Ўзбекистонда халқ таълими тизими ва унинг тузилиши

Yuklangan vaqt:

22.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда халқ таълими тизими ва унинг тузилиши Режа: 1. Турғунлик йилларидаги умумий таълим мактаби, миллий мактаблар ҳаёт тақозоси. 2. «Таълим тўғрисида»ги қонун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»- халқ таълимини ривожлантириш йўлида. 3. Умумий таълим мактаблари, академик лицей ва коллежларнинг халқ таълимида тутган ўрни.

Таянч иборалар : Миллий халқ таълими, умумий таълим, миллий таълим, миллий мактаб, академик лицей, коллеж. Республикамизнинг миллий, ижтимоий-иқтисодий ва маънавий тараққиёти бевосита мактабларга боғлиқ. Халқ донишмандлари, элимизнинг буюк мутафаккирлари - Фаробий ва Беруний, Улуғбек ва Навоий, Завқий ва Фурқат, Ҳамза ва Аваз Ўтар, А.қодирий ва А.Авлоний фақат маориф ва маданият орқали инсон ва давлатнинг келажакда гуллаб яшнашини уша даврларда кўра олдилар. Улуғбекнинг машҳур мадрасаси пештоқига "Илм олиш ҳар бир эркак ва аёл мусулмон учун ҳам қарз, ҳам фарздир" деган иборалар ёзиб қўйилган эди. Халқ таълимида муҳим ўрин эгаллаган умумий таълим мактаблари республикамиз ҳаёти билан мустаҳкам боғланган бўлиб, давлатнинг сиёсий, хўжалик ва маданий вазифаларига хизмат қилади. Шунинг учун ҳам республикамиз ҳукумати, жойлардаги ҳокимиятлар ва жамоатчилик халқ таълими тизимини, жумладан умумий таълим мактабларини ривожлантириш, уларнинг тармоқларини кенгайтириш, янги бинолар билан таъмин этиш, ўқув-моддий ва техника базасини мустаҳкамлаш ҳамда уларни юқори билимга эга бўлган ўқитувчилар билан таъминлаш каби қатор тадбирларни амалга ошириб келмоқдалар. Бу борада ўқитувчилар, тарбиячиларнинг моддий аҳволини янада яхшилаш масаласига алоҳида эътибор билан қаралмоқда. Ана шундай ғамхўрлик натижасида умумий таълим мактабларининг тармоғи йилдан-йилга кенгайди, ундаги ўқувчиларнинг сони кўпайиб, мактабларни ўқитувчилар билан таъминлаш яхшиланиб борди. Ҳар бир кишининг ўтмиши, маънавий қадриятлари мактабдан бошланади. Таълим олган ва олаётган ҳар бир шахснинг фазилатларига таянч бўлаётган ва унинг маънавий қиёфасини, инсон камолотини вояга етказадиган мактаб ҳаммамиз учун азиз ва мўътабардир. Шахсни тарбиялаш ва шакллантириш мактабнинг амалий фаолиятида энг қийин ва мураккаб жараёндир. Кундалик ҳаёт ва иш тажрибаси шуни

