Ўзбек халқ педагогикасидан намуналар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

201 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек халқ педагогикасидан намуналар Режа: 1. Фольклор ва ўзбек халқ педагогикаси 2. Тез айтишлар ва ўйинларнинг тарбиядаги ўрни 3. Топишмоқлар ва мақолларнинг тарбиядаги ўрни 4. Қўшиқлар ва уларнинг тарбиявий аҳамияти 5. Маънавий маданият ва ун и шаклланишининг педагогик хусусиятлари 6. Шахс маънавий маданиятини шакллантиришга янгича ёндашув 7. Шарқ мутафаккирлари ижодида маънавий 8. маданиятни шакллантириш 9. Маънавий қадриятлар. Уларнинг шахс маънавий маданиятини шакллантиришдаги роли

Фольклор ва ўзбек халқ педагогикаси Республикамиз мустақилликни қўлга киритгандан сўнг ўтган даврда мамлакатимиз келажаги бўлган ёш авлодни тарбиялаб етиштириш энг долзарб муаммолардан бири бўлиб келмоқда. Бу борада ўтган даврда жуда катта ишлар амалга оширилди. Жумладан, таълим тизимини миллийлаштириш, уни инсонпарварлаштириш, халқчиллаштириш асосида республикамиз халқ таълими тизимини қайта кўриш, миллий ўқув муассасалар барпо қилиш борасида катта ишлар амалга оширилмоқда. Бу ишларни амалга оширишда «Ўзбек халқ педагогикаси» етакчи ўрин тутади. Маълумки, халқ педагогикаси деганда халқ оғзаки ижодиётининг барча жанрларида акс эттирилган тарбия борасидаги қарашлар, ғоя, урф- одатлар, расм-русумлар ҳамда анъаналар йиғиндиси тушунилади. Демак, булардан кўринадики, халқ педагогикасининг асосий манбаи фольклор ҳисобланади. Халқ педагогикасининг қамрови кенг бўлиб, у муайян халқ тарихи, фалсафаси, психологияси, этнографияси ва халқ табобатидан ташкил топган бўлади. Фольклор хал қ педагогикасини, яъни халқ оммасининг - тарбия борасидаги қарашлар, ғоя, урф-одатлари, анъаналар йиғиндисидан иборатдир. Булардан ташқари фольклор тарбияни амалга оширишда қў лланилиб келган усул, восита, кўникма ва малакалар йиғиндисини ҳам ифодалайди. Бироқ, афсуски, шу пайтгача халқ педагогикасини ўрганиш ва уни замонамиз нуқтаи назаридан қайта ишлаб улгурилмади ва амалий фаолиятда қўлланилмади. Ўзбек халқининг беқиёс даражадаги бой педагогик фикр ва қарашлари илдизи кароматли “+уръон” ҳамда Муҳаммад алайҳис-салом Ҳадисларига бориб тақалади. Тарбияланувчилар тарбияси борасидаги анъаналар ўзбек классик адабиётида ўз аксини т о п г а н . М а с а л а н , I Х - X I I а с р а л л о м а л а р и д а н Н и з о м у л м у л к н и н г “Сиёсатнома”, Носир Хисравнинг “Саодатнома”,

“Рўшнома”, Юсуф Ҳос Ҳ ожибнинг “+утадғу билиг”, Маҳмуд +ошғарийнинг “Девону луғотит турк”, Аҳм ад Ю гнакийнинг ”Ҳибатул хақойиқ”, Кайковуснинг “+обуснома” каби асарларида педагогик ғоялар кенг ўрин олган бўлиб, халқ оғзаки ижоди қадим замонлардан буён жаҳон халқларининг, жумладан Ўзбек халқ педагогикасининг тарбия воситаси бўлиб келган ва ҳозирги кунда ҳам ў з қийматини йўқотмаган. Халқ педагогикасининг таркибий қисми қ уйидагича; ақлий, ахлоқий, жисмоний, меҳнат ва нафосат тарбияси. Ўзбек халқ педагогикаси миллий тарбияни амалга ошириш усул ва воситалари, ёшларни дастлабки оилавий одоб қоидаларига одатлантириш ва уни амалга ошириш йўллари, ёшларни дастлабки оилавий дастёрлик меҳнатига од ат ла нт ир иш , у ни ам ал га ош ир иш да ф о йд ал ан ил ад иг ан ус ул ва воситаларни ўз ичига қамраб олади. Юқоридагиларнинг ҳаммаси халқ оғзаки ижодида акс этган бўлиб, булар заминида илмий педагогика шакллангандир 1 . Илмий педагогиканинг асосий мақсади ва вазифаси ҳар томонлама баркамол авлодни тарбиялаб етиштиришга қаратилган бўлади. Ҳар томонлама баркамоллик ёшларни ақлий, жисмоний, ахлоқий, меҳнат ва нафосат жиҳатдан етуклигини ўз ичига олади. Шундай экан, халқ педагогикаси илмий педагогика билан чамбарчас боғлиқдир. Энди Ўзбек халқ оғзаки ижоди жанрлари хусусида тўхталиб ўтмоқчимиз. Тез айтишлар ва ўйинларнинг тарбиядаги ўрни Тез айтиш тарбияланувчиларнинг нутқини ўстиришда муҳим ўрин тутади. Тез айтишлар орқали тарбияланувчилар гапдаги сўзлар маъносини тез англаб олиш, урғуларни тўғри ўз ўрнида ишлата олиш, нутқни туғри ва бурро талаффуз қ ила олиш малакаларини шакллантиришда муҳим роль ўйнайди. 1 З. Ж умаев “ Ызбек хал = тарихий ривоятлари” номзодлик диссертацияси. - Т. 2005.

