Ta’limiy elektron vositalar va ularni qo`llash

Yuklangan vaqt:

12.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

821.5 KB

Ko'chirib olish

Ta’limiy elektron vositalar va ularni qo`llash Reja: 1. Ta’limiy elektron vositalarni yaratish va foydalanishga qo`yiladigan talablar, ularning sifatini baholash 2. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo`llash 3. Hisoblash texnikasi va axborot kommunikatsiya texnologiyalari

Ta’limiy elektron vositalarni yaratish va foydalanishga qo`yiladigan talablar, ularning sifatini baholash Respublikamizda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida» ta’lim tizimi oldiga quyilgan vazifalarni bajarish yo`lida katta ishlar amalga oshirilib, zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari negizida ta’lim jarayoni axborot bilan ta’minlanishi kundan kunga rivojlanib bormoqda. Ta’lim jarayoni axborotlashtirildi, uzluksiz ta’lim tizimi jahon axborot tarmog`iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog`i bilan to`liq qamrab olindi. Ilm-fan jadal taraqqiy etayotgan, zamonaviy axborot-kommunakatsiya tizimlari vositalari keng joriy etilgan jamiyatda turli fan sohalarida bilimlarning tez yangilanib borishi, ta’lim oluvchilar oldiga ularni jadal egallash bilan bir qatorda, muntazam va mustaqil ravishda bilim izlash vazifasini qo`ymoqda. Ta’limiy elektron vositalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: Elektron nashr (EN) – grafik, matnli, nutqli, musiqiy, video-foto- va boshqa axborotlarning to`pamini tashkil etadi. Bir EN axborot (yoki axborot-ma’lumotnomalar) manbalari, axborotlarni yaratish va qayta ishlash qurollari, boshqarish tuzulmalari ajratilishi mumkin. EN ixtiyoriy elektron tashuvchilarda bajarilishi, shuningdek elektron kompyuter tarmog`ida nashr etilishi mumkin. Bu holda talimiy elektron nashr (TEN) yoki ta’limiy elektron vositalar (TEV) bo`lib, bilimlarning mos ilmiy-amaliy sohasi bo`yicha tizimlashtirilgan, o`quvchilar tomonidan shu sohasidagi bilim, ko`nikma va malakalarni ijodiy va faol egallashni ta’minlaydigan elektron nashrdan iborat bo`ladi. TEN yuqori darajadagi bajarilishi va badiiy bezalishi, axborotning to`liqligi, uslubiy qurollarning sifati, sifatli texnik bajarilishi, ko`rgazmaliligi, mantiqiyligi va bayon qilish ketma-ketligi bilan ajralib turishi lozim. TEN va TEV lar vizual va audiaxborotlarni keskin sifatini oshiradi, u yoriqroq, rangli va dinamik bo`ladi. Bunda multimedianing yangi texnologiyalarining imkoniyatlari katta o`rin egallaydi. An’anaviy ko`rgazmalilik o`rganilayotgan ob’ektning aniqligini hisobga ogan bo`lsa, kompyuter texnologiyasini foydalanish na faqat

haqiqiy ob’ektlarning dinamik imkoniyatlarini ifodalash, balkiilmiy qonuniyatlarning, nazariyalarni, tushunchalarni ifodalash imkoniyatlari mumkin bo`ladi. TEV larning asosiy komponentlari bo`lishi mumkin bo`lgan ta’limga mo`ljallangan kompyuter vositalarining asosiy ko`rinishlari: umumiy mo`ljallangan xizmat dasturiy vositalar; o`quvchilarning egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini nazorat qilish va o`lchash uchun dasturiy vositalar; elektron trenajerlar; matematik va imitatsion modellashtirish uchun dasturiy vositalar; uzoqdan kiriladigan laboratoriya va virtual laboratoriyalarning dasturiy vositalari; axborot-izlash ma’lumotnomalik tizimlar; avtomatlashtirilgan o`qitish tizimlari (AO`T); elektron darsliklar (ED); ekspert o`qitish tizimlari (EO`T), intellektual o`qitish tizimlari (IO`T); kasbiy faoliyatni avlmatlashtirish tizimlari kabi bo`lishi mumkin . Ushbu komponentalarni qisqacha bayoni bilan tanishib chiqamiz. a) Umumiy mo`ljallangan xizmat dasturiy vositalar ko`plab hi-soblashlarni avtomatlashtirish uchun, o`quv hujjatlarni tayyorlash, eksperimental tadqiqot ma’lumotlarini qayta ishlash uchun qo`llaniladi. Ular laboratoriya, amaliy mashg`ulotlarini o`tkazishda, mustaqil ishlarni tashkil etishda va loyiha ishlarini amalga oshirishda ham foydalanilishi mumkin. b) O`quvchilarning egallagan bilim, ko`nikma va malakalarini nazorat qilish va o`lchash uchun dasturiy vositalar nisbatan yaratilishi oson bo`lganligidan keng tarqalib ketgan. O`qituvchilar, xatto dasturlash tillari asoslarini bilmaydigan kishilar ham u yoki bu o`quv mavzusida savollar va javoblarni kiritishi mumkin bo`lgan qurollik tizim-qobiqlarning qator turlari mavjud. O`quvchining asosiy vazifasi qator taqdim etilgan javoblarning birini (to`g`risini) tanlash talab etiladi. Bunday dasturlar o`qituvchini individual nazorat vazifalarini berish, ularni tekshirish va baholash ishlaridan ozod etadi. Bu bilan o`qituvchida o`kuvchilarni ko`p marotaba bilimlarini sinash, o`zini-o`zi sinash, o`quv materiallarini takrorlash, mustahkamlash imkoniyatini beradi. v) Elektron trenajyorlar o`quvchilarning amaliy ko`nikma va malakalarini ishlab chikish uchun foydalaniladi. Bunday vositalar murakkab sharoitlarda

amallar bajarish va hatto tasodifiy vaziyatlarda avariyaga qarshi harakatlarni ishlab chiqishda foydalanish samaralidir. Bir qancha sabablarga ko`ra real qurilmalarni, masalan, energiya ta’minotining o`chishi, katta hafli shuningdek, avariya vaziyatlarini yaratish imkoniyati bo`lgan joylarda foydalanish maqsadga muvofiq emas. Bundan tashqari trenajerlar masalalar echish ko`nikma va malakalarini ishlab chiqaishda foydalaniladi. Bunday hollarda, ular nazariyadan qisqacha ma’lumot olishni, turli darajadagi mustaqillikni mashq qilishni, nazorat va o`zini- o`zi nazoratini ta’minlaydi. g) Matematik va imitatsion modellashtirish uchun dasturiy vositalar eksperimental va nazariy tadqiqotlarning chegarasini kengaytirish, fizik eksperimentni hisoblash eksperimenti bilan to`ldirish imkoniyatini beradi. Bir hollatlarda tadqiqot ob’ektlari, boshqa holatlarda – o`lchash qurilmalari modellashtiriladi. Bunday vositalar qimmat baho laboratoriya jihozlarini xarid qilib olishning mablag`ini qisqartirishga imkoniyat beradi va o`quv laboratoriya xonalarida turli xavfsizlikni oz bo`lsada ta’minlaydi. Modellashtiruvchi dasturiy vositalar qatoriga aniq bir sinf model-ob’ektlar bilan ishlash imkoniyatini ta’minlaydigan predmetga-mo`ljallangan dasturiy vositalarni kiritish mumkin. d) Axborot-izlash ma’lumotnomalik tizimlar o`qituvchi va o`quvchilarga turli- tuman axborotlarni kiritish, saqlash va uzatish uchun mo`ljallangan. Bunday tizimlar qatoriga materialni ierarxik tashkil etish va u yoki bu belgisiga ko`ra axborotni tezkor izlashni ta’minlaydigan turli gipermatnlik va gipermedia dasturlarini kiritish mumkin. Shuningdek, ma’lumotlar bazalari keng tarqalib ketdi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimlari axborotni izlash va saralashni ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasi o`quv jarayonida o`quv materiallarining mazmunini taqdim etish va uni tahlil qilishda foydalanish mumkin. O`quv ma’lumotlar bazasi o`quvchilarga zarur axbortni izlash va uni tahlil etish bo`yicha mustaqil ishi uchun tavsiya etiladi. e) Avtomatlashtirilgan o`qitish tizimlari (AO`T) odatda o`quvchilarni nazariy materiallar bilan tanishtirish, mashq qilish va bilim darajasini nazorat qilishni ta’minlaydigan nisbatan kichik hajmdagi o`qitish dasturlaridan iborat.

j) Elektron darsliklar (ED)- o`quv predmetini yoki uning katta qismini bevosita kompyuter yordamida mustaqil yoki o`qituvchi ishtirokida o`zlashtirish imkoniyatini ta’minlaydigan dastur - uslubiy majmuadir. Boshqacha aytganda , elektron darslik - kompyuter texnologiyalariga asoslangan ta’lim uslublaridan foydalanishga mo`ljallangan o`qitish vositasi bo`lib, undan mustaqil ta’lim olishda ( bu muhim) va o`quv materiallarini har tomonlama samarali o`zlashtirishda foydalanish mumkin. Elektron darslikda fanning o`quv materiallari o`quvchiga interfaol usullar bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy axborot texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o`rinli foydalaniladi. Elektron darslik tushuncha, ta’kid va misollarni tushunish va xotiraga olishni, talabaning miyasini ishlashini, eshitishini, emotsional xotirasini va xatto, kompyuterli tushuntirishdan foydalanishini ko`zda tutgan holda, maksimal osonlashtirilishi kerak. Elektron darslik: • chop etilgan materialdan farqli ravishda materialni takdim etish , induktiv yondashish , eshitish va emotsional xotirasiga ta ’ sir etib , o ` rganilayotgan materialni tushunishni osonlashtiradi ; • talaba istagi bilan, uning tayyorgarlik darajasi, intellektual imkoniyati va qiliq(ambitsiya)lariga mos holda adaptatsiyalanish (moslanish)ga imkoniyat beradi; • katta foydasiz hisoblar va almashinishlarni amalga oshirish, ko`p sondagi misol va masalalarni ko`rib chiqish imkoniyatini yaratadi; • o`z-o`zini tekshirishning keng imkoniyatini beradi; • ishni chiroyli va tartibli tayyorlash va o`qituvchiga fayl yoki chop etilgan ko`rinishda topshirishga yordam beradi; • ixtiyoriy marta tushuntirish va qaytish orqali chidam va toqatli «o`qituvchi» bo`ladi. Elektron darsliklar kompyuter texnologiyalari samaralaridan foydalanib eng muhim tushuncha va qonuniyatlarni tushunish va yodda saqlashni maksimal darajada engillashtiradi.

