Психодиагностиканинг тарихий тараққиёти - Pedagogika - Referatlar

Психодиагностиканинг тарихий тараққиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

668.5 KB

Ko'chirib olish

Психодиагностиканинг тарихий тараққиёти Режа: 1. Психодиагностиканинг тарихий илдизлари. 2. Психодиагностиканинг фан сифатида шаклланишидаги ёндашувлар тарихи. 3. Психодиагностиканинг 20-асрда ривожланишиш даврлари 4. Ўзбекистонда психодиагностиканинг тараққиёт босқичлари

Тестологияда етарлича изланишлар ва методикалар яратилаётган бўлса- да, аммо татбиқ этиш сифати доимо мутахассислар диққат мараказида бўлиши лозим бўлади. Тестология тарихидан ҳам маълумки, дастлабки диагностик методикалар, хусусан, испан олими Хуан Харт (1530-1589) ва француз олимлари Ж.Эскирол (1772-1840), Э.Сеген (1812-1880), томонидан тақдим этилган диагностик воситалар инсон психологиясининг маълум бир жиҳатларини ёритишга қаратилган бўлса-да, ташхис натижалари сифатини баҳолаш борасида маълум талаблар масалалари хусусида тўхталишга эрта эди. Шундай бўлса-да, Ж.Эскирол ва Э.Сегенлар психик касаллик билан ақлий тараққиётда ортда қолиш ўртасидаги фарқлашни муайян мезонлар орқали ўрганишга киришган эдилар. Илмий Тестологиянинг таркиб топишида психология фанида эксперимент ва натижарларни ўлчаш ғояларининг кириб келганлигини тадқиқот соҳасида қўйилган катта қадам, деб баҳолаш мумкин. Бу борадаги ўринишларни XIX асрнинг 30-йилларида немис олими Вольф томонидан диққат хусусиятларини аниқлаш борасида узоқ вақт давомида олиб борган изланишларида кузатиш мумкин. Бу тадқиқотларда немис олими “психометрия” тушунчасини биринчилардан бўлиб фанга олиб кирган. Э.Вебер ва Г.Фехнерларнинг (XIX аср ўрталари) психофизик тадқиқотларини ҳам экспериментал психологияда психик ҳодисаларни ўрганишдаги янги йўналиш дейишимиз мумкин. Бу тарздаги тадқиқотларлар кўлами яна бир қатор олимлар томонидан кенгайтирилди. Аммо психологик тадқиқотларда статистик қайта ишлаш усулларини татбиқ этилишини, оламшумул илмий инқилоб, деб қараш мумкин. Ф.Гальтон ўз давридаёқ “корреляция коэффициентини ҳисоблаш” методини (1888 йил) антропометрия ва ирсиятни аниқлашда қўллаган эди. Ф.Гальтон ва унинг издоши К.Пирсонларнинг корреляция коэффициентини аниқлаш усулини, А.Бине ва Т.Симон интеллектни ўлчашда шкалаларга таянгани (1905), В.Л.Штерн томонидан интеллект коэффициенти (IQ) ни фанга

киритилганлиги тадқиқотларда сифат ўзгариши юз беришидан далолат беради . Юқорида санаб ўтилган тадқиқотлар психодиагностика соҳасидаги илк илмий қадамлар ҳисобланади. Аммо бугунги кунда ҳам психодиагностик методикаларни татбиқ этишда сифат масаласига эътибор қаратиш тадқиқотчиларнинг диққат марказида бўлиши лозим. Чунки, кўп ҳолатларда тадқиқотчилар томонидан ўрганилаётган муаммонинг баҳолаш аппарати, уларнинг мезонлари ва ёндашувлари мавҳум ҳолда бўлади. Натижада тадқиқотдан олинаётган маълумотларда илмий янглишишлар йўл қўйилади, ёки тадқиқот янгилигини изоҳлашга асос бўлмай қолади. Шунинг учун психодиагностик методикаларни татбиқ этиш ёки диагностика сифатини аниқлашда, унинг даражалари ва жиҳатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ. Шу ўринда голланд олими Ян тер Лаакнинг ёндашувини эътиборга олиш лозим. Унинг фикрича, тестологияда сифатни муҳокама қилишдан олдин, тестлар назарияси (классик ва замонавий ), муҳит билан тараққиёт борасидаги назарияларни, методика билан тадқиқот муаммосининг мослигини, диагностик жараёнинг боришидаги талабларни яхши билиш муҳим. [6, 316-321. ]. Аммо тестологияда сифатни аниқлаш масаласи кенг кўламдаги ишларни бажаришни талаб этади. Бунинг учин психодиагоностик методикалар сифатини белгиловчи асосий жиҳатларга мурожаат этиш ўринли. Психодиагностик методикалар сифатини белгилашда бешта категорияга таянилади: тестларни яратиш мақсади, тестни структуралаштириш, меъёрлар (нормалар), ишончлилик ва валидлик. Бундан кўринадики, тестлар ва сўровномалар яққол психодиагностик ишланмалар натижаси саналади. Уларни баҳолашнинг эса ўзига хос тизими мавжуD. Баҳолаш тизимидаги етакчи категориялар, яъни ишончлилик ва валидликнинг ўзини ҳам тўғри фарқлай олиш лозим. Психодиагностик адабиётларда қайд этилган маълумотларга таянганимизда, тест назариялари борасида ўзига хос тажрибалар ва талаблар

аниқ белгилаб қўйилганлигининг гувоҳи бўламиз [1, 2, 3, 4, 5 ]. Тестлар ва сўровномаларни яратиш, уларни бир муҳитдан иккинчисига мослаштириш ёки янги модификацияларни яратишнинг ўзи улардан муттасил фойдаланиш лозим, деган хулосани бермайди. Тестлар ва сўровномаларнинг ишончли ва валидлигини белгиловчи стандартлар мавжуD. АҚШда ҳар йили объектив кўрсаткичларга эга бўлган тестлар ва сўровномалар ҳақида “Ақлий қобилиятларни ўлчаш йилномасида” маълумотлар бериб борилади. Бундан кўринадики, қатор мамлакатларда тестлар ва сўровномалар расмийлаштирилади ва баҳоланиб борилар экан. Бугунги кунда бизнинг шароитимизда ҳам психодиагностик тадқиқотларда сифат босқичига эриш учун мавжуд тажрибаларга таяниб, маҳаллий мутахассислар томонидан бир қатор масаларлар қайта кўриб чиқилиши лозим: 1. Жаҳон психологиясида қўлланилиб келинаётган “Стандартлар”га таяниб, психодиагностик методикалардан фойдаланиш борасида маҳаллий муҳит учун аниқ кўрсатмалар ишлаб чиқиш. 2. Маҳаллий шароит учун қўлланиши лозим бўлган психодиагностик методикаларни нашр эттириб боришни йўлга қўйиш. 3. Тест ва сўровномалардан фойдаланишнинг илмий-татбиқий асослар бўйича Республика миқёсида анжуман ўтказиш. 4. Психодиагностик методикалардан фойдаланиш бўйича амалий қўлланмалар ишлаб чиқиш. 5. Мутахассислар тайёрлаш жараёнида Тестология ва тестология курслари ўқув дастурларида тест ва уларнинг стандартлари масаласи учун алоҳида машғулот мавзулари ажратиш лозим. Юқорида санаб ўтилган масалалар бўйича олиб бориладиган чоратадбирлар Республикамизда ўтказилган психологик тадқиқотлар сифатини яхшилаш имкониятини беради. Психологик тестлардан фойдаланишнинг тадрижий тараққиётининг бир даври, 20-асрнинг бошларида фаолият олиб борган француз олимлари