кўрсатмоқдаки, мактабларнинг ҳамма ўқитувчилари ҳам билим хазинасига ва хулқ-атвор мезонларига тўла эга бўлмаётирлар. Ёшларимиз орасида жуда оз бўлсада, ўқиш ва меҳнатни менсимаслик, ўртоқларни ҳам катталарни ҳам ҳурмат қилмаслик, жамоат тартибини бузишлик, аёлларга нисбатан қўполллик, маишатга берилиш, маънавий бузуқлик, безорилик ва хатто жиноий ишлар қилиш даражасига бориш каби кўнгилсиз ҳолатларнинг содир бўлиб туриши барча жамият аъзоларини, биринчи галда маорифчиларимизни ташвишлантирмай иложи йўқ. Бундай одобсизлик ҳудбинлик ҳолатларининг олдини олиш учун зарур бўлган чора-тадбирларни тезда қўлламаслик, уларнинг уй шароитлари ва атроф-муҳитига ўз вақтида аҳамият бермаслик, бола тарбиясини салбий таъсирлардан сақлаш учун кераклича ёрдам уюштирмаслик, мактаб, ота-оналар ва жамоат ташкилотларининг диққат- эътиборини тўла-тўкис сафарбар этмаслик мана шундай салбий оқибатларга олиб келмоқда. Таълим-тарбиявий ишларда содир бўлаётган бундай аянчли ҳолларда хилма-хил қийинчиликлар ва зиддиятларнинг сабаблари бор, албатта. Инқилобдан сўнг ўзбек мактаблари учун чиқарилган дарсликлар, кўргазмали қуролларга рус синфлари учун чоп этилган нусхалар асос қилиб олинди. Оқибатда миллий ғуруримиз топталди, қадриятларимиз оёқ ости қилинди, тарихимиз сохталаштирилди. Миллий мактабларимиз инқирозига миллий мутахассисларимизнинг ўзини ҳам нотўғри тарбиялаганимиз сабаб бўлди. Дарвоқе, тарбиячи- муаллимларнинг ўзи-ўзлигини танимагач, миллий қадриятлардан, туркий халқларнинг узоқ асрлик тарихидан, классик адабиёти, бой фольклори халқчил анъаналари, урф-одатларидан бехабар бўлгач, қандай қилиб ёш авлодга ўзларида бўлмаган маънавиятни, ахлоқни сингдира оларди. Мактабларимиз, таълим-тарбиявий ишларимиз қораланди, айниқса, 70- 80-йилларда қўшиб ёзишлар, маорифда ҳам юз берган қарсакбозликлар авж нуқта бўлди. Паст ўзлаштириш берган мактаб раҳбари, ёмон баҳо қўйган

ўқитувчи илмсизликда айбланибгина қолмай, балки уларга жамият, тараққиёт душмани, деган сиёсий айб қўйилди, маъмурий жазоланди. Яна шуни эслатиш лозимки, турғунлик йилларида ўқиш- ўқитишдаги депсинишларда оиланинг, ота-оналарнинг маълум "ҳиссаси" бор. Ота- оналарнинг асосий қисми турмуш ташвишларидан ортиб, фарзандларининг илм-олиши, ахлоқи, тарбияси билан шуғулланишга вақт ажратолмай, бу муҳим соҳа билан қизиқмай қўйди. Уларнинг аксарият қисмида таълим тарбияни фақат мактаб, фақат шу соҳада маош оладиган педагоглар беради, деган зарарли ақида пайдо бўлди ва бу ақидани жамият мақуллади, ахлоқ жавобгарлиги деярли унитилди, улар ўғил-қизининг одобсизлиги, безорилиги ва жиноятлари учун батамом жавоб бермай қўйдилар. Мактаб таълимини фан-техниканинг замонавий ривожланиш суръатларига мувофиқлаштириш, миллий мактабни таркиб топтириш ҳозирги куннинг энг муҳим долзарб муаммоларидан бири бўлиб турибди. Миллий мактаб ҳақидаги масала жуда ҳам мураккаб, серқирра, мазмуни чуқур бўлган масаладир. Чунки ҳар қандай мамлакат ва халқ тақдири, унинг қисмати ҳамда келажаги, тараққиётининг асоси таълим- тарбия маскани бўлган мактаб билан боғлиқдир. Шу сабабли ўзбек миллий мактабини яратиш ва унинг асосида ҳозирги кунда халқ таълими тизимида тўпланиб қолган муаммоларни ижобий ҳал этиш бугунги куннинг кечиктириб бўлмайдиган вазифасидир. Миллий мактабни яратиш хусусидаги дастлабки ҳаракатлар ҳаммамизни хурсанд этмоқда. Мазкур эзгу ишга кўпгина иқтидорли олим ва ўқитувчилар, халқ таълимининг ташкилотчилари ўз ҳиссаларини қўшмоқдалар. Миллий мактаб яратиш бобидаги кўпгина фикр ва тақлифлар диққатга сазовор бўлиб, улар ўқувчиларга миллий кийимлар кийдириш, эски ўзбек ёҳуд лотин ёзувига қайтиш, ўғил ва қиз болаларни ажратиб ўқитиш, фақат Ўзбекистон олимларининг илмий ишлари асосидагина дарсликларни яратиб, шу асосда ўқитиш, ўқитиш жараёнини тарихий ўтмишга мослаштириш, фақат Шарқ педагогикаси билан чекланиш каби фикрлардир.