Elektron darslikni ishlab chiqishda uchta asosiy komponent : o`quv materialni bayon etish, amaliyot va teskari aloqa e’tiborga olinishi kerak. z) Ekspert o`qitish tizimlari (EOT). Bunday tizimlar ekspertlarning etarlicha murakkab masalalrni echishdagi faoliyatini modellashtiradi. EO`T lar yangi bilimlar egallashga qobil, o`quvchining savollariga javob va aniq bir predmet sohasidagi masalalarni echishni ta’minlaydi. Bunda EO`T masalani echish jarayonining muloqot qilish mobaynidagi uni echish strategiya va taktikasini tushuntirishni ta’minlaydi. Afsuski EO`T lar o`quvchilarga egallagan bilimlarini qo`llashni tashkil etish va teskari aloqani olish amalga oshirilmaydi. i) Intellektual o`qitish tizimlari (IO`T) eng yuqori darajadagi tizimlar qatoriga kiradi va u ham g`oyalar va suniy intellekt texnologiyasi bazasida amalga oshiriladi. IO`T lar o`quv masalani echishning barcha bosqichlarida, uni qo`yilishi va echish tamoyilini izlashdan boshlab, o`quvchilarning faoliyati hususiyatlarini hisobga olgan holda toki echimni maqbulligini baholashgacha boshqarishni amalga oshirishi mumkin. Bunday tizimlar odatda tabiiy tilga yaqin holda o`zaro muloqatni ta’minlaydi. Bunda muloqat mobaynida na faqat u yoki bu amallarning to`g`riligi, balki echimni izlash, amalarni rejalashtirish, nazorat usullari va boshqalarning strategiyasini muhokama qilish mumkin bo`ladi. k) Kasbiy faoliyatni avtomatlashtirish vositalari (amaliy dasturlar paketi, CALS-tizimlar va sh.k.). O`qitishning elektron vositalari nafaqat o`rganish ob’ekti sifatida, balki kasbga yo`naltirilgan masalalarni echishda ham foydalaniladi. Yuqorida keltirilgan tushunchalar va ularning tavsiflaridan, ko`rsatilgan vositalar o`qitishning elektron vositalari yoki ularning elementlariga misol bo`la olishi ko`rinib turibti. Albatta, bunday boshqa elektron vositalar ham mavjud. Ta’limda qo`llaniladigan har qanday elektron vositalarini yaratishga va ulardan ta’lim tizimida foydalanishga o`ziga xos pedagogik, psixologik va ergonomik talablar quyiladi. Dastlab elektron vositalarni yaratishga qo`yiladigan pedagogik talablar ustida to`xtalamiz. 1. Elektron vositalarni yaratish va foydalanishga quyiladigan didaktik talablar qatoriga ilmiylik, tushunarlilik, muammolik, ko`rgazmalilik, tizimliligi va ketma-

ketliligi, ta’limiy, rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyalarning birligi, adaptivlik, interfaollik talabi, tizimili va tuzulishli-funktsiolnal aloqadarligi va to`liqlik va uzluksizligini talablarni kiritish mumkin. Ushbu talablar bilan tanishib chikamiz. a) Ilmiylik talabi TEV foydalanishda o`quv materialini bayon qilishning korrektligi va ishonchliligi, shunindek eng oxirgi ilmiy yutuqlarni hisobga olinganligidir. O`quv materialini egallash jarayoni zamonaviy ilmiy bilish uslubi6 tajriba¸taqqoslash, kuzatish, abstraktlash, umumlashtirish, aniqlashtirish, induktsiya va deduktsiya, tahlil va sintez, modellashtirish uslubi, tizimli tahlil usubi asosida qurilishini ko`zda tutadi. b) Tushunarlilik talabi o`quv materialini o`rganishni nazariy qiyinligi va chuqurligi o`kuvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlariga mos kelishini ko`zda tutadi. O`quv materialini egallash o`quvchi kuchiga mos ya’ni, juda murakkabligi va yuklanganligi e’tiborga olinishi zarur. v) Muammolik talabi o`quv-biluv faoliyat mazmuni va tabiatiga bog`lik. Bo`lishi lozim. Muammoli vaziyatga duch kelgan o`kuvchining aqliy faolligi ko`tariladi. g) Ko`rgazmalilik talabi o`rganilayotgan ob’ekt, maket yoki modellarning sezish orqali tushunish va o`quvchilar tomonidan shaxsan kuzatishni ko`zda tutadi. d) Ta’minotni o`qitishning tushunarlilik, o`quvchi faoliyatining mustaqilligi va faollashtirish talabi o`quv axborotlarni oxirgi maqsadlar va o`quv faoliyatning masalaalarini aniq tushungan holda o`quv material bilan o`quvchilarning mustaqil harakatlarini ko`zda tutadi. Bunda o`quvchilar uchun o`quv faoliyat yo`naltirilgan mazmun hisoblanadi. TEV asosida faoliyatli yondashuv yotishi kerak. Shunig uchun, mos axborot ashyolarida o`quvchi faoliyatining aniq modeli ko`rinishi lozim. O`qitishning faolligini ko`tarish uchun TEV turli o`quv vaziyatlarni generatsiya qilishi, turli-tuman savollarni ifodalashi, o`quvchilarga o`qishning u yoki bu traektoriyasini tanlash imkoniyatini berishi, hodisalar borishini boshqarish imkoniyatini berishi lozim. e) TEV ni foydalanishda o`qitishning tizimliligi va ketma-ketliligi talabi predmet sohasida o`rganiladigan materiallarni egallash ketma-ket bo`lishini

ta’minlashdir. Bilim, ko`nikma va malakalar aniq bir tizimda, mantiqiy tartibda shakllanishi lozim. Buning uchun: - o`quv materialini tizimlashtirilgan va tuzilishli ko`rinishda taqdim etilishsh; - har bir o`quv axborotning bo`lagini tashkil etishda shakllantiriladigan bilim, ko`nikma va malakalarning istiqbollari e’tiborga olinishi; - o`rganilayotgan materialning predmetlararo aloqalari hisobga olinishi; - o`quv materialini uzatish va o`qitish ta’sirlar ketma-ketligi hijjalab o`ylab ko`rilishi, har bir qadam o`quvchiga nisbatan asoslanishi; - bilimlarni olish jarayoni o`qitish mantig`i ketma-ketligida qurishi; - barcha foydalanilayotgan o`kuv materiallar amaliyot, o`yin vaziyatlarini yaratish, amaliy tabiatga ega bo`lgan vazifalar berish, eksperiment, real jarayonlarning modellari va hodisalar bilan bog`lanishi lozim. j). TEV qo`llashda ta’limiy, rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyalarning birligi talabi. Elektron vositalarga an’anaviy didaktik talablardan tashqari, TEVni yaratish va ishlab turishiga zamonaviy axborot va telekommunikatsion texnologiyalarni ustunligida foydalanishda kelib chiqadigan maxsus didaktik talablar ham qo`yiladi. z) Adaptivlik (moslanuvchanlik) TEV o`quvchilarning individual qobiliyatiga moslashishini ifodalaydi. U o`qitish jarayonini o`quvchining bilim va malakalar darajasiga, psixologik xususiyatlariga moslashishni bildiradi. TEV larning uch darajadagi moslashishi mavjud.O`quvchi uchun birinchi moslashish , o`zi uchun shaxsiy tempiga mos holda o`quv materalini o`rganishni tanlash imkoniyati hisoblanadi. Ikkinchi moslashish darajasi o`quvchining holatini tashxis qilishdan iborat bo`lib, uning natijalariga ko`ra o`qitish mazmuni va uslubi tavsiya etiladi. Moslashishning uchinchi darajasi ochiq yondashuvga asoslangan bo`lib, u mumkin bo`lgan foydalanuvchilarni sinflashtirmaydi va TEV mualliflari imkoni boricha ko`pchilik foydalanishi uchun, uning ko`proq variantini ishlab chiqishga harakat qilishni anglatadi.