Тез айтишлар ўзбек халқ оғзаки ижодининг бир жанри ҳисобланади. Унда муайян товушлар, айниқса жарангли ундошлар такрорланади, сўзлар ритм, урғулар билан айтилади. Тез айтишда ҳар бир товуш ўз ўрнида тўғри ва равон талаффуз этилиши керак. Тез айтишлар болаларнинг фикрлаш қобилиятини, нутқи ва сўз бойлигини ўстиради. Масалан, “Эшик олдида булоқ, булоқдан сув ичар улоқ, узун қулоқ”, “Тўп-тўп кўк копток, ҳар тўп кўк копто кда биттадан катта копток”, “/ ани ғ илдиракни ғизиллатиб ғилдиратди”, “Олим Олимадан олма олдими, Олима Олимдан олма олдими?” ва ҳоказо. Тўғридан-тўғри ва бевосита тарбия билан боғлиқ ҳодисалардан табиатда энг яқини ўйинлардир. Ўйин – инсоннинг табиатга қараб кашф этган буюк мўъжизаларидан бири ҳисобланади. Тарбия жараёнида ўйиннинг аҳамияти ғоят катта. Уларда сўз, оҳанг ва ҳарорат бир-бири билан узвий алоқададир. Ўйинлар воситасида тарбияланувчиларга нарсаларнинг мавжуд тартибига, халқ урф-одатларига ҳурмат туйғуси сингдирилган, унда одоб қоидаларига нисбатан кўникма ҳосил қилинган. Ўйинлар – жиддий машғулот, меҳнатга, келажакка, ҳаётга тайёрловчи ўзига хос сабоқларни ўзида намоён қилади. Ижтимоий фаолиятдан олдин келувчи ўйин бамисоли унинг ҳал қилувчи машқи саналади, гоҳо меҳнат байрамлари билан қўшилиб кетади ва таркибий унсур каби меҳнатнинг ҳал қилувчи қисмига, ҳаттоки меҳнат жараёнининг ўзига киради. Азалдан ҳар бир халқда ранг-баранг ўйинлар мавжуд бўлган. Марказий Осиё ҳудудларида ҳам кўплаб ўйин турлари кенг ёйилган. Таомилдаги ўйинлар билан бир қаторда у ёки бу минтақанинг, ҳаттоки қишлоқнинг ўзига хос ўйинлари ҳам мавжуд. Ўзбек халқ ўйинлари ўзининг ранг-баранглиги, турли ёш, жинс, шаҳар ва қишлоққа мўлжалланган кенг қамровлилиги билан ажралиб туради. +исқаси ўзбек халқ ўйинлари шу қадар хилма-хилки, гоҳо уларнинг туркуми, гуруҳи, турлари, шакллари, хиллари маъносини чуқур англамай туриб, уларнинг мазмунини тушуниш қийин кечади. Шунга қарамай, уларни таҳлил қилиш ва ўрганиш натижасида қуйидаги синфларга бўлиб чиқиш

имкони туғилди:  Турли ёшдагилар ўйинлари;  Турли жинсдаги одамлар ўйинлари;  Мавсумий ўйинлар (баҳорги, ёзги, кузги, қишки);  Турли ифода воситаларидан фойдаланишга асосланган ўйинлар (сўз, куй- қўшиқ, рақс-пантомима, сюжетли саҳна, турли хусусиятли ва ҳоказо). Ўйиннинг яна бир муҳим вазифаси шундан иборатки, унинг воситасида инсоннинг одатдаги ривожи учун ҳаётда етишмайдиган нарса рўёбга чиқади. Кам ҳаракатли ҳаёт тарзига чўпонлар кўпроқ қимирлашга мажбур қиладиган, аммо сурувидан узоқлашмайдиган ўйинларга эҳтиёж сезганлар. Яйлов ўйин учун қулай жой, доим қўлида ушлаб юрадиган таёқ эса, ўзига хос “дастак” бўлиб хизмат қилган. Тўп тайёрлаш учун қўй жуни хом ашё бўлиб хизмат қилган. “Подачи”, “Жун тўп”, “Чим тўп”, “Чавғон” деган чўпон ўйинлари ана шу тариқа юзага келган. Чавғон аввалига отлиқ чўпонлар ўйини бўлган, кейин эса уни аҳолининг кенг қатлами ҳам ўзлаштириб олган. Бу ўрта аср ҳарбийларининг севимли ўйинларидан эди. Улар кўпгина Шарқ мамлакатларида ёйилган. Ҳиндистондан Англияга кўчиб ўтган, кейинчалик замонавий чим ҳоккейга асос бўлган. Аждодлар ҳаёти ҳозирги кунга нисбатан бир зайлда кечган, ўйин эса унга завқ ва мазмун бағишлаган. Ўйинда инсон ҳаётда амалга ошира олмаган истакларини мужассамлаштирган. Ташвиш ва муаммолардан вақтинча чалғиб, инсон ҳаётида учрайдиган қийинчилик ва ташвишларни ўйин билан бартараф этишга муваффақ бўлган. Ҳатто уруш вақтида ҳам очлик ва парокандаликдан қийналиб турганда одамлар ўйин учун вақт ва имкон топган, ўйин жараёнида улар кўнгилларини ёзиб эртанги кун меҳнат фаолияти учун “қувват” олганлар. Шундай қилиб, ўйинлар инсон ҳаётида шу қадар муҳим аҳамият касб этганки, уларга қараб инсон шахсияти, феъл-атвори, манфаатлари, майллари, қобилиятлари ҳақида фикр юритиш мумкин ҳисобланган. Ўзбеклар фарзандларининг болалигиданоқ баҳодирлик, ҳарбий-жанговарлик

малакаларини оширганлар. Халқ достони - “Алпомиш”даги севимли бош қаҳрамон Ҳакимбек ҳақидаги сатрлар шундан далолат беради. Топишмоқлар ва мақолларнинг тарбиядаги ўрни Топишмоқ қ адимдан давом этиб келаётган ва халқлар орасида кенг тарқалган жанрлардан бири бўлиб, тарбияланувчиларнинг топқирлигини тарбиялашда, зеҳнини ўткирлаштиришда, фикрлаш қобилиятларини устиришда муҳим аҳамият касб этади. Топишмоқлар ўз хусусиятига кўра икки ёки ундан ортиқ тарбияланувчилар ўртасида мустақил фикрлаш йўли билан, савол-жавоб, тортишувлар, баҳслар орқали олиб борилади. Улар тарбияланувчиларни кўпроқ нарса ва буюмларни, табиат ва унинг ҳодисаларини идрок қилишга ёрдам беради. Топишмоқлар турли халқларда турлича аталади. ўзбек тилидаги топишмоқ» сўзининг луғавий маъноси «Топмоқ» феълидан олинганлиги маълум, яъни топишмоқ топ-топ ўйнамоқни билдиради. Болғорларда, масалан, топишмоқни «элбер» дейишади. “Э” қишлоқ ё шаҳарни, «бер» эса, бермоқ феълининг буйруқ майлини билдиради. Топишмоқ жавобини топган одам мукофотга шаҳар ё қишлоқ «олади». Ким кўпроқ шаҳар ёки қишлоққа эга бўлса, ўша ғолиб, деб топилади. Ўзбекларда эса, аксинча, тополмаган одам жаримага «шаҳар» беради. Чувашларда топишмоқни «тўшмалли юмах», «сўтмалли юмах» дейдилар, бу «жумбоқли эртак», «тополмаса сотиб юбориладиган сўз», деган маъноларни билдиради. Сотиш-бу энг ёқимсиз иш бўлиб, у кишилар орасида куёв ёки келин буюрган топишмоқни тополмагани учун белгиланган жазо ҳисобланади. Нима учун топишмоқни эртак дейишади? Гап шундаки, кўпгина топишмоқлар эртак мазмунига эга бўлиб, ўзига хос жанрдан иборат. Топишмоқни тополмаган одам жаримага эртак айтиб берган (қўшиқ айтган, ўйинга тушган ёки бошқа топишмоқни топган ва ҳоказо). Бундай звазлар “сотиладиган эртак” деб аталган. Топишмоқлар оқилона, шоирона, ахлоқий ғоя билан суғорилган бўлади. Бинобарин, улар ақлий, эстетик ва ахлоқий тарбияга таъсир