А.Бине ва Т.Симонларнинг номлари билан боғлиқ. Чунки улар томонидан боланинг мактабга тайёрлигини психологик жиҳатдан аниқлашга қаратилган дастлабки уринишларини Ж.Кеттеллнинг интеллект бўйича изланишларининг узвий давоми сифатида қарашга тўғри келади. Улар Франция маориф вазирлиги томонидан берилган топшириқларни амалга ошириш учун олиб борган натижасида психологияда ақлий ёшни аниқлашга эришдилар. А.Бине ва Т.Симоннинг тадқиқотларига қадар немис олими Г.Эббингаус томонидан олиб борилган изланишлар, айнан уларнинг интеллектула тестларни ишлаб чиқиши учун назарий асос бўлди дейиш мумкин. Чунки, Г.Эббингаус томонидан тақдим этилган хотирани ўрганиш тестлари инсон психологияси борасидаги янги методик изланишлар натижаси эди. 1 9 0 5 йилда А.Бине ва Т.Симон болани интеллектини ўрганишга қартилган 30 топшириқдан иборат шкала ишлаб чиқдилар. Топшириқлар мураккаблик даражасига кўра тузилган эди. Ушбу топшириқлар ўта «қўпол» усулда тузилган бўлиб, (масалан, 5 ёшли бола 14- топшириқдан юқорисини бажара олмайдиган). Ушбу топшириқларда сенсор-перцептив режадаги масалаларга эътибор берилиши билан бир қаторда, уларнинг асосийсини вербал материаллар ташкил этар эди. 1908 йилда Бине-Симон шкаласининг такомиллаштирилган варианти эълон қилинди. Бу вариантда 59 тест топшириқлари бўлиб, улар ёш гуруҳига кўра 3 ёшдан 13 ёшгача мўлжалланган бўлиб, уларнинг ёш хусусиятларига кўра фарқланиши фоиз ҳисобида ажратилар эди. Бунда ёш босқичларини ажратувчи фоизли мезон 67 % дан 75 % диапазон олинган. Берилган топшириқларни кўп миқдорда болалар еча олмасалар бу тест топшириқлари мураккаб, аксинча кўпчилик қисми еча олган ҳолларда енгил тест топшириқлари ҳисобланган. Тест тарихидаги А.Бине ва Т.Симоннинг тест топшириқлари мисол сифатида келтирилади (1911). Уларнинг илмий изланиш натижалари бир мунча бўлсада тестларниннг ишлаб чиқишда ўзига хос илмий – назарий асос

бўла олган. Уларнинг тест намуналаридаги топшириқлардан келтириб ўтамиз. 7 ёшлилар учун: 1. Ўнг ва чап томонларни фарқлаш. 2. Таклиф этилаётган суратни тафсиллаш. 3. Бер нечта топшириқларни бажариш. 4. Бир неча чақаларни умумий қийматини айтиш. 5. Кўрсатилган тўрта асосий рангларни номини айтиш. 8 ёшлилар учун: 1. Хотирада иккита объектнинг таққослаш. Уларнинг орасидаги ўхшашликни кўрсатиш. 2. 20 дан 1 га қараб тескари санаш. 3. Одамларни ифодалашда тушириб қолдирилган элементларини топиш (4 та топшириқ). 4. Кун, сана, ой, йилларни номлаш. 5. Бешта бир хил сонлар қаторини такрорлаш. Бу тестларнинг муҳимлиги шундаки, ҳар бир ёш меъёрига кўра нормал болалар уларни тўғри еча олган. Бола ўзининг ёшидаги топшириқлар гуруҳини еча олган бўлса, у нормада деб ҳисобланган. Буни тадқиқотлар боланинг хронологик ёши билан солиштириш асосида аниқланадиган ақлий ёш деб ҳисобладилар. Тестлар тарихида А.Бине ва Т.Симоннинг изланишларини давомида интеллектни мутлоқ эмас, балки нисбий ўлчаш мумикнлигини эътироф этиб, 1912 йилда ИНТЕЛЛЕКТ КОЭФФИЦИЕНТИНИ аниқлаш усулини фанга киритди. Унинг қисқартирилган варианти IQ бўлиб, у аклий IQ = ёш * 100 . хронологик ёш Бине ўзининг шкаласидаги бундай ўзгаришларни кўриб, бунга нисбатан самимий муносабатни билдириб, камчиликларини аниқлаш имконига эга бўлди.

Бине-Симоннинг тестлари қисқа вақт оралиғида ер юзига тарқалди. Интеллектни тест орқали ўрганиш борасидаги ХХ асрнинг дастлабки ўн йиллигида ривожланиш даври Бине-Симоннинг хизмати билан боғлиқ. Шунингдек, интеллект тестларини статистик таҳлил билан боғлаб тушунтириш концепцияси Чарльз Эдвард Спирмен қарашларида акс этган. Ч.Спирмен изланишлари интеллектнинг икки омилли назариясисни юзага келишига сабаб бўлди. Ушбу назарига кўра интеллект умумий (G-general faktor) ва махсус (S –spetial faktor) омилларга ажратилди. Концепцияда ижобий корреляциялар фақат умумий омиллар кучида тушунтирилади. Ушбу факторда тестларнинг чуқур кириб бориши улар орасидаги юқори корреляцияни ифодалади. Махсус омиллар ўлчашдаги хатоларни ифодалайди. Шундан келиб чиқиб Ч.Спирмен кўп омилларни тўғри ҳисоблаш лозимлиги тўғрисидаги хулосасига келди. Психологик тестлардан фойдаланишнинг ХХ асрнинг бошларида ривожланиши. Психологик тестларнинг ХХ асрнинг бошларида ривожланишининг тарихий илдизлари борасидаги дастлабки мулоҳазаларимиз А.Бине ва Т.Симоннинг изланишлари билан бошланган бўлса-да, аммо ХХ асрнинг бошларида изланишларнинг кўп қисми АҚШда кенг олиб борилди. Дастлаб Бине Симоннинг стандартлаштирилмаган тестларини АҚШда қўллаган тадқиқотчи Генри Годдард ҳисобланади. БинеСимон тестларини Г.Годдартдан сўнгра америкалик олим Льюис Мэдисон Термен Х.D.Чайльдз билан биргаликда тестларни адаптация қилиш билан шуғуллана бошлади. Кўпгина тошириқлар модификация қилинди ва айрим топшириқлар эса қўшилди. Терменнинг мулоҳазаларига кўра IQнинг 90 дан 109 кўрсаткичлари ўртача интеллект даражасини, 70 дан пасти эса ақли пастликни, 140 дан юқориси эса даҳоликни ифодалайди. Термен томонидан адаптация ва модификация этилган тест варианти (Стэнфорд версияси ҳисобланади) АҚШда ақлий қобилиятларни аниқлашда қўлланила бошланди. АҚШда биринчи жаҳон уруши арафасида кенг кўламда тестлаштириш ишлари амалга оширилди.