i) O`qitishning interfaollik talabi o`quvchilarni o`qish mobaynida TEV bilan muloqotda bo`lishi kerakligini anglatadi. TEV komponentalari va tizimostilari muloqot va teskari aloqani ta’minlashlari lozim. Muloqot tashkil etishning muhim tarkibiy qismlaridan biri TEV komponetalarini foydalanuvchi harakatiga reaktsiyasidir. Teskari aloqa o`quvchilarning bilimlarini nazorat qiladi va uning harakatlarini to`g`rilaydi, keyingi ishlari bo`yicha tasiyalar beradi, doimiy ravishda ma’lumotnomalarga va tushuntiruvchi axborotlarga kirish imkoniyatini beradi. TEV bilan ishlashda o`quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlantirish talabi fikrlash stilini (algoritmik, ko`rgazmali-obrazli, nazariy) shakllantirish, maqbul echim yoki murakkab vaziyatlarda variativ echimlar qabul qilish ko`nikmasini, axborot qayta ishlash (ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi, axborot- izlash tizimlarini, ma’lumotlar bazasini va boshqalarni foydalanish orqali) ko`nikmasini shakllantirishni ko`zda tutadi. k) TEV komponentalarida o`quv materiallarini taqdim etishning tizimili va tuzulishli-funktsiolnal aloqadarligi . l) TEV didaktik tsikl o`qitishning to`liqlik va uzluksizligini ta’minlash talabi, TEV ning diaktik tsiklning barcha bo`g`inlarini bajarish imkoniyati ishlashning bir seansi doirasida axborot va telekommunikatsion texnika bilan ishlashni amalga oshirish imkoniyatini ifodalaydi. 2. TEVni foydalanishning uslubiy talablari: a) texnik tizim va qurilmalarning turli tuman bo`lganligi va ularning ishlashini murakkabligi TEVda o`quv materialini taqdim etish tushanchalar, obrazlar va fikrlashning harakatli komponentalarining o`zaro aloqasi va o`zaro ta’siriga tayangan holda qurilishi lozim. b) TEV o`quv predmetining ilmiy tushunchalar tizimini ierarxik tuzulish ko`rinishida akslantirilishini ta’minlashi kerak; v) TEV o`quvchiga ularning bilimlarini predmet ichki abstraktsiyalash darajasini, algoritmik va evristik faoliyatni amalga oshirish uchun etarlicha o`zlashtirish darajasiga ko`tarish maqsadida turli-tuman nazorat qiluvchi mashqli harakatlar imkoniyatini taqdim etishi lozim.

3. TEVni foydalanishning psixologik talabalari: a) TEV komponentalarida o`quv materiallarini taqdim etish na- faqat verbal- mantiqiy , balki sensorli-pertseptiv va kognitivli jarayonning taqdim etish darajasiga ham mos bo`lishi kerak. Bu idrok qilish (ko`rish, eshitish, sezish ustunligida), diqqat (uning mustahkamligi, kontsentratsiya, o`tuvchanlik, taqsimlanish va diqqat hajmi), fikrlash (nazariy tushunchaviy, obrazli nazariy, amaliy ko`rgazma-obrazli, amaliy ko`rgazma-harakatli), tasavvur, xotira (oniy, qisqa vaqtli, tezkor, uzoq vaqtli, qisqa vaqtli hotirada axborotni almashtirish hodisasi) kabi psixik bilish xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilishi lozim. b) TEV komponentalarida o`quv materiallarini taqdim etish aniq yoshli kontengentga va o`quvchilarning tayyorgarligiga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. TEV o`kuvchilarning bilimlar tizimiga va til bilishini hisobga olgan holda qurilishi kerak. O`quv materialini bayon qilish aniq yoshli o`quvchilar kontengentiga tushunarli bo`lishi, lekin juda sodda bo`lishi ham mumkin emas, chunki bu diqqatni pasayishiga olib kelishi mumkin. TEV obrazli ham, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishiga ham yo`naltirilgan bo`lishi kerak . 4. TEVni foydalanishning ergonomik talabalari: Ergon о mika (qadimiy grekcha. ἔργον — ish va νόμος — «qonun») — an’anaviy tushunishda -lavozim majburiyatlari, mexnat ishchi o`rinlari, predmet va ob’ektning, shuningdek kompyuter dasturlarining inson organizmining fizik va

psixologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ishchining eng xavfsiz va samarali mehnatini moslashtirish haqidagi fan. Ergonomika xalqaro assotsiatsiyasi tomonidan 2010 yili ergonomikaning eng keng berilgan ta ’ rifi : « Inson va boshqa elementlar tizimining ozaro ta ’ siri , shuningdek inson sog `- salomatligini ta ’ minlash va sistemaning umumiy unumdorligini maqbullashtirish ( optimallashtirish ) uchun shu fanning nazariyalari , tamoyillari , ma ’ lumotlari va uslublarini qo ` llash bo ` yicha faoliyat sohasini o ` rganadigan ilmiy fan » kabidir . TEV ergonomik talablar o ` quvchilarning yosh xususiyatlarini e ’ tiborga olgan holda quriladi va ular o ` qishga motivatsiyani ko ` tarishni ta ’ minlaydi , axborotni taqdim etishni belgilaydi . Ergonomik talablar o ` quvchiga nisbatan TEV ni tashkil etishda va uning do ` stona interfeys komponentalarida insonparvarlik munosabatlarini ta ’ minlash , o ` quvchilar tomonidan erkin ketma - ketlikda va ish tempida zarur zslatma va ko ` rsatmalarni foydalanish imkoniyatlarini ta ’ minlaydi va bu bilan o ` kuvchilar psixiksiga salbiy ta ’ sir qilmaslikni ta ’ minlaydi , mashg ` ulotlarda yaxshi muhit yaratadi . TEV ishlab chiqishdagi sog ` liqni saqlash va ergonomik tabiatidagi talablar kompyuter texnikasida ishlashning gigienik va sanitariya me ’ yorlariga mos keladi . TEV ni tahlil qmlishda video - displeylik terminallar ( VDT ) va shaxsiy kompyuterlar bilan ishlashdagi mehnat va dam olish tartiblari katta ahamiyat kasb etadi : TEV shunday yaratilishi kerakki , u ishlaganda sanitar me ’ yorlari kompyuternikidan oshib ketmasligi lozim . Agar sanitar me ’ yorlarga mos kelmasa , u holda o ` quvchilar tomonidan materialni qabul qilaolmaslikka ( yosh xususiyatlari talablari ) yoki salomatligini yomonlashishiga ( sanitar talablar ) olib keladi . Estetik talabalar ergonomik talablar bilan juda bog ` liq va ular TEV ning vazifalik belgilanishiga estetik rasmiylashtirishni , o ` quv muhitining tartiblanganligini , grafik va tasviriy elementlarini mosligini , rang koloritini TEV ga mosligini belgilaydi .

Elektron o ` quv adabiyotlari bilim oluvchilarning tasavvurlarini kengaytirishga , dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga , qo ` shimcha ma ’ lumotlar bilan ta ’ minlashga mo ` ljallangan bo ` lib , ko ` proq chuqurlashtirib o ` qitiladigan fanlar bo ` yicha yaratilishi lozim . Uzluksiz ta ’ lim tizimidan fan va texnologiyalarning rivojlanishi sari mazmuni tez o ` zgaruvchan , chuqurlashtirib o ` qitiladigan , umumkasbiy va maxsus fanlar bo ` yicha asosan kam adadli elektron o ` quv adabiyotlari tayyorlanadi . O ` quv adabiyotlari - muayan ta ’ lim turi ( yo ` nalishi yoki mutaxasssisligi ) o ` quv rejasida qayd etilgan fanlar bo ` yicha tegishli o ` quv dasturlari asosida zarur bilimlar majmuasi keltirilgan , o ` zlashtirish uslublari va didaktikasi yoritilgan ( shu jumladan , xorijiy tarjimalar ) manba bo ` lib , ikki shaklda : an ’ anaviy va elektron ko ` rinishda tayyorlanadi . O ` quv adabiyotlar qanday shaklda tayyorlanmasin , ta ’ lim oluvchilarning yoshi va psixo - fiziologk xususiyatlarini , ma ’ lumot hajmi , shriftlari kabi ko ` rsatkichlari hisobga olinishi lozim . Elektron o ` quv adabiyotlar - zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ma ’ lumotlarni jamlash , tasvirlash , yangilash , saqlash , bilimlarni interfaol usuda taqdim etish va nazorat qilish imkoniyatlariga ega bo ` lgan manbadir . Uzluksiz ta ’ lim tizimi o ` quv - tarbiyaviy jarayonida o ` quv adabiyotlarning quyidagi turlari qo ` llaniladi : darslik , o ` quv qo ` llanma , lug ` at , izohli lug ` at , ma ’ lumotlar to ` plami , ma ’ ruzalar kursi , ma ’ ruzalar to ` plami , uslubiy ko ` rsatmalar , uslubiy qo ` llanmalar , ma ’ lumotlar banki , dayjest , sharh va boshqalar . Darslik - davlat ta ’ lim standarti , o ` quv dasturi , uslubiyati va didaktik talablari asosida belgilangan , milliy istiqlol g ` oyasi singdirilgan , muayyan o ` quv fanining mavzulari to ` liq yoritilgan , tegishli fan asoslarini mukammal o ` zlashtirilishiga qaratilgan hamda turdosh ta ’ lim yo ` nalishdarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr . Elektron darslik - kompyuter texnologiyasiga asoslangan o ` quv uslubini qo ` llashga , mustaqil ta ’ lim olishga hamda fanga oid o ` quv materiallar , ilmiy ma ’ lumotlarning har tomonlama samarador o ` zlashtirilishiga mo ` ljallangan bo ` lib :