кўрсатади. +адим замонларда улар, эҳтимол бу вазифаларни озми- кўпми даражада адо этган. Бироқ, кейинчалик топишмоқларда ахлоқий тажриба устувор бўлган. Топишмоқлар болаларнинг фикрлаш қобилиятини оширади, уларни атроф-муҳидаги турли воқеа-ҳодисалар ва нарсалар устида мушоҳада юритишга ўргатади, шу билан бирга бир хил нарса ҳақида кўплаб топишмоқларнинг бўлиши нарса (ҳодиса)га ҳар томонлама ёндошишга имкон беради. Бироқ ақлий тарбиядаги топишмоқларнинг аҳамияги фақат фикрни ривожлантириш билан чекланиб қолмай, балки улар яна турли соҳаларга хос билимлар билан ақлни бойитади. Ақлий тарбияда топишмоқлардан фойдаланилганда, табиат ва кишилик жамияти ҳақидаги маълумотларни бола фаол фикрлаш жараёнида олади. Топишмоқларда маълум тизим мавжуд бўлиб, инсон ҳақидаги маълумотлар ғоят ранг-барангдир. Чақалоқ, одамнинг алоҳида тана аъзолари масалан, қорин, бош, оёқ, қўл ва ҳоказолар ҳақида топишмоқлар кўп. Сўнгра улар яна ҳам майдалашади: мия, кўз, тиш, соч, тил, бармоқлар, юрак ва ҳоказолар бўйича ҳам топишмоқлар талайгина. Умуман топишмоқлар, болани мушоҳада қилишга ҳамда шуурига сингдиришга, бир бутунлик билан алоҳидаликни фарқлашга ўргатади. Меҳнат, меҳнат қуроллари, қишлоқ хўжалиги экинлари, уй ҳайвонлари, кийим-кечак, озиқ-овқат ва ҳоказолар ҳақидаги топишмоқларда меҳнат фаолиятининг ғоят ранг-баранг турлари тавсифланади. Ҳатто коинот ҳақидаги топишмоқларда ҳам меҳнат қуроллари ва меҳнат мавзусини учратиш мумкин. Масалан, қуёш нури ҳақидаги топишмоқларда ўлчов таёқ ва бошқа меҳнат қуролларидир. Шуниси эътиборга моликки, кўпинча топишмоқларда у ёки бу буюм қисмларга бўлиб қаралади, бу қисмлар ўз навбатида меҳнат жараёнларининг изчиллиги тўғрисида ҳикоя қилади («Саксон аскар, икки зобит, бир хўжайин», деган топишмоқда том ёпиш жараёни тўғрисида гапирилади: устун қўйилиб, тахта қоқиш). Айнан меҳнат ва

меҳнат қуролларига даҳлдор топишмоқларда зукколик ва ҳазил мавжуд. «+ирда тентак ўйинга тушар» (шамол тегирмони), «Кошона пастда: келин баландда» (қозиқ, тўқмоқ). Одамлар, ҳаёт ва ўлим, ёшлик ва кексалик ҳақидаги топишмоқлар ёшларни шахсий камолот сари чорловчи мазмун билан йўғрилган: Хоҳлайсан-у сотиб ололмайсан Керакмасини сотолмайсан. Топишмоқларнинг шеърий шакли гўзал, фикри -теран (ёшлик ва кексалик), ёшликнинг қадрига етишга чорлаш бола учун топишмоқ, катталар учун эса ибратли мақол. Яна бир топишмоқ: Ёш эдим - кундай эдим, қаридим - тундай бўлдим. Бу нафақат топишмоқ, шу билан бирга инсон ҳаёти ҳақидаги шоиро на ҳикмат эмасми! Масалан, “Икки ажиб қулоғи бор, Бири тинглар, бири сўзлар, Бир отаси, бир онаси, Неча юз минг боласи ” ва ҳ оказо. Топишмоқлар шакл жиҳатдан ғоят ранг-барангдир. Улар ичида ёдлаб олса бўладиганлари ҳам бор, ёдлаган савол-жавоб топишмоқлар катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлиб, эътиқодни шакллантиради, улар ёрдамида болаларни ҳаётдаги турли ғоялар, ҳодисалар билан таииштиришнинг муаммоли усули амалга оширилади. Савол-жавоб топишмоқлар одамлар ҳаёти ва фаолиятининг кўп томонларига даҳл қилади. Уларда халқнинг одатдаги тасаввурлари акс этади. Ақлий тарбияда бу топишмоқларнинг аҳамияти ғоят юксак. Улар нафақат фаҳмлаш, фаол фикрий фаолиятни талаб этади, балки кўпроқ, хотирлашга ҳам ундайди. Болалар айрим савол-жавоб топишмоқларга жавобни мақоллар, қўшиқлар ва эртакларда учратадилар, Эртаклардаги жавоблар турли вариантлардан иборат. Мазмун жиҳатдан ишончли ва шакл жиҳатдан шоирона жавоб энг муваффақиятлисидир. Масалан, «Дунёда одам учун энг

қимматли нарса нима?», деган топишмоққа «Ватандан қимматли нарса бўлмас», деган жавоб “Хўжайин ва унинг малайи”, деган тарихий эртакда бор. +иёсдан иборат мақол ўзаро бир-бири билан боғлиқ савол-жавоб топишмоқ учун асос бўлиб хизмат қилади (+иёснинг қайси қисми номаълум деб қабул қилинишига қараб, албатта), «Олтин бешик нима?» ёки «Ота ва она уйи нима» деган топишмоққа “Ота ва она уйи - олтин бешик», деган мақол жавоб бўлади. Бу мақол кўпинча қўшиқларда ҳам учрайди. Умуман олганда, болалар тарбиясида топишмоқларнинг ташҳис амалиёти алоҳида ўрин тутиб, у тарбиячига ҳар бир имтиҳон ва сўровларсиз боланинг кузатувчанлик, фаҳмлаш, ақлий ўсиш ҳамда ижодий фикрлаш даражасини аниқлаш имконини туғдиради. Мақоллар одамларнинг ҳаёти ва турмуши жараёнида тўплаган тажрибалари, дунёқараши, ўзи яшаб турган ижтимоий ҳаётга бўлган муносабати, ўтмиш ҳаёти ва унинг ибратли сабоқлари, шахснинг руҳий ҳолати, умид ва орзуларини ифодалайди ҳамда тарбияланувчи тарбиясида аҳлоқ ва одобига ижодий таъсир этишда самарали таъсир кўрсатишга қодир. Мақолларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, уларда асосан иккинчи шахс — тингловчига нисбатан ўгит-насиҳатлар йўсинида бадиий ўхшатишлар орқали айтилади. Яхши бола ёғ келтирар, Ёмон бола доғ келтирар. Сўз кишининг ўзаги, Одоб кишининг безаги. Олтин олма, дуо ол. Ҳар бир мақолда ҳамиша «Таълим улуши» - ибрат мавжуд: мақол маъноси ибрат тарзидаги аниқ рамзи тушунилади, ибрат ҳаётнинг турли кўринишларини умумлаштириб, тугал жумла ҳолига келган бўлади. Мақоллар меҳнаткашларнинг кўплаб маънавий эҳтиёжини қондиради, улар ақлий билим, ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлиши, одамийлик, ахлоқий фазилатлар ва ҳоказоларни англатиши мумкин. Мақоллар халқнинг жонли овозидир, халқ