Биринчи жаҳон уруши вақтида психологик тестлар инструментарийсининг ривожланиши ўзига хос ўрин тутди. П.Фресснинг фикрича, «тестларни яратишга» асос солинди. Америкада Бош Комитет томонидан армияда психологик тадқиқотлар уюштирилди. Комитетга ДЖ.Кеттелл, Г.Стенли Холл, Торндайк ва бошқа етакчи психологлар жалб этилди. Ушбу даврда иккита тест батареяларидан фойдаланила бошланди. a - тестлар ва b -тестлардан фойдаланила бошланди. Армиядаги 1726 000 нафар аскар тест синовларидан ўтказилди. Улардан 500 000 нафари саводсиз, 8000 нафри эса ақлий заиф сифатида армия сафидан чиқарилди, 20 000 нафари эса махсус батальионга хизматга йўналтирилди. Биринчи жаҳон урушидан кейин АҚШда Стэнфорд шкаласидан ташқарии Кульман (1922), Йеркс (1923), Геринг (1922), ақлий қобилиятни ўрганишга мўлжалланган CAVD (1925) шкаласи (Торндайк раҳбарлигида) ишлаб чиқилди. Европада интеллект диагностикаси борасида Ришар Мейли самарали изланишлар олиб борди. У интеллектнинг аналитик тести (1928), унинг интеллектни тўрт омилли : етарлича мураккаб, пластик, яхлитлик ва равонлиги. Дж.Стенквистон томонидан умумий механистик қобилиятни терма тести (1923), Флоренс Лаура Гудинаф Одам расмини чизиш тести (1926) ишлаб чиқди. Бу тестларда олимларни учта муаммо безовта қилди: 1) катта ёшдагиларни интеллектуал тараққиётини белгилаш учун индивидуал фойдаланиш шкалаларнинг мавжуд эмаслиги; 2) гўдакларнинг ақлий тараққиётини аниқлаш учун қулай шкалаларнинг зарурлиги; 3) интеллект ва шахс муҳим психологик конструктлар сифатида психологик тестларни ишлаб чиқишнинг умумий назариясини яратиш. Болаларнинг ақлий ривожланиши борасидаги энг эътиборга сазовор ишларни Арнольд Люциус Гезеллнинг (1925) ишларида учратиш мумкин. Бу борада унинг «Мактабгача ёшдаги болаларнинг ақлий тараққиёти» мавзусидаги ишини алоҳида кўрсатиб ўтиш ўринли. Гезелл болаларнинг хулқ-атворини ўрганиш учун киномотографиядан фойдаланди. Ўзининг кузатишлари асосида «Гўдаклик ва инсон камолоти» (1929) асарида,

боланинг ривожланиш ҳолатини 3 ойликдан 30 ойлик даврини 195 та мезон билан ўлчаш мумкинлигини қайд этиб ўтди. Интеллект тестларни ишлаб чиқиш билан бир қаторда шахсни нокогнитив соҳасини ўрганишга қаратилган методикалар (шахсни ўрганиш тестлари) ҳам яратилишига эътибор қаратилмоқда. Шахс саволномалари борасида Роберт Сессион Вудвортс (1917) анормал хулқни ўрганишга мўлжалланган тестни ишлаб чиқди. Аммо психологияда шахсни ўрганиш сўровномалари борасида дастлабки саволномаларни биринчи бора, 1909 йилда голландиялик олимлар Г.Хейманс билан Е.Вирсм томонидан ишлаб чиқилган деган мулоҳазалар бор. Улар «Шахсий маълумотлар вароғи» тарздаги бир неча саволномаларнинг муаллифлари саналадилар. Сўнгра шахс саволномалари борасида Флойд ва Гордон Оллпорт шахс фазилатлари рейтингини (1921-22) таклиф этдилар. Фолкер томонидан шахсни баҳолаш тести (1921). Шунингдек психодиагностик тестлар борасида Герман Роршахнинг (1921) ва Трумэн Ли Келлининг (1928) хизматларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Психологик тестларнинг 1930-39 йилларда ривожланиши. ХХ асрнинг 30 –йилларида бир қатор тестлар вужудга келди. Уларнинг кўп қисми АҚШда яратилди. Шунингдек, 1936 йилда энг етакчи тестлар сифатида қуйидаги бешта тестлар эътироф этилди: Стэнфорд-Бине, Роршах тести, Бернтейтернинг шахс саволномаси, Сишонинг мусиқий талантни аниқлаш тести, Стронгнинг профессионал қизиқишлар бланки. 1938 йилда буюк Британияда психологияда кенг кўламда қўлланиладиган Равеннинг прогрессив матрицалар тести ишлаб чиқилди. Унинг муаллифлари Дж.Равен ва Л.Пенрос эди Улар умумий интеллектни ўрганиш тестига асос солган эдилар. Интеллектнинг сусайишини ўрганишга эришган Давид Векслер, ўзининг шкаласини яратди. Унда 11 субътест мавжуд бўлиб, интеллектнинг турли қирраларини ўрганишга қаратилган.

Шунингдек, Векслернинг изланишларида ҳам IQнинг янги бир коэффициентини топиш формуласи тақдим этилди. 1937 йилда Калифорния университетида ақлий етукликни аниқлаш тести эълон қилинди. Унинг муаллифлари Эдвард Ли Торндайк ва Луис Лион Терстоун ҳисобланади. 1938 йилда Терстоун ўзининг бирламчи ақлий қобилият тестларини эълон қилди. 3 0 - йиллардаги яна бир муваффаққиятли изланишларни Уристиан Морган ва Генри Александр Мюррей амалга оширди. Уларнинг 1935 йилда «Шахс тадқиқотлари» китодида психологик проекция тўғрисидаги назарий ғоя хусусида тўхталинган эди. Сўнгра у асосида Тематик апперцепция тести (ТАТ) вужудга келди. Шунингдлек ушбу йилларда проектив методикаларнинг яратилишида туб бурилиш юз берди, дейиш мумкин. Чунки, венгер-швецариялик олим Леопольд Сонди тести психология оламига кириб келди. Унинг тестида 6 серия ҳар хил психик касалликдан азобланаётган беморларнинг (ҳар бир серияда 8 тадан портретлар) фотографиялар бўлиб, текширилувчиларга ҳар бир сериядан ўзларига энг кўп ёқувчи ва энг кам ёқувчиларидан иккитасини танлаш тавсия этилган. 40-йилларда психологик тестларнинг ривожланиши. 1940 йилларда Оскар Буроснинг «Психик ўлчашларнинг йилномаси» нашрида психологик тестлар ҳақида маълумотлар тақдим этила бошланди. Бунда 325 тест шарҳланиб, 200 тест фақат санаб ўтилган эди. Биринчи жаҳон уруши сингари, иккинчи жаҳон уруши арафасида ҳам АҚШда янги тестлар ишлаб чиқила борди. Америкалик олимлар яна асосий эътиборни армия учун зарур гуруҳий тестларни яратишга киришдилар ва Армиянинг умумий классифкацияловчи тести-гуруҳий тести яратилди. Унда 10млнга яқин ҳарбий хизматчилар тестдан ўтказилдилар. Шунингдек, ҳарбийларда Роршах, ТАТнинг қисқартирилган варианти, вазиятли тестлар ҳам татбиқ этила бошланди. Буюк Британияда эса Равеннинг прогрессив матрицалари ҳарбий классификациялашда қўлланила бошланди.

40-йилларда Стэнфорднинг “Эришганлик даражасини аниқлаш” тести, Отиснинг классификацион тести, Кьюдернинг 168 топшириқли саволномаси, шунингдек, Катрин Бриггс ва унинг қизи Исабел Майерс томонидан «Майерс-Бриггснинг типлар индикатори» устида ишлар олиб борилиб, 1962 йилдагина ушбу тест эълон қилинди. Ушбу йилларда кўпчиликни эътиборини Миннесотнинг кўп жабҳали шахсни ўрганиш саволномаси (MMPI) ўзига жалб этди. Г.Ю.Айзенкнинг Моудслейск тиббиёт саволномаси яратилди. Шунингдек, Гилфорд «Темперамент шарҳи» деб номланган тестни ишлаб чиқди. Урушдан сўнгра Саул Розенцвейнинг фрустрацияга реакцияни аниқлаш проектив тести (24 та суратдан иборат) вужудга келди. 50-йилларда Векслернинг катта ёшдагиларни интеллектини ўрганиш шкаласи яратилди. Р.Кеттеллнинг интеллектни аниқлашнинг эркин маданий тести ва 16 факторли шахс саволномаси яратилди (1958).Дж.Тейлорнинг безовталанишнинг намоён бўлишини аниқлаш методикаси (1953) кенг кўламда тадқиқот майдонига кириб келди. Хорижий психолгиияда психологик тестларни қўлланилишининг ўзига хослиги Психологик тестларнинг ривожланиш тарихи тўғрисида тўхталган ўтган параграфимизда шуни гувоҳи бўлдикки, тестология соҳасида хорижий психология вакиллари анчагина узоқ йўлларни босиб ўтганликларини гувоҳи бўламиз. Бунинг натижасида тестларнинг татбиқ этиш соҳалари, уларнинг турлари ва қўлланилиши учун зарур талабларда ҳам ўзига хос бир илмий муҳитни кузатиш мумкин. Ҳаттоки, тестология соҳасида қўлланиладиган методикаларнинг ўрни ва ролини аҳамиятини белгилаш учун улар томонидан статистикани юритилишини ҳам аҳамият молик эканлигини эътироф этиш керак. Масалан, 1935-1982 йиллар оралиғида татбиқ этилган тестларнинг ранг солиштирмасига мурожаат қиладиган бўлсак, қуйидаги жадвалларнинг гувоҳи бўламиз (бундай статистик баҳолашни ҳам биз ўз ишимизнинг иккинчи бобида амалга оширамиз).