Бугун Ўзбекистон жумҳуриятининг мустақиллик йўлига ўтиши мислсиз тарихий воқеа бўлиб, мустақиллик мунтазам маъсулият ва улкан ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал қилишни талаб этади. Агар мустақиллик мактабдан бошланади десак, мутлақо муболаға бўлмайди. Чунки жамият келажагининг қандай бўлиши ёш авлодга, демак, мактабга бевосита боғлиқдир. Мактаб ёшларга фан асосларидан билим берибгина қолмасдан, балки уни тарбиялайди, илмий дунёқарашини шакллантиришга кўмақлашади, "комил инсон" деган олий рутба сари етаклайди. Мактаб ўқитиладиган фан тизими, таълим-тарбия усули, ғояси, жамиятга таъсири билан ижтимоий ҳаётга, мамлакат ривожига ва давлат мустақиллигига хизмат қиладиган ғоятда ўзига хос мустаҳкам заминдир. Президентимиз таъкидлаганидек: "Келажак бугундан бошланади. Ҳозир тарбия масалаларига эътибор қилинмаса, келажак бой берилади. Тарбиядан ҳеч нарсани аямаймиз. Маънавий ва ахлоқий покланиш, имон, инсоф, диёнат, ор-номус, меҳр-муҳаббат ва шу каби инсоний фазилатлар ўз-ўзидан келмайди. Ҳаммасининг заминида тарбия ётади". Ўтмишдаги (инқилобдан олдинги) мактабларимиз ёмон дейилишига қарамасдан, бир мунча демократик асосларга қурилган эди. У даврдаги мактаблар бир хил ўқув режалари, бир хилдаги ўқув йўриқлари ва қолипдан чиққандай бир хил дарсликлар сиқувида эмас эди. Ота-она ва талаба мактабни, ўқитувчини танлаш имкониятига эга эдилар. Кадимги мактабларимизда чет тилини ўқитилишига катта эътибор берилганди. Мактабни битирувчилар камида уч тилни билардилар. Ана шу анъанани тиклаш ва уни янада ривожлантириш фарзандларимиз камолотини тезлаштириш имкониятини беради. Миллий мактабларда таълим-тарбия ишини намунали йўлга қўйган ҳолда уларнинг онгига ўз эли ва миллати руҳиятини сингдириб, бирини иккинчисидан заррача ҳам камситмаган ҳолда турли кечалар, баҳслар, мунозаралар, мусобақалар ўтказиш асосида дўстлик-ўртоқликни,

байналминалчиликни, қадр-қимматни, ҳурмат-иззатни чуқур англаган авлодни камол топтириш мақсадга мувофиқдир. Миллий мактабни яратиш учун ҳозирги таълим мазмуни ва ўқиш- ўқитиш жараёнидаги кўпгина чалкашликлар, хатоликларни тугатиш айни муддаодаги ишдир. Ўзбекистон Республикаси мустақил деб эълон қилиниши, халқ хўжалигини бошқаришнинг бозор иқтисодиёти қонунлари асосига ўтиши, таълим-тарбиянинг сиёсатдан ҳоли қилиниши умумий ўрта таълим мактаблари таълим мазмуни миллий қадриятлар асосида қуришни, ўқувчиларни ўзбек халқининг тарихи, маданий мероси ва педагогик анъаналари асосида тарбиялашни тақозо этади. Шу боисдан ўзбек халқининг асрлар давомида яратган, аждодлар синовиданг ўтган миллий урф-одатлари, маросимларини тадбиқ этиш ва улардан баҳраманд бўлишларини таъминлайдиган бирдан-бир ўқув тарбия маскани-бу умумий ўрта таълим мактабидир. Ўзбекистоннинг умумий таълим мактаби-бу узлуксиз таълим тизимида бир бўғин бўлиб, у Ўзбекистон ҳудудида яшовчи барча болаларга ўз вақтида ўрта умумий таълим олиш, ҳар бир кишининг иштиёқи, қизиқиши ва қобилиятига мувофиқ, жамият эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда таълимни давом эттириш имконини берувчи давлат, жамоат муассасаси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик йилларида тасдиқланган умумий ўрта таълим мактаби тўғрисидаги муваққат низомида таъкидланишича, унинг мақсади ҳар томонлама маънавий ривожланган, ақлий, ахлоқий баркамол шахсга таълим бериш ва уни тарбиялашдан иборатдир. У ўз фаолиятида умуминсоний қадриятларга амал қилади. Таълим-тарбия маҳаллий анъаналар ва минтақалараро хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиларини фан аниқ-равшан тўла исбот этган далиллар билан табиат ва жамият ходисаларини ҳамда инсон тафаккурини тушунтириб берадиган энг муҳим илмий назариялар билан таништиради. Умумий ўрта таълим мактаби