бугунги зарур ва эртага асқотадиган нарсани хотирасида сақлайди. Мақолда ўтмиш тўғрисида гап кетса, у ҳозир ва келажак нуқтаи назаридан баҳоланади, ҳикматларда акс этган ўтмишнинг халқ орзу-ниятлари, эзгу мақсадларига қай даражада мувофиқлигига боғлиқ равишда қораланади ёки маъқулланади. Мақол халқ ижоди бўлиб, унда жамоатчилик фикри ўз ифодасини топади. Унда халқнинг ҳаётга берган баҳоси, халқ заковатининг кузатишлари жо этилган. Якка шахс яратган яхши ҳикмат, агар у кўпчиликнинг фикрини ифода эта олмаса, мақол бўла олмайди. Жуда бўлмаганда, умумхалқ фикри ва якка шахс фикри бир вақтнинг ўзида ёнма-ён қолиши мумкин, холос. Халқ мақоллари эслаб қолиш учун жуда қулай шаклга эга. Мақоллар хотирага маҳкам ўрнашади. Сўз ўйинлари, сўзларнинг турлича жаранги, қофиядошлиги, оҳангдорлиги гоҳо шу қадар жозибалики, натижада, киши уни осон эсда сақлаб қолади. Айни ҳолда у доноликни, тарбия ва унинг ҳосиласи – хулқни ифода этувчи билиш фаолияти тажрибасини асраш ва тарғиб қилиш вазифасини адо этади. Мақолнинг асл мақсади тарбиядир, улар қадим замонлардан буён таълим воситаси бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Бир томондан, улар таълим ғоясидан иборат, иккинчи томондан, тарбиявий таъсир кўрсатиб, таълим вазифасини бажаради. Халқ тасаввурларига мос келиб, тарбия таъсирининг воситалари, услублари тўғрисида ҳикоя қилади, шахснинг ижобий ёки салбий жиҳатларини баҳолайди, шахснинг шаклланиш мақсадларини у ёки бу тарзда аниқлаб, тарбиялашга чорлайди, ўзларининг тарбиячидек қутлуғ вазифаларини менсимайдиган катта ёшдаги одамларни қоралайди ва ҳ.к. Мақолларнинг энг кенг тарқалган шакли ўгитдир. Таълим нуқтаи назаридан ўгитлар уч тоифага бўлинади:  Болалар ва ёшларни яхши хулқли бўлишга, шу жумладан, мулойимликка ундайдиган ўгитлар.  Катта ёшдаги одамларни ўзига ярашадиган хулқ-одобга ўргатадиган ўгитлар ва ниҳоят тарбия натижаларини акс этгирувчи, таълим маслаҳатларидан иборат ўзига хос насиҳатлар. Бу айниқса, таълим тажрибасини умумлаштиришнинг ўзига хос шаклидир.

Мақолларда болаларнинг туғилиши, уларнинг халқ ҳаётидаги ўрни, тарбия мақсадлари, воситалари ва услубларига рағбатлантириш ва жазолаш, ўқиш мазмуни, меҳнат ва ахлоқ тарбиясига, болаларнинг ота- оналар феъл- атвори ва фазилатларни мерос қилиб олишига, атроф- муҳит ва жамоатчилик фикрларининг таъсирига даҳлдор таълим ғоялари ўз аксини топган ва ҳоказо. Халқ ва авлодларнинг таълим мубоҳазасида катта-ю кичик барча халқлар беистисно иштирок этади. Боланинг дунёга келиши байрам, фарзандсиз икки жоннинг яшаши душвор. Ўзбек мақолларида болалар ҳақидаги яхши гаплар кўп такрорланади. «Ўғил билан қиз - бир жуфт қизил гул», «Ўғил билан қиз – уйнинг меҳмони», «Ўғил билан қиз - тун билан кун», “Ў ғил- офтоб, қиз - моҳитоб», «Болалар - осмондаги юлдузлар, қоронғи тунни ёруғ кундуз қилади». «Ўғли йўқнинг ўрни йўқ, қизи йўқнинг қадри йўқ». Болани ҳар ким ҳам туғади, лекин тарбия ҳар кимнинг қўлидан келавермайди. «Туғишга туғиб, тарбия қилолмайдиган» ҳам ота, ҳам онага тегишли бўлган танбеҳлар ҳар бир халқда учрайди. Халқ тарбиянинг бошланиши ҳақида муайян фикрлар айтади: қанча эрта бошласа, шунча яхши. Тарбияни бола туғилишидан бошлаган яхши, чунки тарбия бола туғилишидан ҳам муҳимроқдир. «Дунёга келтирган ота ва она эмас, едириб ичирган. яхши тарбия берган ота ва она». Ота билан она фақат ота-онагина эмас, туғилиш - бу бошланиши, ота билан она энг аввали тарбиячилардир, фақат шундагина улар ўз вазифаларини тугаллаб, адо этган ҳисобланадилар. «Ота мактаби» отадан кўра муҳимроқдир: «Отаси яхшининг биттаси яхши, онаси яхшининг ҳаммаси яхши», «Онаси миясига қуйганини ота суғуриб ололмайди», Халқ тафаккурида меросхўрлик, мерос ва ота-оналар таълим фаолиятининг натижалари бир бутунликда намоён бўлади. “Яхши хотиннинг болалари ҳам яхши бўлади» (рус.), «Ақл, катта бўлганда киради, тарбия туғилгандан бошланади» (ўзб.), «Яхши ғарамда яхши пичан, яхши оилада яхши бола» (чув,), «Яхши гўштнинг шўрваси тотли, яхши одамнинг боласи тотли» (қир.) ва ҳ.к. Лекин боланинг ўз қилмишлари учун шахсан масъуллиги