1-жавдал. 1932-1982 йилларда АҚШ тестлардан фойдаланишнинг ранг кўрсаткичлари Тестлар Ранг ўрни Миннесотскийнинг кўп жи ҳ атдан шахсни 1 ўрганиш сўровномаси Векслернинг катта ёшдагилар учун 2 мўлжалланган шкаласи Бендернинг гешталь тести 3 Роршах тести 4 Векслернинг болалар учун мўлжалланган 5 интеллект шкаласи Тематик апперцептив тест 6 Гапларни тугаллаш тести 7 “Инсон расмини чиз” тести 8 “Уй-дарахт-одам” тести 9 Пибода тести 10 Роттернинг гапларни тугаллаш тести 11 Векслернинг хотира шкаласи 12 Бундан кўринадиги тестларнинг амалиётда татбиқ этиш ва ҳар хил психологик тадқиқотлар учун жамият буюртмасининг ҳал этилиши ва тестларнинг амлиётдаги мавқеини белгилаш кўп жиҳатдан умумий тадқиқот йўналишлари учун мўлжал олиш имконияти келиб чиқади. Бундан кўринади, хорижий психологияда бу борадаги эътиборга олиб борилаётган изланишлар биринчидан психологик тестларнинг тадқиқотлардаги ўрнини, иккинчидан тадқиқотларга бўлган зарруратни белгилайди Шу ўринда яна бир ҳолатни келтириб ўтиб кетишимиз ўринли босиб ўтилган илмий тадқиқот йўлда тестларнинг ишлатилиши ва уларнинг муттасил жамоатчилик диққат марказида бўлиши ҳам муҳим экан. Чунки татбиқ этилаётган тестларни роли ва ўрни ва уларнинг оммавийлигини ҳисобга олиб бориш лозим. Америка психолгик ассоциациясининг лазер дискидаги маълумотлар банкида, PsyLitда

қайд этилишича, бугунги кунда 50 мамлакатдаги 1300 психологик журналларда мулоҳаланаётган мақолларнинг роли тақдим этилиб борилишича (маълумотлар ҳар уч ойда янгиланиб боради), энг оммавий шахсни ўрганиш тестлари ва сўровномалар борасидаги 1990-1996 йилларда қуйидаги статистик кўринишни олган 3 (2-жавдал) 2-жадвал Шахсни ўрганиш тестларининг мақолаларда қайд этилиш ҳолати (1990 йил январ -1996 йил июллардаги маълумотлар асосида) Шахс сўровномаларининг номи Қайд этилган мақоллар миқдори Бекнинг депрессия сўровномаси 1337 Безовталанишни диагностикаси сўровномаси 869 MMPI-2 772 Айзенк сўровномаси (EPQ) 571 Умумий саломатликни баҳолаш сўровномаси 539 Айзенк сўровномаси (EPI) 394 16 омилли шахсни ўрганиш сўровномаси 322 Миллон сўровномаси (I,II,III) 287 Келтирилган маълумотлар тарихига назар ташлайдиган бўлсак, хорижий психологияда тестларни татбиқ этиш ХХ асрнинг 90- йилларда кўпроқ индивидуумнинг хулқ-атворига эътибор қаратилган. Ҳаттоки эътибор кўпроқ инсон фаолиятининг мураккаб, стрессли шароитларини баҳолашга қаратилган. Тадқиқот методикалари ҳам шунга кўра ишлаб чиқилишига зарурат туғдиради. Биз параграфимизнинг бошида хорижий психологияда тестларни татбиқ этишнинг ўзига хос томонларини, уларни қўлланилиши соҳалари тарихига мурожаат қилишимизни таъкидлаган эдик. Биз шуни қайд этишимиз керакки, психологик адабиётларни ўрганишимизда психологик тестларни татбиқ этиш хорижий психологияда маълум тизимни юзага келтирган ва уларнинг фойдаланишни мувофиқлаштирувчи уюшма фаолият ҳам олиб боради.

Хорижий психологияда тестларни татбиқ этиш жараёнида уларнинг сифатини баҳолаш ва стандартларига алоҳида эътибор қаратилади. Шунинг учун психодиагностик методикаларни татбиқ этиш ёки диагностика сифатини аниқлашда унинг даражалари ва жиҳатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқ. Шу ўринда голланд олими Ян тер Лаакнинг ёндашувини эътиборга олиш лозим. Унинг фикрича психодиагностикада сифатни муҳокама қилишдан олдин, тестлар назарияси (классик ва замонавий), муҳит билан тараққиёт борасидаги назарияларни, методика билан тадқиқот муаммоснинг мослигини, диагностик жараёнинг боришидаги талабларни яхши билиш муҳим деган хулосани беради. Аммо психодиагностикада сифатни аниқлаш масаласи кенг кўламдаги ишларни бажаришни талаб этади. Бунинг учин психодиагоностик методикалар сифатини белгиловчи асосий жиҳатларга мурожаат этиш ўринли. Психодиагностик методикалар сифатини белгилашда бешта категорияга таянилади: тестларни яратиш мақсади, тестни структуралаштириш, меъёрлар (нормалар), ишончлилик ва валидлик. Бундан кўринадики, тестлар ва сўровномалар яққол психодиагностик ишланмалар натижаси саналади. Уларни баҳолаш эса ўзига хос тизими мавжуд. Баҳолаш тизимидаги етакчи категориялар, яъни ишончлилик ва валидликни ўзини ҳам тўғри фарқлай олиш лозим. Психодиагностик адабиётларда қайд этилган маълумотларга таянганимизда, тест назариялари борасида ўзига хос тажрибалар ва талаблар аниқ белгилаб қўйилганлигини гувоҳи бўламиз 5 . Тестлар ва сўровномаларни яратиш, уларни бир муҳитдан иккинчисига мослаштириш ёки янги модификацияларни яратишни ўзи улардан муттасил фойдаланиш лозим деган хулосани бермайди. Тестлар ва сўровномаларни ишончли ва валидлигини белгиловчи стандартлар мавжуд. АҚШда ҳар йили объектив кўрсаткичларга эга бўлган тестлар ва сўровномалар ҳақида “Ақлий қобилиятларни ўлчаш йилномасида” маълумотлар бериб борилади. Бундан

