қилиб, ўзбек тилшунослигида фраземаларни структурал- грамматик, семантик-услубий, функционал жиҳатлардан ўрганиш соҳасида муайян ютуқларга эришилди, монографиялар, илмий мақолалар, фразеологик луғатлар яратилди, бир неча номзодлик диссертациялари ҳамда Ш.Раҳматуллаев, Абдимурод Маматов, Б.Йўлдошев, Абдуғафур Маматовларнинг докторлик диссертациялари ҳимоя қилинди. Шундай бўлса- да, ўзбек фразеологиясида ҳали чуқур илмий ўрганишни тақозо этувчи муаммолар ҳам анчагина бор. Умуман олганда, ўзбек фразеолог олимлари олдида турган муҳим муаммолар жуда кўп. Шулардан яна бири эндиликда “Ўзбек тили фразеологияси”, “Ўзбек тилининг фразеологик услубияти”, “Ўзбек тилининг тарихий фразеологияси”, “Ўзбек ва бошқа туркий тилларнинг қиёсий фразеологияси”, “Ўзбек тилининг диалектал фразеологияси”, “Ўзбек тилининг фразеологик семантикаси” сингари фундаментал илмий тадқиқот ишлари яратишга киришишдан иборат бўлмоғи лозим. Мамлакатимизда ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши, тилимиз, маънавиятимиз ва маданиятимиз қадриятларининг қайта тикланиши ўзбек тилининг бебаҳо бойлиги бўлган фраземаларни тўплаш ва ўрганиш ишини ҳам янги поғонага кўтаришни тақозо этади. Ўзбек фразеологияси эришган ютуқлар мамлакатимизда бевосита ФБларни тўплаш ва фразеологик луғатлар тузиш

муаммолари билан шуғулланувчи фразеография соҳасининг ҳам ривожланишига олиб келди. Масалага ана шу жиҳатдан қараганда, ўзбек фразеографиясининг шаклланиши ва тараққиёт босқичларини кўздан кечириш муҳим аҳамият касб этади.

O'xshashlar

Психодиагностиканинг тарихий тараққиёти

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти

Ўзбекистонда халқ таълими тизими ва унинг тузилиши

Ўзбек халқ педагогикасидан намуналар

Ҳозирги ўзбек қиссачилигининг қирралари