• o`quv va ilmiy materiallar faqat verbal (matn) shaklida; • o`quv materiallar verbal (matn) va ikki o`lchamli grafik shaklda; • multimedia (multimedia - ko`p axborotli) qo`llanmalar, ya’ni ma’lumot uch o`lchamli grafik ko`rinishda, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklida; • taktil (his qilinuvchi, seziladigan) xususiyatli, o`quvchini “ekran olamida” stereo nusxasi tasvirlangan real olamga kirishi va undagi ob’ektlarga nisbatan harakatlanish tasavvurini yaratadigan shaklda ifodalanadi. Elektron darsliklar kompyuter texnologiyalari samaralaridan foydalanib, eng muhim tushuncha va qonuniyatlarni tushunish va yodda saqlashni maksimal darajada engillashtiradi. Elektron darslikni ishlab chiqishda uchta asosiy komponent : o`quv materialni bayon etish, amaliyot va teskari aloqa e’tiborga olinishi kerak. Elektron darsliklar quyidagi qismlardan iborat bo`lishi zarur : 1. O`rgatuvchi qism gipermatnga asoslangan va statik, dinamik rasmlardan iborat. 2. Mashq qildiruvchi xatolarni ko`rsatib beruvchi va to`g`ri xulosaga olib keluvchi qism. 3. Nazorat qiluvchi testlar orqali nazorat qiluvchi tizim asosida shakllanadi. Darslikning o`quv matnlarini yaratishda o`quvchilar tomonidan materialni qabul qilish “tushuncha” dan “ob’ekt” ga va aksincha o`tishga asoslanishi zarur, shuning uchun matnning shartli birligi o`zida predmetning tushunchasi, uning ilmiy bilimlar tizimidagi o`rni; ob’ektiv haqiqatga nisbatan uning o`rni va ahamiyati; ushbu haqiqatning ba’zi tomonlarini ochish uchun uning etarli emasligi; ob’ekt haqida qo`shimcha bilimlarni izlash uchun mo`ljallangan bilim olish masalalarini ifodalash kabi elementlarini o`zida mujassamlashtirgan bo`lishi kerak. Materiallarni o`zlashtirish quyidagi bosqich va mazmunlarda amalga oshiriladi: qabul qilish (ob’ekt va jarayonlar (shakl va mazmun)); tushunish (namoish); anglash (vaziyat, dalillar, masalalar); umumlashtirish (tushunchalar,

ma’noli munosabatlar); mustahkamlash (kontseptsiya, nazariya, tamoyillar, qonuniyatlar); qo`llash (modellar, chizmalar, mezonlar, k o` rsatkichlar, me’yorlar (jadvallar, grafiklar), ta’sir etish usul va y o` llari, misollar, masalalar). Elektron darslik quyidagilarni ta’minlaydi (rasm). Elektron darslikning asosiy modullari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: Axborotning elektron eltuvchisi - axborotni raqamli shaklda saqlash va uzatishning maxsus qurilmasi (disketlar, CD-disk va boshqalar). Elektron darslik bo`limi - an’anaviy darslikning boblariga o`xshash o`quv fanining har xil sohasi. Elektron darslik moduli - an’anaviy darslikning mavzulari yoki paragraflariga o`xshash, o`quv fanining bo`limlari tashkil etuvchisi. Virtual ustaxonalar va laboratoriya stendlari - ustaxona jihozlari va laboratoriya stendlarining kompyuter-imitatsiya moduli. Ko`rinib turibdiki, electron darsliklarning imkoniyatlari an’anaviy darsliklarga nisbatan ancha keng. Elektron darsliklar quyidagi asosiy xossalari bilan ajralib turadi: • ta’limni, o`quv mashg`ulotlarini yuqori sifatli darajada olib borilishini ta’minlashi; • mustaqil ta’lim olish va egallangan bilimlarni mustaqil baholash

imkoniyatining berilishi; • ma’ruza va amaliy mashg`ulotlarning hamohangligi; • axborot-ta’lim ashyolarini rivojlantirish xususiyatining hamohangligi; • matn va boshqa axborot materiallarini maxsus navigatsiya (gipermatn) va illyustratsiya (multimedia vositalari, rasmlar, diagrammalar va jadvallar) bilan taqdim etishi. Elektron darsliklarning quyidagi ko`rinishlari mavjud: 1. Foydalanish maqsadlariga ko`ra: jamoa bo`lib va individual foydalaniladigan elektron darsliklar. Jamoa bo`lib foydalaniladigan elektron darsliklar kompyuterning katta tizim ashyolarini talab qilmaydigan bo`lishi kerak, chunki ular server kompyuterga joylashtiriladi, ulardan kompyuter tarmoqlari (Internet yoki Intranet) orqali foydalanish mumkin. Individual foydalaniladigan elektron darsliklar o`quv materiallarini o`qituvchining ishtirokisiz o`rganishga mo`ljallangan. Elektron darsliklarning bu ikki turidan auditoriya mashg`ulotlarida ham foydalanish mumkin. 2. O`quv materiallarini taqdim etish bo`yicha : tartibli va ixtiyoriy. Tartibli elektron darsliklar ma’lum bir bo`limga oid bo`lgan o`quv materiallarini o`zlashtirmasdan keyingi bo`limga o`tishga imkoniyat bermaydi. 3. O`quv materiallari va axborotlarni yangilash bo`yicha: uzluksiz va davriy yangilanuvchi. Uzluksiz ravishda yangilanadigan elektron darsliklar odatda elektron o`quv bazalariga (portallar, veb-saytlar va boshqalar) va elektron kutubxonalarga joylashtiriladi. Davriy yangilanadigan elektron darsliklar asosan elektron axborot eltuvchilar (disketa, CD-disk va boshqa) kabilar bilan taqdim etiladi. Elektron darsliklar quyidagi tamoyillarga javob berishi kerak: 1. Kvantlash tamoyili : o`quv materiallarini mazmunan yopiq, minimal hajmga ega modullarga ajratish. Modullar bir necha bosqichdan iborat bo`ladi,

ammo 4-5 va undan yuqori bosqichga ega elektron darsliklarning didaktik imkoniyatlari pasayadi. 2. To`laqonlilik tamoyili : o`quv materiallarining asosiy mazmunini qamrab olgan har bir modul o`zida quyidagilarni mujassamlashtirgan bo`lishi kerak: - gipermurojaatga ega kalit so`zlar; nazariy asos; - nazariya bo`yicha nazorat savollari; namunalar; - mustaqil echish uchun masalalar; - modul bo`yicha nazorat savollari (javoblari bilan). Birinchi bosqich modulida quyidagilar bo`lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: - testlar; - nazorat ishi; - yordamchi ma’lumotnoma (Help); - tahlillar. 3. Ko ` rgazmalilik tamoyili : elektron darsliklar modullari matn va vizuallashtirilgan materiallarning ma ’ lum nisbatini saqlagan holda illyustratsiyalar va kadrlar jamlanmasidan iborat bo ` lishi zarur . Har bir modul yangi tushuncha , ta ’ kid va uslublarni tushunish va xotiraga olishni engillashtiradigan minimum matn va ko ` rinishli kadrlar yig ` indisidan tashkil topishi kerak . 4. Tarmoqlanish tamoyili : har bir modul boshqa modullar bilan gipermatnli murojaatlar orqali shunday bog ` langan bo ` lishi kerakki , foydalanuvchi ixti ë riy paytda bir moduldan boshqasiga o ` ta olishi mumkin bo ` lsin . Tarmoqlanish tamoyili predmetni ket - ket o ` rganishni amalga oshirishni rad qilmay , balki uni tavsiya qilingan o ` tishlarni mavjud deb hisoblaydi . 5. Erkin boshqarish tamoyili : talabalar kompyuter ekranidagi kadrlar almashishini mustaqil boshqarishlari , zarur material ( misollar , o ` rganila ë tgan ko ` rgazmali tushunchalar va ta ’ kidlar , ham aniq masalalarning echish namunalari , shuningdek , kontrmisollar ) larni istalgan miqdorda ekranga chiqarishlari , qiyinlik darajasini o ` zlari bergan ë ki o ` qituvchi tavsiya qilgan zarur sondagi masalalarni

echish va nazorat topshiriqlarini bajarish orqali o ` zlarining bilimlarini mustaqil sinash imkoniyatlariga ega bo ` lishlari kerak . 6. Moslashuvchanlik tamoyili : ED o ` quv jara ë nida foydalanuvchining zaruratlariga moslanishiga yo ` l qo ` yadigan , o ` rganila ë tgan materialni chuqurligi va qiyinligini hamda talabaning bo ` lajak mutaxassisligiga bog ` liq ravishda amaliy yo ` nalganligini variatsiya qila oladigan , foydalanuvchi ehtiyojlariga ko ` ra qo ` shimcha ko ` rgazmali materialni generatsiya qila olish , talabalar o ` rgana ë tgan tushuncha va olingan masalalargning echimlarini grafik va geometrik talqinini taqdim eta oladigan bo ` lishi kerak . 7. Kompyuter qo ` llash tamoyili : talaba ishlash mobaynida ixti ë riy paytda uni ayni paytda o ` rgana ë tgan asosiy materialdan e ’ tiborini chalg ` imaslikka imkon beradigan qiyin ishlardan ozod qilish , katta sondagi misollarni ko ` rib chiqish va ko ` proq masala echish uchun kompyuterning ë rdamini olishi mumkin . Kompyuter nafaqat katta almashtirishlar , turli - tuman hisoblar va grafik yasashlarni bajaradi , balki , ilgari o ` rganilgan bo ` lsa , ixti ë riy daraja qiyinchilikdagi mate - matik amallarni bajaradi , shuningdek olingan natijalarni javobning ixti ë riy bosqichida tekshiradi . 8. Yig ` iluvchanlik tamoyili : elektron darslik ( va boshqa o ` quv paketlari umumiy elektron majmualarga yig ` ish ( komponovka qilish ), kengaytirish va bo ` yicha elektron kutubxona ( masalan , kafedra kompyuter xonalarida ) ë ki talaba , o ` qituvchi ë ki tadqiqotchining ( mutaxassislik va o ` qi ë tgan kursiga mos ravishda ) shaxsiy elektron kutubxonasini shakllantirish imkoniyatini beradigan formatda bajarilgan bo ` lishi kerak Elektron darslikni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: ED ishlab chiqishning birinchi bosqichida manbaa sifatida standart dasturga mos keladigan, gipermatnlar yaratish uchun qisqa va qulay bo`lgan, katta sondagi misol va masalalarga ega, shuningdek, qulay format (yig`ilish ta’moyili) da chop etilgan va elektron nashrlardan tanlangani maqsadga muvofiq. Shartnoma tuzish ikkinchi bosqichida olingan manbaalar yig`indisidan narxi va sifati maqbul munosabatda bo`lganlari tanlanadi.