кўринадики, қатор мамлакатларда тестлар ва сўровномалар расмийлаштирилади ва баҳоланиб борилар экан. Бундан кўринадики, хорижий психологияда тест амалиёти борасидаги тажрибаларни биз ўзлаштирмиз ва ўзимизда татбиқ этишимиз лозим. Мабодо тестларни турлари ва татбиқ этиш соҳаларини мурожаат этиб кўрадиган бўлсак ҳам ўзига хослик кузатилади. Тестларни татбиқ этиш турларини характерли томонларини ҳисобга олиб А.Анастази қуйидаги индивидуал фаолиятни ўрганиш, маълум популяциларни ўрганиш, гуруҳий фаолиятни ўрганиш, интеллектни баҳолаш, шахс фаолиятини баҳолаш тести, қизиқшлар ва аттитюдларни ўрганиш, проектив методикалар. Ситуацияларни баҳолаш тестлари, кузатиш ва биографик маълумотлар . Хорижий психологияда тарихида назар ташланадиган бўлса айнан тестология соҳасида ўрганиш лозим бўлган анганишга арзийдиган анчагина маълумотлар борлигини таъкидлаб ўтамиз. 1. Биричнидан тестология соҳасида мутахассис фаолиятини изга солиб турувчи, тестлар билан ишлаш тизимини тартиб солувчи зарур фаолиятнинг меъёрий талаблари бор. 2. Тестлар билан ишлаш жараёнида айнан тестларга қуйиладиган талабларнинг аниқ талаблари йўлга қўйилган. 3. Психологик тестлардан фойдаланиш тартиби ишлаб чиқилганлиги. 4. Тестларни ўтказиш, тест ўтказиш шароитлари, тест ўтказиш босқичларига қўйиладиган талаблар. 5. Психологик ва таълим тестларини стандартлари ишлаб чиқилганлиги. Тест соҳасида мамлакатимизда олиб борилиши зарур бўлган ишларни тартибга солишда албатта ушуб тажрибалар асос бўлиб хизмат қилади. Собиқ совет психологиясида психологик тестларни вужудга ва улардан фойдаланишнинг ривожланиши тарихи Собиқ совет психологиясида психологик тестлар тарихига эътибор қаратишимиз олдимизда турган энг асосий вазифа саналарди. Чунки, Ўзбекистонда тестлардан фойдаланишнинг асосий воситачиси ва хорижий

психология тажрибаларини юртимизга кириб келишига сабаб бўлган нарса рус, хусусан, собиқ психология мактабининг изланишлари саналади. Бу томондан уларнинг тарихий ривожланишини доимо ҳурмат билан эслаш лозим. Рус психологиясида тестларни татбиқ этилиши тарихини икки даврга ажратишга тўғри келади: 1. Собиқ Иттифоқни тузилишига қадар 2. Собиқ Иттифоқ даври. Биз ҳар икки ҳолатини ҳам инобатга олиб ўтамиз. Чунки психологияда тестлардан фойдаланишга қаратилган эътибор рус олимларининг диққат марказидан ҳам четга қолмади. Балки ХХ асрнинг бошларида бу соҳада дастлабки қадамлар қўйилди. Ҳаттоки революцияга қадар Россияда теслар анчагин кенг омма ичига кириб келган эди. Бу борада педагогларнинг фаолиятини алоҳида эътироф этиш керак. Улар тестларда болаларнинг иқтидор даражасини, уларнинг шахс хусусиятларини, психик ривожланиш прогнози ва диагнозига қаратдилар. Мактаблар қошида ўқувчиларни экспериментал психологик текширишга мўлжалланган кабинетлар ташкил этилди . Психологик тестларнинг ривожланиши ва психологиянинг табиий илмий томонларини ривожланишида А.П.Нечаев, Н.Е.Румянцев, Г.И.Россолималарнинг хизматларини эътироф этиш ўринли. Психологик тестлар бўйида Россияда 1917 йилга қадар етакчи психиатр ва психологлар Г.И.Россолимо ва Ф.Е.Рибаковларнинг ишларини алоҳида ўринга эгалигини таъкидлаш зарур. 1908 йилда Г.И.Россолимо умумий қобиляитни ўлчовчи шкала, яъни “Психологик профллар” номи билан кирган шклани яратди. Г.И.Россолимо тестларни тузишда эмпирик йўлдан эма, балки шахс ва интеллект тузилиши ҳақидаги назарий тасаввурларни тизимлаштириш орқали борди. Униг тестининг асосий мақсади нормал болаларни тараққиётдан ортда қолаётган болаларнинг ҳар хил даражаларидан фарқини кўрсатишда иборатлигини (А.Бине тадқиқотлари билан қиёслаб) кўрсатмоқда. Унинг тести 11 та субтестдан иборат бўлиб, унда беш гуруўга ажратилган 11 та психик жараён,

диққат, хотира, идрок этувчанлик, ирода, эсга олиб қолиш, ассоциатив жараёнлар ва олинган натижаларни профилли тарзда ифодалаш кўзга ташланади. Топшириқлар тадқиқотчилар категорияларига кўра ҳар хил вариантларда қўлланган. Ф.Е.Рибаковнинг қизиқиш ва изланишлари фазовий хаёл муаммосига бағишланган бўлиб, “Рибаков фигуралари” номи билан танилди. Ҳаттоки унинг ушбу тести таъсирида психологик тестлаштириш соҳасида 1955 йилда Р.Мейли томонидан интеллект тести яратилди ва тақдим этилди. 1912 йилда психологик тестларни аҳамиятини таъкидлаб Г.И.Челпанов , “психолоогик тестлар илмий характерга эга, уларни амалий мақсадларда эмас, балки уларни фақат илмий тадқиқотларда фойдалнилиш лозим ” деган эди. Тестлар соҳасидаги иккинчи давр собиқ Иттифоқ даври ҳисобланиб, бу даврнинг ҳам ўзига хос ижобий ва ўзига хос мушоҳада этишни талаб этадиган томонлари мавжуд. Психологик тестлар тарихининг бу босқичини педология ва психотехника даври саналиб (1920-30 йиллар), психологик тестларда бурилиш юз берди. Тестлар кенг кўламда, яъни ўқув-тарбия муасссаларида қўлланила бошланди. Психологик тестлаштириш борасида М.Я Басов, М.С.Бернштейн, П.П.Блонский, А.П.Болтунов, М.С.Василейский, С.Г.Геллерштейн, В.М.Коган, Н.Д.Левитов, А.А.Люблинская, Г.И.Россолимо, И.Н.Шпильрейн, А.М.Шуберт ва бошқаларнинг ишларнинг фаолиятини айтиб ўтиш мумкин. Л.Ф.Бурлачукнинг Украинада тестларни қўлланилиши тарихи борасидаги маълумотларида, А.М.Мандирка ва М.Ю.Сиркинларнинг ишлари хусусида тўхталиб ўтилган. Уларнинг ишларида асосий эътибор психологик тестларда амалий статистикани татбиқ этиш масаласига қаратилган. Тест соҳасида Л.С.Виготскийнинг ҳам изланишларини эътироф этиш лозим. Аммо ўз навбатида тестларни ёлаб чиқиш билан бир қаторда унга қарши чиққан олимлар борлигини айтиб ўтиш лозим. Бу борада таниқли психологлар К.Н.Корнилов, А.В.Залкинд, С.С.Моложавий. Ҳаттоки бу