ҳам инкор этилмайди: «Ахмоқ ўғилга ота ҳам ақл бўлолмайди», «Ахмоқ ўғилни ота ҳам йўлга сололмайди». Мақолларда тарбиянинг қулай ва ноқулай шароитлари ўз аксини топган. Барча халқларда ёш авлодга тарбиячи (мураббий)ларни ҳурмат қилиш зарурлиги уқтирилади. Ота-она обрўсига, айниқса, катга эътибор берилади: «Ота пули билан эмас, ота ақли билан яшаш керак», «Эскичада ҳам, янгичада ҳам ота ўғилдан улуғ», «Оталар сўзи – ақлнинг кўзи», Онани ҳам истеҳком деворига қиёс қилинади. Ота-оналарига қилган муомалаларига қараб болалар тақдири башорат қилинади: «Отангни хор қилгандинг, сенга ҳам ўғлингдан шу қайтади». Дарвоқе, бу мавзуда бир эртак ҳам бор, унда энг яхши тарбиячи-кексалар экани тўғрисида бир олам мақол айтилган: «+анча кекса бўлса, шунча ҳақ, қанча ёш бўлса, шунча қадрли», “+ари билганини пари билмайди». Ёшлар билан катталар ўртасидаги муносабатлар барча халқларда деярли бир хил ифода этилади: «Катталарга жой бер, кичикларга ёрдам», «Катталардан ўрган, кичикларга ўргат» (ўзб.), «Ёш келса ишга, қари келса ошга» (ўзб.). Мақол - бу тайёр хулоса, лекин у ҳали сўнгги манзил, хаёлот сарҳади эмас. Мақол қандайдир муайян ҳолатда - хулоса, бошқа ҳолатда - фараз бўлиб, янги муаммоларни кўндаланг қўяди. Мақолнинг қиймати унинг туб-тубига кириб боришни талаб этувчи маъносини шарҳлаб берилганда маълум бўлади. Мулоҳазалар, суҳбатлар, баҳсларда мақолларни шарҳлаб бериш халқ ичида кенг ёйилган. Бундай шарҳлашлар кўпгина ҳолларда бир қарашда унчалик бўлмаган мақолларни ҳам таълимий мақоллар сирасига ўгказиб юборади. «Ҳаёт - дала айланиш эмас, уни яшаш керак», мақоли ёшларга қарата айтилган насиҳат, маслаҳат сифатида талқин қилинади. Қўшиқлар ва уларнинг тарбиявий аҳамияти Қўшиқларда халқнинг асрий орзу умидлари ва эзгу ниятлари акс зтади. Тарбияда уиинг аҳамияти беқиёсдир. Қўшиқлар этик, эстетик ва педагогик ғояларни мусиқий ҳамда шоирона безаши билан қимматли. Гўзаллик ва эзгулик қўшиқда яхлит идрок этади. Халқ тараннум этган раҳм-шафқатли

азаматлар нафақат меҳрибон, балки улар гўзал ҳам. Халқ қўшиқларига эзгуликни, инсон бахти-саодатини қутловчи миллий қадриятлар сингиб кетган. Қўшиқлар топишмоқ ва мақолларга нисбатан халқ шеърий ижодининг бир мунча мураккаб шаклидир. Қўшиқларнинг бош мақсади гўзалликка нисбатан муҳаббат уйғотиш, эстетик қараш ва дидни чархлаш. Ёшларнинг қўшиқчиликдаги ижодини катталар муттасил қўллаб-қувватлаб, рағбатлантиради. Ёш авлодни тарбиялаш билан бирга ҳаётнинг барча жиҳатларини созга солиш, қўшиққа хос хусусиятдир. Қўшиқнинг таълимий қиммати шундаки, болаларни чиройли қўшиқ айтишга ўргатади, у эса ўз навбатида нафосат ҳамда эзгуликка етаклайди. Халқ ҳаётидаги барча воқеалар - меҳнат, байрамлар, тўйлар, азалар ва ҳоказолар доим қўшиқ билан ҳамоҳанг. Одамларнинг бутун ҳаёти қўшиқда кечиб, у гўзаллик ва ахлоқий моҳиятини ажойиб тарзда ифодалайди. Қўшиқни ҳамма куйлайди ва тинглайди. Қўшиқдан бошқа ҳеч бир жанр ҳақида бундай деб бўлмайди. Мақоллар, эртаклар, топишмоқларни одам маълум ёшдан кейин тушуна бошлайди, у ёки бу тоифадаги шахслар улардан умрининг муайян даврида фойдаланади. Тўғри қўшиқнинг ҳам ўз “севимли ёши” йўқ эмас: Ўн беш-йигирма ёшдаги қизлар шунчалик кўп қўшиқ айтадики, шу дамгача ва умрининг охиригача айтганлари ҳам ўшанча ҳисобга етмас экан. Қўшиқларда таълим ғояси ҳамиша бисёр, бу ғоя қўшиқларнинг маърифий-таълимий вазифасини белгилайди, айрим тоифа қўшиқлар гарчи уларнинг аксарияти ёшга қараб чекланган ва тақсимланган бўлмаса-да, маълум ёшли гуруҳларга мўлжалланган. Катталарнинг айрим қўшиқларини ёш болалар алоҳида иштиёқ билан куйлайдилар. Шу боис, гап у ёки бу қўшиқнинг ижро этилиши хусусидагина бориши мумкин. Қўшиқ жанри ёшларнинг нафосат тарбиясида алоҳида ўрин тутади. Ў збек халқ қўшиқлари асосан “Алла”, “Ёр-ёр”, “ўлан”, “Азайиги” каби бир

неча турда шаклланган. Бола даставвал она “Алла” сини эшитади. Бинобарин, бола кўриш бахтига муяссар бўлган оналарнинг қай даражада бўлмасин, “Алла”- айтолмасликларини тасаввур қилиш мумкин эмас. Ҳатто, қўғирчоқ ў йнашни уддалай олган жажжи қизлар ҳам “алла” айтиш билан гўё қўғ ирчоқларини овунтирадилар ва шу орқали қўшиқ оламига илк бор қадам қў ядилар. Инсоннинг бугун умри мукаммал қўшиқлар туркумини ташкил зтади: бешикда ётган ҳали ҳеч нарсани тушунмайдиган чақалоққа ҳам, ҳис зтиш ва англашдан тўхтаб, тобутда ётган марҳумга ҳам қўшиқ айтилади. Олимлар нафис қўшиқнинг она қорнидаги ҳомиланинг руҳий ривожланиш ига ижобий таъсир кўрсатишини исботлаганлар. Алла қўшиқлари чақалоқни ухлатибгина қолмай, балки уни эркалайди, ҳатто қувонч ҳам бағишлайди. Чақалоқ кайфияти чоғ бўлиб уйғониши ва келаётган кунни қувонч билан қарши олиши учун махсус қўшиқлар куйлаш одати бор. Она “алла” сининг тарбиявий роли му ҳ имдир. X аср Марказий Осиё халқларининг машҳур мутафаккири ва тиббиётнинг буюк сиймоси Абу Али Ибн Сино она “алла” сининг тарбиявий аҳамияти ҳақида тарбияланувчиларнинг талабини қондирмоқ учун унга икки нарсани қўлламоқ кераклиги, чунончи: бири - болани секин-секин тебратиш, иккинчиси - уни ухлатиш учун одат бўлиб қолган мусиқа-аллалашдир, деган фикрни илгари сурган. Биз шунингдек эртак ва достонлар хусусида ҳам қисқача тўхталиб ў тмоқчимиз. Эртак ва достонлар халқ оғзаки ижодидаги топишмоқ, мақол, қў шиқ каби жанрларда жамланган бўлиб, улар педагогик ғояларнинг мукаммалроқ, таъсирчан бўлишини таъминлайди. Эртак ва достонлар тарбияланувчи тарбиясининг ҳамма таркибий қисмларини жумладан, ақлий ва жисмоний камолот, илм ва хунарга муҳаббат, меҳнатсеварлик, маънавий сифат ҳамда нафис дидларнинг таркиб топишига доир кўпдан - кўп педагогик масалаларни ўз ичига олади. Булар жумласига “Зумрад ва