$берадиган маълумотнинг мазмуни ўқувчиларнинг ақлий, ахлоқий, жисмоний ва эстетик жиҳатдан тўла камол топадиган кишилар бўлиб етишмоқлари учун асос бўладиган билим кўникма ва малакалар тизимини ўз ичига олади. Бу билим, кўникма ва малакалар ўқувчиларда илмий дунёқараш ва юксак маданий ахлоқ асосларини тарбиялайди. Умумий таълим мактабларида бериладиган маълумотнинг мазмуни ва мундарижаси ўқув режалари, ўқув дастурлари ва дарсликлар билан белгиланади. Ўқув режасида кўрсатилган фанлар ўқувчиларни жамият ва табиатни ҳамда киши тафаккурининг тараққиётини илмий асосда тушуна олишга тайёрлайди ва уларга ихтисослашган ўқув юртларида ўқишни муваффақият билан давом эттириш ва амалий ишларда фаол қатнашиш учун зарур билим, кўникма ва малакалар беришни таъминлайди. 1997 йил августда қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги қонун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» таълим тизимини тубдан ислоҳ қилинишига олиб келди. «Миллий модел» асосида қабул қилинган кадрлар тайёрлаш миллий дастури таълим тизимини такомиллашувига сабаб бўлди. Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг таркибий қисми бўлган узлуксиз таълим тизимига киритилган уч йиллик ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг жорий этилиши том маънодаги янгилик бўлди. Мажбурий таълимнинг тўққиз йилини ёшларимиз тугатгандан сўнг яна уч йил ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртлари- академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида таълимни мажбурий-ихтиёрий давом эттирадилар. Мажбурийлик-бу икки йўналишдан бирида ўқишни давом эттиришнинг шартлилиги. Ихтиёрийлик эса ўқувчининг ўзи қизиққан ҳамда лаёқатига мос йўналишни (касбкорликни) эркин танлашдир. Таълимни ислощ =илишда «Таълим ты\рисида»ги +онун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг ырни =андай?$

Академик лицейлар ўқувчиларнинг қизиқишилари ва қобилиятларини ҳисобга олиб уларнинг жадал интелектуал ривожланишини, чуқурлаштирилган, ихтисослаштирилган ҳолда ўқитишни таъминлайди. Академик лицейларда ўқувчилар ўзлари танлаган касб бўйича билимларни ошириши ва муайян фанлар асосларини чуқур, мукаммал ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Академик лицейлар асосан олий ўқув юртлари қошида ташкил қилинади. Касб-ҳунар коллежлари эса ўқувчиларнинг касб-ҳунарга мойиллиги, лаёқатларини, билим ва кўникмаларини чуқур ривожлантириш, уларни танлаган йўналишлари бўйича бир ёки бир неча замонавий касб эгаллаш имконини беради. Яхши касб-ҳунар эгаси бўлиш инсоннинг энг катта зийнати бўлиб, унинг бутун ҳаёти давомида жуда катта фойда келтиради. У фароғат, камолотга етади ва ҳунар туфайли иззат-икром топади. Ўз фарзандларини илмли, ҳунарли қилиб вояга етказиш миллатимизга хос хислат бўлиб, ота- боболаримиз фарзандларининг саводини чиқариш, ҳунарли қилиш учун энг яхши усталарга шогирдликка берганлар, бошқалар шаҳар ва ўзга юртларга билим олиш учун юборганлар. Халқимизда илму-ҳунар доимо улуғланиб келган, илмли, ҳунарли бўлишга доимо даъват қилинган. Бу тўғрида жуда кўп мАқоллар, ҳикматлар ва ривоятлар мавжуд. Ота ўз ўғлини ҳунар ўрганиш учун устага ''эти сизга суяги бизга", деб топширар экан, фарзандининг ўқимишли, яхши касб-ҳунар эгаси ва ўз касбининг қўли гул устаси бўлишини истайди. Шогирд эса ўқиб, ўрганиб устознинг оқ фотиҳаси билан уста сифатида иш бошлайди ва у оқ фотиҳага умрбод содиқ бўлиб қолади. Бу демакки, ёшларимиз ҳар қандай шароитда олган билимларига хилоф иш қилмайдилар ҳамда ишларини сифатсиз бажаришни ўзларига ҳеч қачон эп кўрмайдилар. Тараққиёт асоси айнан шундадир. Касб-ҳунар коллежлари замонавий асбоб-ускуналар, ўқув-услубий қуроллар, кўргазмали воситалар, ахборот технологиялари ва компьютерлар