масала кенг ҳукумат даражасидаги кенгашда муҳокама этилиб, ВКП (б) МКнинг 1936 йилнинг 4 июлидаги “Халқ маориф қўмитаси тизимида педологик бузилишлар ҳақида” қабул қилинган Қарорида психологик тестлар масаласи анча баҳс-мунозарага сабаб бўлди. Ҳаттоки тестлаштиришни кенг тарзда татбиқ этиш чеклаб қўйилди. Ҳаттоки, 20 йилларда Ўзбекистонда ўтказилган тадқиқот натижаларида тест орқали миллий ва ижтимоий тафовутлар аниқланганлиги ва бу эса ўша двар учун қанчадан қанча болларнинг ақлий тараққиётдан ортда қолаётганлигини кўрсатган эди. Бунда ақлий тарақиқиётдан ортда қолишнинг сабаби оғир ижтимоий-маиший шароит, асосан физиологик тараққиётдан ортда қолиши аниқланган эди. Ҳаттоки, бу борадаги ортда қолиш масаласи фақат ўрта осиё минтақасида, балки славиян ишчи-деҳқон фарзандлари орасида ҳам мавжуд эди. 1920 йилларда собиқ иттифоқдаги ўқувчиларнинг IQ си америкалик ўқувчиларникидан 7% да паст эканлиги таъкидланган эди. Шу сабабли, хизматчиларнинг болаларининг ақлий тараққиёти ишчи болалариникидан юқори, деҳқонларни болаларида эса бу кўрсаткич паст чиққан эди. Ҳаттоки 30 -йиллардаги бундай тест соҳасидаги чекланишлар бир қатор олимларнинг қурбон этилишига ҳам олиб келди. Масалан, И.Н.Шпильрейн Қизил аримияга саралаш ва танлов ишларини ташкил этиш, профессионаллик фаолиятини ўрганиша қаратган изланишларида антисоветча иш олиб бориш айби билан 1937 йилнинг декабрида отиб ташланган. Ушбу даврнинг таъсири собиқ совет психологиясида индивидуал фарқлар ва уларни ўлчаш масаласи бўйича иккинчи жаҳон уруш олди даври ва ундан кейинги йиллар орасида ўрганишдан ўзини чеклаб келди. 1967-1970 йилларда келиб эса, совет психологияси ақлий тараққиёт диагностикаси масаласида “сифат ёндашувини” амалга оширди. 1969 йилдаги иттифоқ Психологлар жамиятида психодиагностика психология фани соҳасида мамлакатда оқсаётган тармоқлардан бири эканлиги ва унинг

ривожлантиришга эътибор қаратиш кераклиги масаласи муҳокама қилинган эди. Шундан сўнг узоқ изланишлардан сўнгра совет иттифоқида психолгик тестлардан фойдаланиш масаласи бўйича расман рухсат берилди. Тестлар тўғрисидаги мунозара ХХ асрни 70-йилларининг ўрталарига қадар давом этди ва 1980 йилнинг бошларида бу сусайди. Кўпчилик психолог олимлар тестларни идеологик характеридан кўра балки, ҳаёт фаолиятининг турли йўналишларининг психологик аспектларини ўрганишга эътибор бериш ташаббусини, яъни мактаб, клиника, спорт, ишлаб чиқаришга татбиқи масаласини кўриб чиқиш муҳимлигини илгари сурдилар (В.Н.Мясищев, Б.Г.Ананьев, И.Н.Гильшева, Е.И. Стеанова, Ф. Л.Бурлачук, К.М.Гуревич ва бошқалар). 70-йилларнинг иккинчи ярмига келиб, психодиагностикага хорижий тестларга қизиқиш ортганлигини кузатиш мумкин. Бу йўналишда кўплаб монографилар, мақолалар нашр этила бошлади (В.Г.Норикадзе, Ф.Б, Беризин, В.М.Блейхер ва Л.Ф.Бурлачук). Секинлик билан психодиагностика ва тест соҳаси психологиянинг амалий қисми сифатида тан олиб бошланди. Деярли собиқ психологиясидаги тестлар масаласи таҳлил этиш тарихига назарда шуни сезиш мумкинки, тестларни дифференциал психологик (Б.М.Теплов, В.Д, небилицин) характерга эга бўлган даври ҳам мавжуд. Биринчи оригинал тестлар ишлаб чиқишга ва психологик тадқиқотларда фойдалниш мумкинлиги (Е.А.Личко ва бошқалар, 1983, В.М.Мельников ва Л.Т. Ямпольский, 1985; К.Акимов, 1988; В.В.Столин ва бошқалар, 1988; А.А.Кроник ва бошқалар, 1991). Бунда тестлар билан ишлаш жараёнидаги психометрик тартибсизликларга барҳам берилиши, методикалардаги ишончлик, валидлик ва ишончлилик масалалари катта эътибор қаратиш лозим эканлиги кўтарилди. Психологик тестларни ишлаб чиқиш ва уларнинг татбиқи масалалари собиқ иттифоқда 1990 йилларга қадар ҳали танқис эканлиги сезилиб турди. Иттифоқ тарқагач диагностик методикалар борасидаги иттифоқ психология мактаблари фаолияти турли республикаларга ажралиб кетишига сабаб бўлди.

Статистик маълумот сифатида 1999 йил Россияда ўтказилган психологик методикаларнинг оммавийлиги масаласида ўтказилган сўровномада, энг оммалашган ва етакчилик қилаётган методика Люшернинг тест бўлиб, 51 фоиз овозга эга экан. Ўзбекистода психологик тестларни татбиқ этилишининг тарихий илдизлари Биз Республикамизда психологик тестлар ва методикаларнинг татбиқ этилиши ва уларнинг психологик амалиётда қўлланилиши, психодиагностик мақсадларда тестларни ўрни борасидаги тарихий манбаларга мурожаат этишимиз анчагина муаммоли ҳолатларни келтириб чиқарди. Шуни инобатга олиб, тарихий ҳолатларни таҳлил этишга эҳтиёж туғилди. Психологик тестлар Республикамизда татбиқи ва уларнинг самарадорлиги масаласидаги эришилган тарихий манбалар биз учун энг ишончли манбалар топишга қийинчилик туғдирди. Аммо тестларни пайдо бўлиши борасидаги жаҳон амалиёти тарихида синов-текширув масалалари турли хил кўринишларда гавдаланганлигини эътироф этишимизга тўғри келди. Биз собиқ иттифоқда тестлар муаммосини ўрганилишидаги таҳлилларимизда, айнан психологик тестларни пайдо бўлиши эмас, балки уларни татбиқ этилишидаги уринишлар 20-асрнинг 20 йилларида амалга оширилганлиги тўғрисидаги тарихий маълумотни келтирган эдик. Бунда дастлабки тестларнинг татбиқи аҳолининг интеллектуал салоҳияти масаласини текшириш учун олиб борилган тадқиқотлар билан боғлиқ эди. Тестларнинг татбиқ этилиши болаларнингақлий тараққиётдан ортда қолишига боғлиқ маълумотлар қайд этилганлиги билан характерланганлиги, уларнинг сабаби, болаларнинг физиологик, ижтимоий ривожланишига боғлиқ омилларнинг ўрни орқали тушунтирилганлиги. Ушбу хослик фафқат осиё минтақасидаги ишчи-деҳқон аҳолиси учун эмас, балки бутун Иттифоқдаги бошқа миллат вакилларига ҳам хослиги таъкидланган эди. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, авлодларимиз ҳам инсон психологияси текшириш учун ўз шароитлари ва имкониятлари даражасида