Uchinchi bosqichda mundarija ishlab chiqiladi, b.a., materialni minimal hajmi bo`yicha, lekin mazmuni bo`yicha to`la bo`lgan bo`limlarga ajratiladi, shuningdek, predmetni o`zlashtiri uchun zarur va etarli bo`lgan tushunchalar ro`yhati tuziladi (ikki ëki uch darajali indeks). To`rtinchi bosqichda manbaalarning matnlari mundarija, indeks va modullar tuzilishiga mos ravishda ishlab chiqiladi; ro`yhatga kirmagan matnlar olib tashlanadi va manbaalarda yo`qlari ëziladi; matn ichidagi ma’lumotnomalar tizimi (Help) ishlab chiqiladi; modullar va boshqa gipermatnlik aloqalar orasidagi bog`liklar aniqlanadi. Shunday qilib, kompyuterga kiritiladigan gipermatnlar loyihasi tayërlanadi. Beshinchi bosqichda gipermatn elektron shaklga o`tkaziladi. Natijada, o`quv maqsadlarda foydalanish mumkin bo`lgan eng sodda elektron nashr yaratiladi. Ko`pchilik, afsuski, ana shunday sodda elektron nashrni elektron darslik deb atashadi. Bular amalda tijorat muvaffaqiyatiga hech qanday shansi yo`q, chunki talabalar ularni sotib olmaydilar. Oltinchi bosqichda kompyuter qo`llab-quvvatlashi ishlab chiqiladi: har bir aniq holda kompyuterga qanday matematik amal bajarish va kompyuterning javobi qanday shaklda tasviflanishi topshiriladi; IYa loyihalanadi va amalga oshiriladi; matematik masalani echish uchun (matematik ifodalar va IYa bilan o`zaro ta’sirlari yig`indisi qoidalari) intellektual yadrosini qullash bo`yicha foydalanuvchilar uchun instruktsiyalar ishlab chiqiladi. Natijada talabalarga zarur, auditoriya mashg`ulotlari uchun foydali va o`qituvchilar uchun qulay qiladigan xossalarga ega bo`lib ishlaydigan elektron darslik yaratiladi. Bunday ED tijorat asosida tarqatilishi mumkin. Intellektual yadro shunday qilinishi kerakki, uni Derive, Reduce, MuPAD, Maple V va boshqa turdagi quvvatliroq kompyuter paketiga almashtirish mumkin bo`lsin. Endi elektron darslik multimedia vositalari ërdamida keyingi takomilllashtirishga (ovoz va ko`rinish berish) tayyor.

Ettinchi bosqichda alohida tushuncha va ta’kidlarni tushuntirish usullari o`zgartiriladi va multimedia materiallari bilan almashtirish uchun matnlar ajratiladi. Sakkizinchi bosqichda ekranni ortiqcha matnlardan xolos qilish va o`rganilaëtgan materiallarni talabalarni tushunish va xotiraga olishlarini osonlashtirish maqsadida, ularning eshitish xotirasini foydalanish uchun alohida modullarning ovozli qilish uchun matnlar ishlab chiqiladi. To`qqizinchi bosqichda ovoz berish uchun mo`ljallangan matnlar diktofonga ëziladi va kompyuterga joylashtiriladi. O`ninchi bosqichda yuqori ko`rgazmalilikka, ekranni matnli axborotlardan maksimal ozod qilish va o`rganilaëtgan materialni xotiraga olishga erishish uchun modullarni ko`rinish stsenariysi ishlab chiqiladi. O`n birinchi bosqichda matnlarni ko`rinishli qilinadi, b.a. ishlab chiqilgan stsenariylarni rasmlar, grafiklar va animatsiyalar (shuni ta’kidlash kerakki, animatsiya juda qimmatga tushadi) kompyuterga joylashtiriladi. Shu bilan ED ishlab chiqish tugaydi va uni foydalanishga tayërgarlik boshlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ED foydalanishga tayërgarlik uni mazmunli va multimedia komponentalarini korrektsiya qilishni taqoza qiladi. Elektron darslikning an’anaviy darslikdan asosiy farqi quyidagi rasmda keltirilgan:

Elektron darsliklarning imkoniyatlari: a) Axborot-bilim imkoniyati. O`quv materiallarini ilmiy va ko`rgazmali qilib tasvirlash; tahliliy-sintetikligi; axborotni to`la, tizimli va mantiqiy ketma- ketlikda tasvirlash, o`quv materialini bir tizimda berish va faollashtirishdan iborat. b) Psixologo-pedagogik imkoniyati. Muammoli; o`quv materialini o`zlashtirilishining mustahkamligigi; ta’limni tabaqalashgan va individualliligi; moslanuvchanligi va emotsional ta’sirchanligi. v) Boshqarish imkoniyati. To`la didaktik ta’lim davriyliligi, ta’limni interfaolligi, teskari aloqa, o`z-o`zini boshqarish vazifalarini amalga oshirish. g) Tashkiliy-texnologik imkoniyatlari. Sinf va sinfdan tashqarida mustaqil ishlash jarayonida darslik bilan ishlash mumkinligi; ishlashda qulaylik; katta hajmdagi axborotni saqlashning osonligi va kitob bilan ishlash uchun zarur maxsus texnik jihozlarni (masalan, kompyuterlarni) mavjudligi. Elektron darsliklarning asosiy xususiyatlari: • predmetdagi axborotlarning yaxshi tuzilishga ega bo`lishi; • o`quv predmetning tuzilishidagi elementlariga gipermatnli, namoyishli, audio va videoizohlarga asosiy mavzularni mos kelishi; • matn va namoyish qilish bilan bir qatorda, darslikni asosiy bo`limlari bo`yicha o`qituvchilarning o`quv materialini video yoki audioyozuvli bayonlarini

bo`lishi; • rasm, model va chizmalarni tezlikda tushuntirish tizimiga ega bo`lishi va bunda gipergrafikadan foydalanilganligi; • ko`p oynalik interfeysni qo`llanilishi; • matn qismlarida zarur manbalarga murojaat etishga mo`ljallangan gipermatn tizimini mavjudligi; • matn bilan tushuntirish qiyin bo`lgan predmetning boblari qo`shimcha videoaxborot va animatsiyalik kliplar bilan ta’minlanishi; • audioaxborotlar musiqa bilan olib borilishi; • o`quvchilar sinf va sinfdan tashqarida bajarishi kerak bo`lgan masala va mashqlar hamda ularning javoblarini berilishi; • asosiy tushuncha va modullarning izohli lug`atini mavjudligi va har bir bo`limdan so`ng o`quv materialini mustahkamlash uchun savollar berilishi bilan an’anaviy darsliklardan farq qilishi kerak. Elektron darslik o`quv-tarbiya jarayonini jadallashtirishning omillari qo`yidagilardir: • bir maqsadga yo`naltirilganligini ko`tarish; • o`quvchilarning motivatsiyasini kuchaytirish; • o`quv mazmunini axborotli hajmini kengaytirish; • o`quvchilarning o`quv-bilish harakatini faollashtirish; • o`quvchilarning o`quv amaliy darajasini tezlashtirishlardan iborat. Shuni ta’kidlash kerakki, elektron darslik ishlab chiqish uchun etarlicha katta mablag` ishlatiladi. Lekin sekin-asta uning narxi kamayib boradi. Masalan, 1 soatli elektron kurs uchun mutaxassisning 50-500 soatgacha vaqti sarflanadi. Masalan, Dj. Moris 1984 yili 1 soatlik kursga 10.000 $ ishlatgan bo`lsa, A. Bork 1985 yili 3-5 mln. dollar (6 semestrli oliy matematika kursi) 3-5 marta kam mablag` sarflagan. Ayni paytda yangi axborot texnologiyalari sohasida gipermatn tizimlarini qo`llash keng quloch yoymoqda. Bunday texnologiyalar asosida an’anaviy o`quv matnini yanada takomillashtirilgan o`quv materiali asosida kengaytirish va