Қиммат”, “Етти оға-ини ботирлар”,”Ерали ва Шерали”, “Сахий ва бахил” ва бошқа шу каби кўплаб эртакларни, шунингдек “Алпомиш”, “Чамбил достони” каби достонларни киритишимиз мумкин. Хулоса қилиб айтганда фольклор намуналари тўғридан–тўғри тарбия воситаси сифатида хизмат қилади. Булар билан бир қаторда тарбияланувчи яшаб турган муҳит - шароитнинг воситачи роли мавжудки, улар ёшларнинг маънавий фазилатларини шакллантиришда катта ва самарали тарбия воситаси ҳисобланади. Улар қуйидагилардан иборатдир: Болалар ўйинлари, чойхўрлик (чойхона гурунги), тарбияланувчилар гапи (гап айтиш), тарбияланувчилар мажлиси, меҳмондорчилик, ҳашар ва ҳоказо. Тарбияланувчилар тарбиясида халқ педагогикасининг намуналари ҳисобланган халқнинг миллий урф-одатлари, турли миллий маросимлари, анъаналари, миллий байрамлар муҳим рол ўйнайди. Улар қўйидагилардан иборат:  Тўй маросимлари - бешик тўйи, суннат тўйи, никоҳ тўйи, ҳовли тўйи;  Сайллар - дала сайли, гул сайли, қовун сайли;  Йиғин (томоша, туғилган кунни нишонлаш), йигит базми, қиз базми, келин салом, улоқ, пойга, кураш, турли шаклдаги мусобақалар;  Аза маросими, аза ма ъ ракаси;  Сафарга чиқиш, овга бориш, кино, театр, истироҳат боғи, оммавий йиғину томошаларга бориш, Рўза ҳайит, Қурбон ҳайит, Наврўз байрамлари. Маънавий маданият ва ун и шаклланишининг педагогик хусусиятлари Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакатимизда маънавиятни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг ҳар бир нутқи ва маърузалари, мақола ва асарларида юксак маънавият келажак пойдевори эканлиги қайта-қайта таъкидланмоқда.

Ҳақиқатан ҳам инсон маънавиятини юксалтирмасдан туриб, жамиятимиз турмуш тарзида, мамлакатимиз тараққиётида муваффақиятларга эришиб бўлмайди. Ислоҳотларнинг биринчи босқичида миллий маънавиятни изга тушириб олиш йўлида кўзланган мақсад асосан амалга оширилди ва иккинчи босқичда амалга оширилиши лозим бўлган вазифаларга замин ҳозирланди. Маънавий парокандалик даврига барҳам берилди. Президент Ислом Каримов “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида” китобида таъкидлаганидек: “Халқнинг маънавияти ва маданияти, унинг ҳақиқий тарихи ва ўзига хослиги қайта тикланаётганлиги жамиятимизни янгилаш ва тараққий эттириш йўлидан муваффақиятли равишда олға силжитишда ҳал қилувчи таъбир жоиз бўлса, белгиловчи аҳамиятга эгадир” 1 . чизма. Маънавий маданият шаклланишининг педагогик хусусияти Мамлакатимизда бозор иқтисодиёти шароитида жамият ва давлат ўзини устқурмаларига муносабати турли маърифий маданий ғоялар 1 Ислом Каримов. Ватан саждагощ каби му=аддасдир. 3-том. Т., «Ызбекистон», 1996, 274-бет. Маънавий-маданият шаклланишининг педагогик хусусиятлари Маънавий маданиятини шакллантиришда миллий ва умуминсоний ³адриятлар устивор б´лишига эришишШахснинг маънавий маданиятини µозирги даврда инсоният эришган барча юту³лар асосида ³уриш Маънавий маданиятни шакллантиришда миллийликдан йиро³ ва унга зид унсурлардан воз кечиш

тушунчалар англаган ватанпарварлик туйғуси билан миллат, халқ манфаатлари, ижтимоий, иқтисодий, маданий равнақи учун маъсулиятли илмий билим, меҳнат ва касб ҳунар кўникмаларини ўзида мужассам этган маънавий маданиятли шахсни тарбиялаб етиштиришда манфаатдордир. Бундай шахсни шакллантиришда асрлар давомида халқимизнинг маънавий эҳтиёжи, талаби асосида яратилган қадриятлар муҳим роль ўйнайди. Маълумки, узлуксиз таълим олдига қўйилган энг муҳим мақсад - умуминсоний ва миллий қадриятларга таянган ҳолда таълим тарбиянинг мазмунида инсонпарварлик ғоясини кучайтириш, халқ чиллаштириш ва шулар асосида ёшларда маънавий маданиятни шакллантиришдан иборат. Мамлакатимизда таълим тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар демократик таълим тизимига асосланган бўлиб, унда олға сурилаётган ғоялар қуйидагилардан иборат:  Шахснинг маънавий маданиятини ҳозирги даврда инсоният эришган барча ютуқлар асосида қуриш лозим;  Маънавий маданиятни шаклантиришда миллий ва умуминсоний қ адриятлар устувор бўлишига эришмоқ лозим;  Маънавий маданиятни шакллантиришда миллийликдан йироқ ва унга зид унсурлардан вос кечмоқ зарурдир. Маънавият тушунчаси фақат инсон зотига хос бўлиб, табиатнинг гултожи, такомили ҳисобланган инсон моҳиятининг ажралмас қисмидир. Инсон биоижтимоий мавжудот бўлиб, у биологик моҳият билан бир қаторда ижтимоий моҳиятга ҳам эга. Биологик моҳиятига унинг бошқа мавжудотлардан биологик тур сифатида ажралиб турувчи тик юриши, танаси юнг билан қопланамаганлиги, бош ва қўлларининг шакл-шамойили, фикрлай олиш қобилияти ҳамда бошқа бир қатор биологик кўрсаткичлари киради. Қуръони Каримнинг “Бақара” сурасида, инсонни бошқа мавжудотлардан ажратиб турувчи сифатлар тўғрисида қуйидаги оятлар мавжуд: “Ва у зот Одамга барча нарсаларнинг исмларини ўргатди. Сўнгра