синов-тажрибалар ўтказганликларини гувоҳи бўлишимизга тўғри келади. Чунки ўз давридаёқ Абу Али Ибн Сино эмоционал ҳолатларни тадқиқ этиш учун оддийгина усул. Бироқ самарали таассурот қолдирув психологик маълумот олишга имкон берувчи далилни келтира олган. У эмоциянинг инсон табиатидаги ролини қуйидаги тажриба: қўй билан бўри мисолида исботлаган эди. Тажрибада қўйни алоҳидла бир қўрага жойлаштириб, унинг озуқа билан боқилади. Натижада ҳеч қандай ташқи хавф бўлмаган ҳолатда унинг семириш имконияти анчагина юқори бўлганлиги. Иккинчи ҳолатда эса парваришланаётган қўйнинг ёнида иккини қўра ҳосил қилиниб, у ерда бўри сақланади. Натижада бир хил парвариш қилинаётган иккинчи қўйнин қаршисида бўри турганлиги сабабли, унинг семириш имконияти пасайиб кетганлиги ва хотиржамли бўлмаса, маълум ташқи таъсирлар шароитида хотиржамлик ўз-ўзида йўқолишини тажриба асосида шу тарзда исботланган эди. Тарихий маълумотларга бўндай қарашимиз, психологик тажриасиновлар олдиндан ҳам амалга оширилган экан. Аммо замонавий психологияда тестларнинг татбиқ этилиши ҳолатини мамлакатимиз миқёсидаги ҳолати собиқ иттифоқ таркибида бўлган даврда шубҳасиз унинг тарихида юз берган барча ютуқлар ва йўқотишлар билан чамбарчас боғлиқ. Республикамизда психология фанини ўқитилишига қўйилган қадам, дастлабки психология кафедрасини фаолиятини очилиши 1958 йилда Низомий номидаги Педагогика институти таркибида, бу замонавий психология тўғрисидаги дастлабки илмий маълумотларни етказиш имкониятини берган давр ҳисобланади. Иттифоқда психологик методикаларни татбиқ этилишидаги сиёсий тайзиқ таъсири унинг 20-асрнинг 70 йилларига қадар, ривожланишида кескин регриссияни келтириб чиққанлигини айтадиган бўлсак, бу психологияни ўзбекистонда ривожлани тарихи учун ҳам хос ҳолат. Аммо 70-йилларда психологик тестларни эркин татбиқ этишга берилган рухсат туфайли улардан фойдалниш, уларни яратиш масаласи таъсири ҳам республикамизни четлаб ўтмади. Чунки ушбу даврда республикамизда Тошкент давлат университети таркибида 1972 йилда

“Психология” бўлимининг очилиши ва психологлар тайёрлашнинг йўлга қўйилганлиги катта ютуқ саналади эди. Бу ҳолат айнан замонавий психологиянинг мамлакатимизда кириб келиши, унинг илмий тадқиқот методикаларига таяниб, изланишлар олиб бориш учун имконият туғдирилганлигини эътироф этмасдан бошқа илож йўқ. Айтиш жоизки, Республикада психологиянинг ривожланиши ва унинг тадқиқотлар соҳаси Иттифоқ доирасида амалга оширилганлиги боис. Тадқиқотлар мамлакатимиз ҳудудида амалга оширилган ҳолларда ҳам унинг якуний натижалари марказда ҳал этилган деган хулосани беради. Психологик тестларни амалий психологик ва диагностик татбиқий масаласини айни шу даврда, рус олимлари билан олиб борилган ҳамкорлик даври билан (М.Г.Давлетшин, Э,Ғ.Ғозиев, В.А.Токарева, Б.Р.Қодиров, Р.З.Гайнутдинов Р.З., Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова ва бошқаларнинг фаолияти билан боғлашга тўғри келади). Республикамизда психологик методикалар татбиқи ва психодианостик тадбирларнинг ривожланиши 20-асрнинг 80-90 йилларида кег йўлга қўйила бошлаганлиги сабабли, жаҳон психологиясида қўлланилиб келинаётган Р.Б.Кеттеллнинг “16 омилли шахс сўровномаси”, Равеннинг прогрессив матрицалари, Г.Ю.Айзенкнинг “Экстроверсия-интроверсия ва нейротизмни ўрганиш” тести, Векслер шкалаларини татбиқ этиш, уларни маҳаллий шароитимизга мослаштириш масалалари кўтарила бошланди. 90-йилларнинг биринчи ярмида Республикамизнинг мустақилликка эришганлиги психология фанининг ўз мустақил ривожланиши учун замин ҳозирлади. Натижада психологиядаги тадқиотлар олиб бориш ва уларнинг натижаларини маҳаллий шароитда муғокама этиш психодиагностик методикаларни татбиқ этилишида туб бурилиш ясалишига олиб келинди. Натижада психологик тестларни мослаштириш, уларни амалиётда татбиқ этиш ва янгиларини яратиш руҳи пайдо бўлди. Агар психологик тестларнинг 90 йиллардаги татбиқига назар ташлайдиган бўлсак, улар умумий психологик, психодиагностик, социал психологик, этноспихологик ва

педагогик ва ёш психологик характерда ўрганила бошланди. Бу даврда психологик тадқиқотларда юқорида санаб ўтилган тестлардан ташқари Спилберг-Ханин методикаси (Э.Ғ.Ғозиев), Г.Ю Айзенкнинг инткллектни ўрганиш тестлари, (Э.Ғ.Ғозиев, Р.Ю.Тошимов), Равен тести, Я.Йирасик тести, Қизиқишлар харитаси, установкалар ва касбий йўналганлик методикалри (Б.Р.Қодиров), оилавий муносабатларга бағишланган Алёшин тести (Ғ.Б.Шоумаров, Н.А.Соғинов), Психодиагностик тест Гайнутдинов Р.З.) ва бошқа методикалар ни мослаштириш ва татбиқ этиш ишлари йўлга қўйилганлигини гувоҳи бўлишимиз мумкин. Шунингдек, психологик тестларни татбиқ этиш ва уларни мослаштириш борасида республикамизда олиб борилган ишлар 1996 йилда Республика ташхис Марказининг ташкил этили ва унинг вилоятлардаги бўлимларини очилиши, Республика талаба танловида тест тизими жорий этилиши ҳам бу соҳадаги ютуқ саналади. ХХ асрнинг 90-йиллари ва ХХ I асрда эса психологик тестларни табиқ этилиш мамлакатимиз психологлари томонида мустақил амалга оширила бошланди, тестларни яратиш, уларни амалиётда қўллаш ишлари йлга қўйилиши, Ўзбекистон Мудофаа вазирлиги қошида психологик лаборатория, Ўзбекистон Республикаси ИИВ нинг психофизиологик лабораториялари фаолиятини йўлга қўйилганлиги ва такомиллаштирилаётганли билан боғлаш мумкин. Биз юқоридаги ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистонда тестларни татбиқ этилиши юилан боғлиқ тарихини қуйидагича тизимлаштиришимиз мумкин, яъни беш даврга шартли ажратишимизга тўғри келди: 3-жадвал Ўзбекистонда психологик тестларни қўлланилиши тарихининг даврланиши Давр Хусусиятлари I (ХХ асрга қадар) Тўлиқ фан сифатида шаклланмаган, аммо айрим психологик характердаги тажрибаларни амалга оширилиши

II (ХХасрнинг 20- йиллари) Психологик тажрибалар ўтказилиши, аммо мустақил тадқиқотлар олиб борилмаган. Психологик тестларни тубжой аҳолисини ўрганишга киришилганлиги. III (ХХ асрнинг 50-90 йиллари) Ўзаро илмий алоқаларнинг йўлга қўйилиши, тадқиқот ишларини олиб борилиши, психологик тестларни маҳаллий шароитга олиб кирилиши, уларни мослаштириш ишларини йўлга қўйилиши IV (ХХ асрнинг 90- йиллари) Мустақил фаолиятни амалга оширилиши, психологик тестларни жорий этилиши, дастлабки психологик тестлар тўғрисидаги мақола ва қўлланмаларнинг чоп этилиши. Ташхис Маркази фаолиятини йўлга қўйилганлиги. V 2000-2008 йиллар Психологик тестларни қўллашда кесикин бурилишнинг юз берганлиги, янги методикалар яратилаётганлиги ва уларни тадқиқотларда қўлланилиши Шуни айтиш лозимки, ушбу тарихий ривожланиш босқичлари билан боғлиқ изланишнишни номзодлик тадқиқоти даражасига кўтарган ҳолда психологик тестларни табиқ этиш хусусиятлари, уларинг психометрик талабалрига берилаётган эътибор, янги яратилиши лозим методикаларни истиқболларини белгилаш лойиҳасини яратиш ҳам лозим бўлади. Ўзбекистода психологик тестларни татбиқ этилиши ҳолати (1990- 2008йиллар оралиғида) Психологик тестларни табиқ этилиши ва уларни ривожланиши тарихини Республикамиздаги ҳолатига эътибор қаратишимиз бугунги кунда қўлланилаётган психодиагностик методикалар, тестлар, сўровномалар билан боғлиқ таҳлилий материаллар тўплаш имконяитини келтириб чиқарди. Биз ушбу масага тўхталишимизда олдин Республикамиз олимлари томонидан яратилган тестларнинг айримлаини санаб ўтишимизга тўғри келади, бунда