chuqurlashtirish, hamda kurslar va animatsion lavhalardan foydalanish yo`li bilan almashtirish g`oyasi yotadi. Bunda u yoki bu holda ajratib berilgan matn lavhalari orasida o`zaro bog`lanish tugunlari barpo etiladi. Mutaxassislarning ta’rifiga ko`ra, gipermatn inson intellektining katta hajmdagi axborotni esda saqlash qobiliyatini va mazkur axborotlar ichidan kommunikatsiya (muloqot) va tafakkur jarayonlarini assotsiatsiyalash yo`li bilan qidiruv ishlarini olib borishni imitatsiya (o`zida aks) qiladi. Boshqacha aytganda, gipermatn murakkab darajada tashkil etilgan o`quv materiallari tizimi bÿlib, ko`plab statistik va dinamik axborotlarni o`zida mujassamlashtiradi hamda umumlashgan tarmoq strukturasiga ega bo`ladi. Bunda axborot lavhalari rolini matn, grafik, chizma, videolavha, ijrochi dastur va animatsiya (xarakatli jarayon) lar o`ynaydi. Matnlar esa o`z navbatida yanada kichik matnlardan tashkil topib, ular «matryoshka» («qo`g`irchoq ichida qo`g`irchoq») qo`g`irchog`i kabi ko`p marta ichma-ich joylashishlari mumkin. Bir matndan ikkinchisiga o`tish (chiqarish), R ning tarkibiga kiruvchi ma’lum munosabat orqali amalga oshiriladi. Matnlar orasidagi o`zaro bog`lanishlardan tashqari matn va videolavhalar, matn va ijrochi dastur hamda matn va animatsion samaralar orasida ham bog`lanishlar mavjud bo`lishi shart hisoblanadi. Bu bog`lanishlar ham R nisbatlar to`plamida keltirilgan nisbatlar ko`rinishida berilgan bo`ladi. Biz gipermatnlarni graflar-daraxti ko`rinishida tasvirlashimiz mumkin, bunda matnlarning lavhalari, grafik tasvirlar, videolavhalar, ijrochi dasturlar va animatsiyalar doirachalar (grafa tugunlari) ko`rinishida, ular asosidagi munosabatlar esa mos doirachalarni tutashtiruvchi yoylar shaklida ifodalanadi. Shuni alohida qayd etish lozimki, gipermatnlardan foydalanishning samaradorligi ko`p jihatdan bog`lanishi mumkin bo`lgan axborotlarning metodik nuqtai nazardan maqsadga muvofiqligiga bog`liq bo`ladi. Boshqacha aytganda, R nisbatlar to`plami har bir elementga xos bÿlgan aniq vazifalarning muayyanlashtirilishi, ularning optimallik darajalari bilan xarakterlanadi.

Matnlar lavhalarida izoh talab etuvchi so`zlar («kalit» so`zlar), tushunchalar, matnning boshqa parchalar, jumladan videolavhalar bilan bog`langanligini ko`rsatish maqsadida, alohida rang bilan ajratilgan (yoxud, tagiga chizilgan) holda berilishi mumkin. Matnlardan foydalanuvchi tomonidan u yoki bu bog`lanishning tanlanishi, uni «kalit» so`zlarga bog`langan axborot lavhaiga chiqishi uchun imkon beradi. Shunday qilib, gipermatn tizimidan foydalanuvchilar grafa tugunlari bo`ylab «sayohat»ga chiqib, uning uchlaridan mos axborot bo`lagini, yoylaridan esa foydalanish tartibini aniqlashlari mumkin. Foydalanuvchining axborot lavhalari bo`ylab bunday «sayohati» navigatsiya deyiladi. Gipermatn tizimi, kitobni varaqlagan kabi yoxud, kitobning mundarijasi bo`yicha (boblar, paragraflar va betlarni) ierarxik kuzatish kabi, matnlarni ketma-ket qarab chiqish, shuningdek, oldindan ma’lum bog`lanish «yo`llari» bo`yicha ixtiyoriy yo`nalishda navigatsiya qilish imkonlarini beradi. Xulosa qilib aytganda, navigatsiya, ma’lumotlar bazasi mazmunini tadqiq qilish yoki zaruriy axborotni qidirish maqsadida foydalanuvchining, oldindan berilgan munosabatlar to`plami – R bilan aniqlangan tugunlarning biridan ikkinchisiga o`tish harakati jarayonini xarakterlaydi. Bunday murakkab shaxobchali tuzilma, navigatsiya bilan bog`liq ayrim muammolarni vujudga keltirishi tabiiy: Xususan gipermatnli hujjatni o`qish uchun har bir tugundagi matn yoxud boshqa axborot lavhalarining mazmunini bilishning o`zi etarli bo`lmay, yo`ldan adashmagan va chalkashmagan holda, mazkur hujjat bo`ylab to`g`ri navigatsiya qilish lozim bo`ladi. O`quv qo`llanma yoki darslik uchun mo`ljallangan elektron kitoblarni yaratish uchun gipermatn tizimlarini qo`llashning alohida xususiyatlari mavjud. Bular ichida eng muhimi foydalanuvchi (elektron kitob o`quvchisi) elektron qo`llanmada keltirilgan asosiy o`quv materialning mazmunidan uzoqlashmasligi lozim, ya’ni, u faqat gipermatn tizimi bo`ylab navigatsiya qilmog`i kerak. Bu esa o`z navbatida, navigatsiya jarayonida matnning asosiy lavhai uchun bog`lanishlar sonini, ma’lum darajada chegaralashni taqozo qiladi.

Uslubiy adabiyotlarda keltirilgan tavsiyalar, o`qish uchun mo`ljallangan elektron kitoblarni (EKUN – Elektronnie knigi uchebnogo naznacheniya) quyidagicha tashkil etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Buning uchun, dastlab EKUNning i ta bobi ( i 01,2,3,) uchun T1,T 2 ,T 3 ,...,T k boblari, Ti1,Ti2,Ti3,...,Tik paragraflari, P(P1,P 2 ,P 3 ,...,P k ) predmet ko`rsatkichlari va mazkur EKUNga taalluqli bo`lmagan, biroq boshqa manbalardan, uning ushbu bobini o`qish paytigacha ma’lum bo`lgan tushuncha, qonuniyat va boshqa shu kabi axborotlarni o`zida aks etgan ma’lumotlar mazmunini yaratish zarur bo`ladi [21, 46]. Bunday elektron qo`llanma mazmunining ketma-ket joylashish tartibi taxminan shunday belgilanadi: T1 < nomi > T 1,1 < nomi > T 1,2 < nomi > T k < nomi > T1 ,k < nomi > T 2,k < nomi > T k,k < nomi ) T0 < so`zlar xazinasi (slovnik) > T 0,1 , T0 ,2 ,...,T 0 , k P < predmet ko`rsatgich > P1, P 2 ,...,P z Bunda ixtiyoriy T i,ki (iq1,2,3,...,k) paragrafdan barcha boshqa paragraflar, shuningdek so`zlar xazinasiga (T 0,1 ,T0 ,2 ,...,T 0,k ) chiqish (ma’lumotlarni chiqarish) mazkur dastur asosida amalga oshiriladi. Uslubiyot nuqtai-nazaridan, ma’lum paragrafdan keyingilariga chiqish, undan oldingi paragraflarga chiqishdan farqli o`laroq, alohida bog`lanishlar bilan berilgani ma’qul bo`ladi. Bu birinchi marta EKUNdan foydalanuvchilar uchun qator qulayliklar yaratadi.

Gipermatn hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu instrumental vositalardan foydalaniladi: Microsoft Front-Page (HTML-Hyper Text Markup Language), Alliare Home Site (HTML), Microsoft Power Point, Microsoft Word va boshqalar. Strategik illyustratsion o`quv materiallarini (turli manzaralar) yaratishda, rastorli yoki vektorli rasmlar bilan ishlovchi dasturlardan foydalanish zarur bo`ladi. Ularga Corel Draw, Corel Xara, Corel Photo Paint, Adobe Photo Shop, Adobe Illustrator va boshqalar kiradi. Dinamik illyustratsion o`quv materiallari roliklarini yaratishda esa, ularni tuzish uchun maxsus muharrirlar va quyidagi Web-animatsiyalardan foydalaniladi: Disreet 3D Studio MAX, Alais Wave Front, Maya, Light Wave, SoftImage 3d, Adobe Image Ready, Gif Animator, Macromedia Flash, Adobe Premier va boshqalar. Tovush bilan kechadigan yozuvlar va tovushni tahrir qilish SonicFoundry SoundForge, Wave Lab, Sound Recorder va boshqa dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish zarurati tug`ilganda, Microsoft Excel kabi ma’lumotlar bazasi yordamga chaqiriladi. Elektron darslik yoxud o`quv qo`llanma uchun illyustrativ materiallarni yaratishda, shuningdek, skanerlar, videozaxvat (biror bir animatsion jarayondan zaruriy lavhani ushlash) va montaj platalari, tovush platalari kabi apparatli vositalardan foydalaniladi. Matnli protsessorlar va maxsus dasturlar yordamida elektron darsliklarni yaratishda, o`quvchida undan qisman foydalana olmaslik bilan bog`liq muammolar tug`ilishi ham tabiiy. Gap shundaki, foydalanuvchi darslikni yaratish dasturiga ega bo`lishi zarur bo`ladi. Shuningdek, darslikni dunyo Internet tarmog`iga joylashtirish bilan bog`liq muammo ham tug`iladi. HTML gipermatn hujjatlaridan foydalanishda bunday muammolar tug`ilmaydi, chunki HTML-Internet tizimining gipermatnli tili hisoblanadi va HTML hujjatlarini o`qish dasturi Microsoft Windows ning operatsiya tizimi tarkibiga kiradi. Shuni ta’kidlash joizki, bunda elektron darslikning imkoniyatlari va mukammalligi faqat dasturchining qobiliyat darajasi bilan chegaralanadi.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo`llash Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotni iqtisodni rivojlantirish, mamlakat fan-texnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va intellektualllashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyatning boyligi sifatida qo`llash jarayoni tushuniladi. Darhaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish - inson hayotining barcha jabhalarida intellektual faoliyatning va rolini oshirish bilan bog`liq ob’ektiv jarayon hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining yaxshilanishi, ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishi, iqtisodning o`sishi, fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi uchun xizmat qiladi. Jamiyatni axborotlashtirish jarayonidagi 5 asosiy yo`nalishni ko`rsatish mumkin: 1. Mehnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayoni vositalarini kompleks avtomatlashtirish. 2. Ilmiy tadqiqotlar, loyihalash ishlari va ishlab chiqarish jarayonlarini axborotlashtirish. 1. Tashkiliy-iqtisodiy boshqarishni avtomatlashtirish. 3. Aholiga xizmat ko`rsatish sohasini axborotlashtirish. 4. Ta’lim va kadrlar tayyorlash jarayonini axborotlashtirish. Har qanday fan borliqning ba’zi tushunchalarini umumlashgan, bir-biriga bog`langan holda o`rganadi. Masalan, fizika tabiatdagi voqealar, hodisalar, ularning kelib chiqish shart-sharoitlari, ulardan inson hayotida foydalanish kabilarni o`rganadi. Fizikani o`rganishda turli usul va uslublardan foydalaniladi. Fizikada bilishning asosini nazariy bilim va o`zlashtirilgan bilimni amaliyotda tekshirish tashkil etadi. Har ikkala holda ham materialni o`zlashtirishda ma’lum darajadagi axborotlar majmui o`quvchilar ongiga etkaziladi. Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni o`zlashtirishda kompyuterlar tizimining yordami benihoya kattadir. Axborotlar qanday turda ifodalanishidan