билан жиҳозланиши билан тубдан фарқ қилади. Ўқув бинолари, устахоналар ташқи ҳамда ички кўринишининг чиройлилиги, кўркамлиги билан, замонавийлиги билан кескин ажралиб туради. Коллежларда касб-ҳунар турининг кўплиги, бугунги кун талабларига, иқтисодий ислоҳотлар эхтиёжига жавоб бериши алоҳида аҳамиятлидир. Шуни айтиш керакки, касб- ҳунар коллежларида кадр эмас, балки кенг ихтисосликдаги кичик мутахассислар тайёрланади. Яна бир афзаллиги касб-ҳунар коллежларида ҳар бир ҳудуднинг ўзига хос географик ва демографик шарт-шароитлари ва мутахассисларга бўлган маҳаллий эҳтиёжлари ҳисобга олинган ҳолда кадрлар тайёрланади. Шунингдек, кадр тайёрлаш учун ўқув жараёнида икки ёқлама тизим асосида амалга оширилади. Ўқувчиларга бериладиган ишлаб чиқариш таълими ўқув муассасасининг замонавий жиҳозланган устахоналарида корхоналарда ишлаб чиқариш амалиёти билан узвий боғлиқ ҳолда олиб борилади. Шу билан бир қаторда умумий билимлар асосларини бериш, ёшларнинг дунёқарашини кенгайтириш, уларни ҳар томонлама ривожлантириш ва замон талабларига жавоб берувчи мутахассис бўлиб етишиши учун берилаётган таълим: миллий қадриятларимизга ҳурмат, мустақил давлатимизга содиқлик ва ифтихор туйғулари руҳидаги тарбия билан муштарақликда амалга оширилади. Айтилганлардан хулоса қилиш мумкинки, касб-ҳунар коллежларида кадрлар тайёрлаш олдинги "ПТУ"лардагидек хужакўрсингагина, режа учун эмас, балки аввало давлатимиз равнақини, қолаверса, шахснинг бахт-саодати, келажаги ва тақдирини кўзлаб ташкил этилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. И.А.Каримов "Баркамол авлод орзуси". 1999 йил. 2. И.А.Каримов "Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" Т. Ўзбектистон 1995 йил; 3. "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури". 1997 йил. 4. "Таълим тўғрисида»ги қонун. 1997 йил. 5. Ўзбекистон Республикасининг умумий ўрта таълим тўғрисидаги йўриқномаси. "Халқ таълими" 1992й. 2-сони 6. Ўзбекистон Республикасининг умумий ўрта таълим тўғрисидаги муваққат Низоми. "Халқ таълими" 1992й. 2-сони; 7. М.Н.қосимов. "Мактабни бошқаришнинг назарий ва педагогик асослари". Т. "Ўқитувчи". 1995 йил. 8. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т. "Фан" 1996 йил. 9. Ш.Мирзаев. Дарс таҳлили. Т. 1993 йил. 10. Ф.Г. Фропов "Ёш директор мактаби" Т.-Ўзбекистон 1991й. 11. К.Юсупов "Миллий мактаб-ҳаётий эҳтиёжи" "Халқ таълими" 1992 й. 6,7-сони. 12. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

ХХ асрнинг 70—80-йилларида Ўзбекистонда халқ таълими

Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимида махсус муассасалар тизими

Ўзбекистонда таълим тизими

Касб таълими психологияси предмети ва унинг вазифалари

Жисмоний тарбия таълими, унинг вазифалари ва хусусиятлари