проф.Э.Ғ. Ғозиевиинг “Шахс иродасини ўрганиш тести”, “Фидойилик хислатини баҳолаш” шкаласи, “Баркамол инсонни баҳолаш” тести, “Ватанпарварлик хис-туйғусини баҳолаш”, “Мулоқотмандмисиз”, “Ёлғизликка мойилмисиз” ва проф. Б.Р Қодировнинг ”Синф зукколарини танлаш методикаси”, Иқтидорли болаларни аниқлаш методикаалри (А ва Б варианти), “Касбий йўналганликни аниқлаш” (К.Б.Қодиров). Бундан кўринадики психологик тестларни мослаштириш, уларнини модификация қилишдан, уларни яратиш масаласига ўтганлиги Республикамизда психологик тестлар тариҳида ўсишни кўзатишга олиб келди. Бизнинг бу йўналишда эътиборимини тортадиган яна бир жиҳати психологик тадқиқотларда диагностик методикаларнинг татбиқ этилиши ва уларнинг қўлланилиш даражасини таҳлилига бағишланди. Бунинг учун биз 1999-2008 йиллар оралиғида амалга оширилган психологик тадқиқотлар, хусусан, номзодлик диссертацияларига доир маълумотларни ўрганишга эришдик. Бунинг учун биз 80 тага яқин номзодлик диссертацияларда қўлланилган диагностик методикалар билан танишиб уларни тизимлаштиришга ҳаракат қилдик. Уларнинг ҳолати хусусидаги маълумотни навбатдаги 4-жадвал, 1 ва 2 гулбарг шаклдаги схемалар ва 1-иловада келтирилади. Республикамиз олиб борилган психологик тадқиқотлар асосий йўналишлари бир неча соҳага алоқадор бўлиб, улар умумий психологик, шахс психологияси, педагогик, ёш психологияси, социал ва этнопсихология характерга эга. Психодиагностик тестларни қўлланилиши ҳам йўналишлар ва муаммоларнинг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб танланган. Деярли 1999-2008 йиллари оралиғида психологик тадқиқотларда 50 дан ортиқ методикалардан фойдаланилганлиги аниқланди ва уларнинг қандай психологик масалаларни ўрганиш учун қўлланилганлиги аниқланди (1илова). Биз қуйидаги 4-жадвалда улардан энг рейтинги юқори 5 таликни келтириб ўтишни лозим топдик.

4-жадвал Психологик тадқиқотларда қўлланилган психодиагностик методикаларнинг рейтинги (кенг қўлланилган) № Методиканинг номи Рейтинги (тадқиотларда қўлланилганлиги) 1 “Экстроверсия, интроверсия ва нейротизмни 13 ўрганиш” (Г.Ю. Айзенк) 2 “16 омилли шахс сўровномас” (Р.Б, Кеттел) ва 7 Т.Лири методикаси 3 В.В.Столин методикаси, Т.Шрайбер (Оилавий 5 ҳаётга муносабат), Шахснинг индивидуаллигини ўрганишга қаратилган (Э.Ғ.Ғозиев ва Р.Тошимов) 4 Т.Пошуков методикаси, М.Ю.Орлов, 4 А.Мехрибиан, Э.Ғ.Ғозиев методикалари 5 Д.Векслер шкаласи, И.М.Кондаков 3 методикаси, Дембо-Рубинштейн тестлари Бешликдаги методикаларнинг рейтинги Гистограмма №1 Психодиагностик методикаларнинг қўлланилиши даражаси Рейтинги ( тадқиотларда қўлланилганлиги ) 13 75 4 3 1 “ Экстроверсия , интроверсия ва нейротизмни ўрганиш ” ( Г.Ю . Айзенк ) 2 “ 16 омилли шахс сўровномас ” ( Р.Б , Кеттел ) ва Т.Лири методикаси 3 В.В.Столин методикаси , Т.Шрайбер ( Оилавий ҳаётга муносабат ) , Шахснинг индивидуаллигини ўрганишга қаратилган ( Э.Ғ.Ғозиев ва Р.Тошимов ) 4 Т.Пошуков методикаси , М.Ю.Орлов , А.Мехрибиан , Э.Ғ.Ғозиев методикалари 5 Д.Векслер шкаласи , И.М.Кондаков методикаси , Дембо-Рубинштейн тестлари

1-схема 2-схема Методикларнинг тадқиқотларда ишлатилиши бўйича энг юқори рейтинг Г.Б.Айзенк методикаси 13 марта фойдаланганлиги билан энг юқори рейтинг кўрсаткичини олди. Шунингдек. Қолган тўртликка кирувчи методикаларнинг улуши бир неча методикаларда бир хилликни ташкил этганлиги асосида

тақдим этилди. Иккиликни Р.Б.Кеттелл ва Т.Лири методикалари олганлигини гувоҳи бўлдик. Демак психологик тестларни Республикамизда татбиқ этилганлигини расмий жиҳатлари худди шу тарзда қайд этилар экан. Бу шубҳасиз психологик тестларни Республика меқиёсидаги ўрнини доимий равишда мониторингини ташкил этиш керак деган хулосани беради. Ўзбекистонда психодиагностик методикалардан фойдалниш истиқболлари Психологик тестларни қўллаш ва яратишни ўзи билан юқори натижаларга эришиб бўлмасдир, аммо уларнинг харакитеристикаси, уларнинг тадқиқотларда қўлланилиши бўйича аниқ режалар зарурлиги ва бу борадаги жаҳон психологияси тажрибаларига таяниб иш кўриш лозим бўлади. Муаммони шу томонларини ҳисобга олиб, психодиагностик методикаларни илмий мақсадларда қўллаш учун истиқболда қуйидагиларни амалга ошириш лозим. 1. Психодиагностик методикаларни яратиш, модификация қилиш ва мослаштириш масалаларини бошқарувчи мувофиқлаштирувчи кенгаш тузиш ва улар Республика психологлари ассосациясининг таркибида иш юритиши. 2. Психодиагностик тестларни қўлланилиши, уларнинг илмий характери ва психометрик талабларга мос-мос эжмаслик ҳолатларини баён этувчи “Йилномани” ташкил этиш. 3. Вақти-вақти билан психологик методикаларни психологик тадқиқотлардаги рейтинги эълон қилиб боришни ташкил этиш ва унинг мониторингини ташкил этиш. 4. Психологик методикалар банкини яратиш бўйича ишчи гуруҳ фаолиятини йўлга қўйиш. 5. Психологик методикаларни татбиқ этишнинг компьютер тизимини Республика бўйича яратиш ва уни жорий этиш. 6. Психодиагностик методикаларни тарихи билан боғлиқ сажарани яратиш.

Калит тушунчалар: тестология, интеллект, ақлий ёш, интеллектуал тест, интеллект коэффициенти, шахс сўровномаси,

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 2. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. /Ўқув қўлланма. Т., Янги аср авлоди. 2004. 3. Загритдинова Ф. Б. В помощ изучающим этику. Т., II-ТашМИ. 2004. 4. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Т. Ислом 5. Университети. 2001. 6. Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика /Учебник. Москва. Гардарики. 2004. 7. Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи. 2009 йил

O'xshashlar

Психодиагностиканинг предмети

Касбга йуллашнинг тарихий тараккиёти

Ўзбек фразеологиясининг мустақиллик йилларидаги тараққиёти

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти

ХХ аср бошида хорижий журналистика тараққиёти