qa’tiy nazar, ularni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishda kompyuter texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi: Jamiyatni axborotlashtirish - davlat uchun qimmatga tushadi. Lekin u, kompyuter dasturi qimmatga yaratilib, keyin undan foydalanish ommalashtirilgandan so`ng arzonlashadi. Ta’limda yangi axborot texnologiyalaridan fanlarni o`qitish va o`quvchilar egallagan bilimlarini nazorat qilishda foydalanish mumkin. Ta’limni avtomatlashtirish: • ta’limda axborotlashtirish bo`g`inlarini ta’minlash; • bilim berishni avtomatlashtirish; • ta’limni avtomatlashtirishning me’yoriy asoslarini yaratish; • telekommunikatsiya tarmoqlarini joriy qilish; • ta’minot ashëlarini yaratish kabilarni qamrab oladi. Ta’lim tizimida axborot kommunikatsiya texnologiya(AKT)larni qo`yidagi yo`nalishlarda qo`llash mumkin: 1. XXI asr - axborot kommunikatsion texnologiyalari asridir. Odamzod o`zining yangi rivojlanish bosichiga o`tdi - axborot va axborot jarayonlari inson hayotining asosiy tarkibiy qismidan iborat bo`lgan axborot jamiyat shakllanayapti. Bu rivojlanish nafaqat odamlar yashaydigan yangi axborot muhitni, balki ularning yangi hayot tarzi va kasbiy faoliyati shakllanmoqda. 2. O`zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» va «Ta’lim to`g`risida»gi qonunlarda ta’limni sifatini ko`tarish masalasi ko`tarilgan. Informatikalashtirish ta’lim tizimini isloh qilishning muhim mexanizmidan iborat bo`lib, u ta’limni sifati, tushunarliligi va samaradorligini ko`tarishga qaratilgan. 3. AKT - bu axborotlarni to`plash, qayta ishlash taqdim eti shva uzatishning turli uslub, usul va algoritmlarini tavsiflovchi umumlashtiruvchi tushunchadir. 4. AKT to`rt aspektda qaraladi: o`rganish predmeti, o`qitish texnik vositasi, o`quv faoliyatni avtomatlashtirish-ta’limni boshqarish quroli, ya’ni tizimli

yondashuvning paradigmasi sifatida shuningdek ilmiy-pedagogik izlanishlarda foydalaniladi. O`quv-tarbiya jarayonida kompyuterlar asosan to`rt tartibda: passiv qo`llash - kompyuter oddiy hisoblagich kabi; reaktiv muloqot - kompyuter imtihon oluvchi sifatida; faol muloqot - kompyuter talabaga yo` l-yo`riq berish va imtihon qilishda; interfaol muloqot - kompyuter sun’iy aql sifatida, ya’ni talaba bilan muloqot qilishda foydalaniladi. Tizimli yondashuv o`quv jarayonini texnologiyalashtirishni ifodalaydi. Bu har bir o`quvchining ish joyi kompyuter bilan jihozlangan bo`lib, o`qituvchining ishchi joyi bilan aloqada bo`ladi. Bunda elektron o`quv qo`llanmalar foydalaniladi, kompyuter yordamida o`qituvchi va o`quvchining interfaol mulqoti amalga oshiriladi, elektron sinf jurnali yuritiladi, o`quv jarayonini elektron monitoringi olib boriladi, o`quvchilarni masofali o`qitish imkoniyati mavjud bo`ladi. Ta’limni avtomatlashtirish uchun: kompyuter, modem, dasturiy ta’minot, matn konstruktorlari, modellar, axborotlar majmui va texnik ko`nikmalar trenajerlari zarur. 5. Birinchidan, o`qitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart (an’anaviy) tizimga nisbatan talabada ilmga qiziqishning oshishi, o`quv jarayonini jadallashtirish, talabalar ijodiy faoliyatining o`sishi, bilim berishda tabaqalashgan yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va nazorat qilishni engillashtirish, talabani o`quv jarayonining sub’ektiga aylantiradi. Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan o`quv-tarbiya jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo`ladi: • muayyan predmetlarni o`qitishda kompyuter darslari; • kompyuter darslari - ko`rgazmali material sifatida; • talabalarning guruhli va frontal ishlarini tashkillashtirishda; • talabalarning ilmiy-izlanishlarini tashkillashtirishda; • talabalarning o`qishdan bo`sh vaqtlarini to`g`ri tashkil qilish masalalarni hal etishda va h.k.

6. O`quv jarayonining texnologiyasi o`qitishning yuqori darajadagi tabaqalashtirilishini ta’minlash; darsda bajariladigan ish hajmini ko`tarish; bilimlarni nazoratini takomillashtirish; ilmiy tadqiqot faoliyati ko`nikmalarini shakllantirish; turli ma’lumotli tizimlarga, elektron kutubxonalarga, boshqa axborot resurslarga kirishni ta’minlash imkoniyatini beradi. 7. Ushbu barcha tashkil etuvchilar hisobiga o`quvchilar bilimining sifati ko`tariladi. 8. O`qituvchi uchun shuningdek, katta imkoniyatlar ochiladi, kompyuter o`ziga o`quvchilar bilimini nazorat qilish funktsiyasini oladi, darsda vaqtni iqtisod qilishga, materialni boy namoyish qilishga, qiyin tushuniladigan onlarni dinamikada ko`rsatishga, qiyinchilik tug`dirgan materiallarni takrorlashga, har bir o`quvchining xususiyatlariga ko`ra darsni tabaqalashtirishga yordam beradi. 9. AKT turli chop etiladigan tarqatma materiallarni (mustaqil, nazorat ishi, individual ishlash uchun didaktik kartochkalar) tayyorlash uchun foydalaniladi; darsni multimedialik tashkil etish (taqdimot, audioyozuvlar, o`quv video roliklar); kompyuterli test sinovli darslar, masalalarning aniq turlarini echish imkoniyatini beradigan qandaydir kompyuter muhiti dasturiy ta’minot bo`ladigan trening yoki modellashtirish darslari. 10. Xonada kompyuter va printerning mavjudligi doskaga yoki kartochkalarga yozishga qaraganda tarqatma materiallarni tezroq va samarali yaratish imkoniyatini beradi. Materiallarni ko`p nushada (har bir o`quvchiga) ko`paytirish va nushalash mumkin bo`ladi. 11. Kompyuterli test sinovli darslar. Test sinovini o`tkazish - bilimlarni nazorat qilish ko`rinishidan biri bo` lib, oxirgi vaqtda zamonaviy maktab va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalariga jadal kirmoqda. Nazorat dasturlarining yuqori samaradorligi, o`qituvchi-o`quvchi tizimida teskari aloqani mustahkamlashi bilan aniqlanadi. Testli dasturlar ish natijalarini tezlikda baholash, bilimlardagi bo`shliqlar bo`lgan mavzularni aniqlash imkoniyatini beradi. Bu uslub juda dolzarb. 12. Kompyuterni o ` qitishning texnik vositalari sifatida namoyish qilish maqsadida foydalanish , eng tarqalgan funktsiyalardan hisoblanadi . Buning uchun,

kompyuter, proektor va elektron doska bilan jihozlangan predmet xonasi zarur. Bunda axborot katta ekranda namoyish qilinadi. 13. O ` qitishning texnik vositalarini foydalanish muammosi ko ` p yillar mobaynida ko ` tarilmoqda va ta ’ lim sohasida amalga oshirilmoqda . Ma ’ lumki o ` quvchilar ko ` rgazmali - obrazli fikrlashga egadirlar , shuning uchun , o ` qituvchi o ` quvchilarga etkazadigan bilimlarni nafaqat so ` z , formula , yozuv , suhbat , muloqot ko ` rinishida balki ko ` rgazmali tasvirlar videoroliklar , grafiklar , illyustratsiyalar qo ` rinishida ham etkazishi mumkin . Bir paytlarda o`quv kinofilmlar dars jarayonida keng foydalanilar edi. Shuingdek, O`TV: kodoskop, kinoproektor, epidnaskop, televizor, videomagnitofon, diaproektor, filmoskop va boshqalar foydalanilgan. Zamonaviy o`quvchilar, psixologlarning gapi bo`yicha, ko`proq axborotni ekrandan, monitordan, proektordan, televizordan dinamik holda yaxshiroq qabul qiladi. Afsuski bolalar juda kam kitob o`qiydilar. Kompyuter, darsni jonli qiladi va badiylashtiradi. Yangi darajada ko`rgazmalilik tamoyili amaga oshiriladi. Animatsiya, videotasvir, ovoz o`rganilayotgan hodisani ko`rgazmali qiladi. AKTni darsda foydalanish, o`qituvchi va o`qkuvchi vaqtini ratsional foydalanishga imkoniyat beradi. Iqtisod qilingan vaqtni, axborot hajmini ko`paytirish va mashqlar bajarishga ajratish mumkin. 14. Alohida olingan har bir dars – darslar zanjiridagi bo`limdir . AKT qo`llangan darsga o`qituvchi reja tuzishni yoddan chiqarmasligi lozim. Materiallarni ajratayotganda didaktikaning asosiy: tizimlilik, ketma-ketlilik, tushunarlilik, tabaqalashtirilgan yondashuv, ilmiylik kabi tamoyillarga rioya etishi lozim. Kompyuter o`qituvchini almashtirmaydi, balki uni to`ldiradi. AKT qo`llaniladigan darsni ishlab chiqish qo`yidagi bosqichlardan iborat: A) Kontseptual. Bu bosqichda natijaga erishishga qaratilgan didaktik maqsad: bilimlarni shakllantirish, mustahkamlash, umumlashtirish yoki takomillashtirish, ko`nikmalarni shakllantirish, o`zlashtirilganlikni nazorati va sh.k.lar aniqlanadi.