$уларни фаришталарга рўбарў қилиб деди: “Агар халифаликка биз ҳақдормиз деган сўзларингиз рост бўлса, мана бу нарсаларнинг исмларини Менга билдиринг!” Улар айтдилар: “Эй пок парвардигор, биз фақат Сен билдирган нарсаларнигина биламиз. Албатта, Сен ўзинг илму ҳикмат соҳибисан”. (Аллоҳ): Эй Одам, буларга у нарсаларнинг исмларини билдир”, деди”. 1 Бу оятларнинг бизга Одамзод Тангрининг Ердаги халифаси экани ва ҳатто бегуноҳ фаришталар ҳам унга таъзим қилишлари маълум бўлиб турибди. Бинобарин, маънавиятга қуйидаги фалсафий таърифни берса бўлади. Маънавият – бу кишининг эгаллаган фойдали билимлари амалий ҳаётида синалавериб, кўникма ва малака даражаларидан ўтган ва руҳига сингиб, ҳаёт тарзида акс этадиган ижобий ижтимоий сифатлар мажмуидир. Маънавиятга берилган ушбу таъриф объектив мавжуд бўлган мураккаб бир ижтимоий ҳодисани мушоҳада ва идрок қилиш, унинг энг муҳим хусусиятларини ҳис қилиш ҳамда маънавият мавзуида чоп этилган қатор адабиётларни таҳлил қилиш натижасида вужудга келган. Қуйида маънавият тушунчасига берилган бир қатор таърифлар орасидан китоб саҳифаларида тез-тез учраб турадиганларидан бир нечтаси келтирилган. 1. “Маънавият – инсоннинг зот белгиси, унинг фаолиятининг таркибий қисми, онги, ақл – заковатининг маҳсули” 1 . 2. “Маънавият – инсон фаолиятининг руҳий мазмуни бўлиб, кишилар унинг воситасида ўзларини англайдилар, жамият, табиат, ўз турмуш тарзлари, амалий фаолиятлари муаммоларини ҳал этадилар” 2 . 1 +уръони карим. – Т., «Чылпон», 1992. «Ба=ара» сураси, 31-33 бетлар. 1 Жалолов А. Муста=иллик масъулияти. Т., «Ызбекистон», 1996. 29-бет. 2 Муло=от журнали. 1997, 5-сон, 15-бет. 3 Иброщимов А. ва бош=алар. Ватан туй\уси. Т., «Ызбекистон», 1996. 11-бет. 4 Эркаев А. Маънавият-устун йыналиш. «И=тисод ва щисобот» журнали. 1996, 2-сон, 20-22- бетлар. 2$

3. “Маънавият – инсон қалбида, кўнгил кўзгусида акс этган ҳақиқат нуридир” 3 . 4. “Маънавият – миллатнинг асрлар давомида шаклланган илдизлари унинг тарихий тажрибалари ва ижтимоий-маданий ривожланиши билан узвий боғлиқ бўлган ички (ақлий) интеллектуал ва собит ҳиссий дунёсидир” 4 . Бу таърифлар умуман нотўғри бўлмай, улар мураккаб ижтимоий ҳодиса бўлган маънавиятнинг у ёки бу хусусиятларини ёки аҳамиятини ифодалайди, холос. Бу эса баҳолаш категорияси ҳисобланади. Барча фикрларни бир четга суриб, энг жозибали учинчи рақамли “Ҳақиқат нури” деган таърифга эътиборимизни қаратайлик. Дарҳақиқат, маънавият – ҳақиқат нури. Бу мутлақо тўғри. Аммо нурнинг ўзи нима? Бизнингча, “нур” – билим. Билим, яъни нур эса, инсон қалбига ҳақиқатдан, ҳақ таоладан келганидан кейин, киши қалбида униб-ўсади ва бир неча босқичларни босиб ўтади. Шундан кейингина у шуъла тарқата бошлайди. Инсон руҳи ва тафаккуридаги ҳақиқат нури ҳаракатининг ана шу охирги босқичини, яъни нур шуъласини биз “маънавият” деб атадик. Инсон бошқа мавжудотлардан ўзининг ижтимоий моҳияти билан ажралиб туриши маълум. Ижтимоий моҳият негизини билимлар ташкил қилиб, улар фойдали ва фойдасиз турларга ажралади. Дарҳақиқат, ёлғон гапириш, ўғирлик қилиш, бошқаларни ҳақоратлаш ва бўлак разил ишларни қилишни ҳам билиш керак. Ҳамма ҳам унинг уддасидан чиқавермайди. Аммо, улар фойдасиз, балки ижтимоий ҳаёт учун зарарли билимлардир. Жамият ривожи учун фақат фойдали билим (ҳикмат)лар керак. Фойдали билимларни эгаллашдан мақсад, аввало ўзига, сўнг яқин кишиларига ва бутун жамиятга наф келтиришдир. Муайян бир фойдали ишни киши ҳаётида кўп маротаба бажаравериши натижасида, бу фаолият унинг руҳига сингиб, маънавиятга айланади. Инсоннинг руҳига сингиб, маънавиятига айланган ҳаракатлар мажмуини унинг ҳаёт тарзи дейилади. 3 4

Маданият арабча сўз бўлиб, у жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва маънавий ҳаётида қўлга киритилган ютуқлари мажмуидир. Маданият шахс камолатига икки хил жиҳатдан таъсир қилиб, улар қуйидагилардан и борат: 1. Моддий , яъни техника, ишлаб чиқариш тажрибаси, моддий бойликлар. 2. Маънавий, яъни фан, адабиёт маориф, санъат, дин, умуминсоний ва миллий руҳий қадриятлар. Ана шу моддий ва маънавий маданиятнинг ўзаро алоқаси ўзаро таъсири натижасида ақлан етук, ахлоқан баркамол, жисмонан соғлом, дунёқараши кенг, яхлит шаклланган, яъни комил инсон шаклланади. Шахс маънавий маданиятини шакллантиришга янгича ёндашув Маънавий маданият - бу шахснинг ташқи олам, ҳолат ички кайфиятлар таъминлаш, эркпарварлик орқали қабул қилиб олиш жараёнидир. Бунда умуминсоний ва миллий қадриятлар, шахснинг ижтимоий тузум туғрисидаги қ арашлари маънавий маданиятнинг негизини ташкил этади ва унинг моҳиятини намоён этувчи объект шахс ҳисобланади. Шахс маънавий маданиятининг асосий манбаси бўлган маънавий руҳий қадриятлар, фан, адабиёт, санъат, маориф, дин комил инсоннинг шаклланишида муҳим роль ў йнайди. Маънавий маданият ақлий, сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий, экологик, эстетик, бадиий, диний маданият кабилардан тузилгандир. Булар таълим- тарбия жараёнида ўқувчи ёки талаба жамиятнинг ҳар бир аъзоси онгига сингдирилади. Ақлий маданият - жамият ва табиат қонун қоидаларига муносабат; Ҳодисалар ва уларнинг бир - бирлари билан боғлиқлиги; Инсоният ҳаёти, турмуш тарзи; жамият тараққиёти ҳақидаги илмий билимларни ўзлаштириш, яхлит идрок этиш, такрорлаш, тасаввур ва тафаккур этиш ҳолатлари жараёнида шаклланади. Ақлий маданият маънавий маданиятнинг бошқа таркибий қисмларини шаклантиришда асос бўлиб х и з м а т қ и л а д и . А х л о қ и й м а д а н и я т – б у и н с о н п а р в а р л и к , ҳалоллик,

ташаббускорлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, эрксеварлик, фаоллик, ижодкорлик, хақиқатгўйлик, м аъсулиятлилик, сахийлик, камтарлик, поклик каби тушунчалар мажмуаси бўлиб, инсоннинг кўп қ иррали фаолияти давомида шаклланади ва такомиллашади. Хулоса қилиб айтганда, ахлоқий маданият ахлоқий билимлар, малака ва кўникмалар, ахлоқ қоидалари ёрдамида шахснинг хулқ -атвори, ҳатти-ҳаракатларини бошқариш тизимидир. Ахлоқий маданиятнинг негизини аҳлоқий онг ташкил қилиб, у виждон, бурч, масъулият, ҳаё, ғурур каби инсоннинг ички руҳий ҳиссиётига асосланади. Ахлоқий маданиятнинг асосий пойдевори ахлоқий одат бўлиб, у шахснинг аниқ мақсадни кўзлаб, доимий, изчил уюштирилган фаолияти, жамият аъзоларининг ўзаро маданий муносабатлари, ўзаро ишончлари, алоқалари замирида майдонга келади. Маънавий маданиятнинг яна бир мезони эстетик хис бўлиб, у инсонни ўраб турган муҳитга муносабатидир. У ҳ аёт хақиқатини ўзлаштиришнинг, ижодий фикрлаш қобилиятини таъминлашнинг асосий босқичидир: у инсонда ижобий мақсадлар пайдо бўлишга хизмат қилади. Масалан, бадиий китобларни ўқишни инсон ҳаёти, турмуш тарзи, дунёқарашига таъсири. Маънавий маданиятнинг яна бир таркибий қисми бўлган сиёсий маданиятсиз маънавий қадриятларнинг моҳиятини тўлиқ тушуниб, тўлиқ англаб бўлмайди. Сиёсий маданият - бу ижтимоий фаолликнинг жамият олдидаги маъсулият, ижтимоий ва маънавий жавобгарликни ҳис этиш, хақиқат учун курашиш, бурчга садоқат, миллатлар, элатлар ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорлик, сўз ва фаолият ҳамкорлиги, тинчлик, тенглик, озодлик ва ў злигини англаш каби мезонларини ўз ичига олади. Сиёсий маданият фақат эркинлик, озодлик ва мустақиллик шароитида ўзини тўла намоён қилади 1 . Жамиятнинг моддий ва маънавий ривожланишида диний таълимот, яъни асрлар давомида тарбия воситаси бўлиб хизмат қилиб келаётган диний 1 О.Имомалиева. “Маънавият ва ахло=ий =адриятларни ривожлантириш услублари” БМИ –Т., ТДИУ, 2005.. 56- бет.

маънавий қадриятлар ҳам муҳим роль ўйнайди. Дин сиёсат бўлмасдан у маънавий ҳаётнинг таркибий қисмидир. Биз юқорида санаб ўтган маънавий қадриятлар мезонларига амал қилиш яхлит тарзда олиб борилиши мақсадга мувофиқдир. Маънавий маданиятнинг шаклланишида асосий йўналишни берувчи методология қуйидаги муаммоларни ечишда хизмат қилмоғи лозим:  Миллий ўқув муассасаси негизида таълим-тарбия тизимини миллийлаштириш;  Ҳар бир жамият аъзоси ҳатти-ҳаракати, хулқ-атворида умуминсоний, миллий-маънавий қадриятларни таркиб топтиришда таянч бўлиш;  Шахсни миллий, умумбашарий маданият манбаларининг моҳиятини чуқур англаб етишида дастурий йўлланма бериш;  Шахсни маданий қадриятлар орқали жаҳон миқёсидаги ижтимоий- иқтисодий, маданий жараёнларга интилишида тўғри йўлланма бериш. Шарқ мутафаккирлари ижодида маънавий маданиятни шакллантириш Миллий маънавият ютуқларига асосли равишда суяниш, араб Шарқи ва юнон маданияти ютуқларидан ижодий фойдаланиш натижасида Шарқ халқлари, шу жумдалан, Марказий Осиё халқларининг илмий, ижтимоий-фалсафий фикри кенг ривож топади. Бу нарса, айни вақтда Марказий Осиё халқлари маънавиятининг умуминсоний қадриятлар билан бойишига самарали таъсир кўрсатди. Табиатшунослик, ахлоқшунослик соҳасида юзага келган янгича илмий таълимотлар, ўз-ўзидан равшанки, минтақа маънавиятига, унинг янада такомиллашишига ижобий таъсир кўрсатмасдан қолмади. Шу нуқтаи назардан фикр юритадиган бўлсак, Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб каби буюк алломалар Марказий Осиё халқларининг кейинги асрлардаги маънавиятига асос солдилар, унинг

$илмий-фалсафий негизларини ривожлантиришга ўз ҳиссаларини қўшдилар, қомусий билимга эга бўлганликлари туфайли ўша замоннинг етук мутафаккирлари бўлиб танилдилар. Бинобарин, бир вақтнинг ўзида бир неча билимни эгаллаш, борлиқ сирларини ўрганишга даъват этиш бу даврнинг асосий белгиларидан саналади. Юсуф Хос Ҳожиб Марказий Осиё маънавиятидаги бу рационалистик йўналиш ҳақида гапириб шундай деган эди: “Заковат қаерда бўлса, улуғлик бўлади. Билим кимда бўлса, буюклик бўлади” 1 . Кишилар томонидан яратилган моддий ва маънавий бойликлар, маънавият турмушнинг ташқи кўриниши ҳисобланади. Инсон маънавий қадриятларни вужудга келтирар экан, айни вақтда ўзининг моҳиятли кучларини ҳам гавдалантиради. Шу маънода олиб қарайдиган бўлсак, Шарқда маънавий жонланиш даври маънавияти унинг йирик мутафаккирлари томонидан яратилган ва бойитилгандир. Шарқнинг буюк мутафаккирлари ва алломалари ўзларинннг бутун ижод фаолиятларини шахс маънавий маданиятини шакллантириш ва ривожлантиришга қаратганлар десак асло муболаға қилмаган бўлар эдик. Айнан ана шу хусусияти билан шарқ мутафаккирларининг ижодий фаолиятлари ғарб мутафаккирлариники билан фарқланиб туради. Масалан, Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонида мардлик, тўғрисўзлик, маърифат булоғидан баҳраманд бўлиш сари кучли даражадаги интилиш, меҳнатсеварлик, катта ёшдаги кишиларга ҳурмат-эҳтиром билан муносабатда бўлиш, давлат ва халқ манфаатларини ўз манфаатидан устун кўриш, шунингдек садоқатли севги-муҳаббат каби инсоний фазилатлар ўз ифодасини топган бўлиб, шоир шу орқали шахс маънавий маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш асосларини кўрсатиб беришга ҳаракат қ илган. Фарҳодга мамлакатни бошқариш имконияти берилганда, у ў зининг ҳали анча ёш эканлигини, бу борада ҳали тажрибага эга 1 Юсуф Хос Щожиб. +утад\у билик. Т., «Фан», 1972. 85-бет.$