Darsning pedagogik masalalardan kelib chiqqan holda AKT yoki Internet resurslarini foydalanish zarurati asoslanadi. AKTni foydalanishning asosiy maqsadi: ajoyib axborot materiallarini multimedia shaklida (videolavha, model, jadval, chizma) taqdim etish imkoniyati; o`rganiladigan hodisa, jarayonlarni va ob’ektlar orasidagi o`zaro aloqalarni vizuatsiyalashtirish; axborot izlash faoliyatning ko`nikma va malakalarini shakllantirish; o`rganilayotgan ob’ekt, hodisa va jarayonlarni interfaol tartibda tadqiq qilish maqsadida, ular bilan ishlash zarurati; AKT ni qo`shimcha axbort manbaasi sifatida foydalanish. B). Texnologik . Ta’limiy elektron resurslarga didaktik maqsad va uslubiy vazifalari bo`yicha qo`yilgan talablarga ko`ra ta’limiy elektron resusrlarni ko`p omillik tahlil va ajratish amalga oshiriladi. Dars shakli tanlanadi, darsning asosiy tuzulishi ajratiladi. Bu bosichda elektron resurslarni hijjalab tahlil (ishni oxiriga etkazish va modernizatsiyalash) qilinadi, uning ilovasidagi hujjatlari o`rganiladi, ushbu resursni foydalanishning samaradorligi prognoz qilinadi, dars o`tish uslubi aniqlanadi va o`quv jarayonida resurslar bilan asosiy faoliyat ko`rinishlari loyihalashtiriladi. V ). Operatsional . Bu bosqichda AKTga yuklatiladigan vazifalar va ularni amalga oshirish usullari bir tomondan o`quvchi va elektron resursning o`zaro ta’sirlarini, ikkinchi tomondan o`qituvchining o`zaro ta’siri hijjalanadi; darsning bosqichma-bosqich rejalashtirish amalga oshiriladi. Bu bosqichlarning har biri uchun: maqsad, bosqich davomiyligi, o`quvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli, o`qituvchining vazifalari va uning ushbu bosqichdagi faolitining asosiy ko`rinishlari, oraliq nazorat shakli va boshqalar aniqlanadi. AKT bilan tashkil etilgan darsda quyidagilar etiborga olinishi zarur : sinfning tayyorgarlik darajasi, darsning uslubiy maqsadi, dars turi, o`quvchilarning yangi o`quv faoliyat ko`rinishiga tayyorligi, gigienik talablar. Ta’limda AKTning foydali mezonlarini quyidagicha ifodalash mumkin: u yoki bu o`quv kompyuter texnologiyasi, agarda u o`qitishning natijasini olish, bu

texnologiyani qo`llamasdan nimalarni olish mumkin emaslik imkoniyatini ham bersa maqsadga muvofiq deb hisoblash mumkin. 15. Dars maqsadiga ko`ra AKT ni uning barcha bosqichlarida foydalanish mumkin. 1-bosqich. Tashkiliy (2 daqiqagacha) Maqsad : bolalarni muvaffaqiyatli ishlashini tashkil etish. AKT vositalari bilan faoliyatning asosiy ko`rinishi: slaydlar ko`rsatish. 2-bosqich. Uy vazifasini tekshirish. Ilgari o`rganilgan materiallar takrorlash. Maqsad : avval olingan bilimlarni mustahkamlash. AKT vositalari bilan faoliyatning asosiy ko`rinishi: namoyish, nazoratli (10 gacha), taqdimot himoyasi. 3-bosqich. Yangi bilimlarni egallash bosqichi. Maqsad : bilimlarni qabul qilish, tushunish va dastlabki yodga olish (15-20 daqiqa). AKT vositalari bilan faoliyatning asosiy ko`rinishi: taqdimot, suhbat, Internetga chiqish (qo`shimcha axborot olish), chizmani tuzish. 4-bosqich. O`rganilgan materialni tushunganlikni tekshirish (3-5 daqiqa) Maqsad : olingan bilimlarni o`zlashtirilishini tekshirish. AKT vositalari bilan faoliyatning asosiy ko`rinishi: namoyish, savollarga javoblar. 5-bosqich. Olingan bilimlarni mustahkamlash (10-15 daqiqa) Maqsad : olingan bilimlarni mustahkamlash, ularni qo`llash ko`nikmalarini ishlab chiqarishni boshlash. AKT vositalari bilan faoliyatning asosiy ko`rinishi: test nazorati. 6-bosqich. Yakun yasash, uyga vazifa bo`yicha e’lon. Maqsad : yakun yasash, uyga vazifa bilan tanishtirish. 16. AKTni foydalanish ko`pincha o`qitishning samaradorligini oshiradi. AKTni darslarda foydalanish ko`p ijobiy tomonlarga ega bo`lishiga qaramay uning salbiy tomonlari ham mavjud. 1-misol. AKTni maktablarda foydalanishning eng unumlisi-taqdimotdir. Taqdimot yaxshi ko`rinishi uchun sinf qorong`ilatilishi zarur. Demak, barcha darslar mobaynida o`qituvchi va o`quvchilar sun’iy yorug`likda o`tirishadi.

Slayddagi axborot bilan ishlashda ko`z zo`riqadi. Qancha ko`p slayd bo`lsa, ko`zning zo`riqishi shunchalar ko`p bo`ladi. O`quvchilar materiallarni slayddan ko`chirib olishadi, demak tartib buziladi. O`quvchilar materiallarni slayddan ko`chirib olishayotganda o`qituvchining tushuntirishlariga befarqlik hosil bo`ladi. 2-misol . O`quvchilar Internetdan biror materialni yuklab olishgandan keyin, ushbu materiallarni o`ylab ko`rish, o`zining fikrini aytish kamayadi. Huddi ushbu axborot to`liqdek. Materialnig ko`pligi nternetda ishlash jarayonini ko`paytirib yuborishi ham mumkin. 3-misol . O`quvchi kompyuterda turli-tuman dasturlar bilan ishlaydi deylik. Lekin, o`quvchi kompyuter oldida qancha o`tirishi kerak?! Bu ham muhim masalalardan hisoblanadi. 17. AKT foydalanishda o`quvchilarning yoshlariga mos ravishda kompyuterda uzluksiz ishlash vaqti qo`yidagicha bo`lish kerak: - 1 – sinf o`quvchilari uchun – 10 daqiqa, - 2-5 – sinf o`quvchilari uchun – 15 daqiqa, - 6-7 – sinf o`quvchilari uchun – 20 daqiqa, - 8-9 – sinf o`quvchilari uchun – 25 daqiqa, - KHK va AL o`quvchilari uchun birinchi o`quv mashg`ulotida 30 daqiqa, ikkinchisida – 20 daqiqa. Agar bir predmetda AKT qo`llash haqida gap borsa – bu juda yaxshi. Lekin, u barcha predmetlarga tarqalgan bo`lsa, u holda uni foydalanish vaqtini o`ylab ko`rish lozim. 18. AKT ni qo`llashni muammolari . Asosiy qiyinchilik o`quv materialini izlash va tayyorlash hisoblanadi. Tayyor disklardan foydalanish to`g`ri kelmaydi, chunki har bir o`qituvchining o`z uslubi mavjud. Bu vaziyatdan chiqish yo`llaridan biri o`qituvchi tomonidan alohida mavzuli modullar, tarkibiy qismlar ko`rinishida alohida fayllarda (jpg, txt, html, avi, mp3, gif i dr.) ishlab chiqishdir. Ular o`qituvchi uchun materiallarning elektron kutubxonasini, ya’ni mediatekasini tashkil etishda az qotishi mumkin.

19. Turli fanlarni o`qitishda AKT ni foydalanishni mos texnik bazasiz, dasturiy ta’minotsiz va Internetga ulanmasdan hamda o`qituvchining kompyuterda etarlicha darajada ishlash ko`nikmasisiz amalga oshirib bo`lmaydi. Shunday qilib, kompyuterni foydalanish – darsda ishni tashkil etishning maqbul sharoitini yaratishni yirik vositasidir, lekin u maqsadga muvofiq va uslubiy jihatdan asoslangan bo`lishi lozim. Uni faqat pedagogik samara bo`lgan taqdirdagina foydalanish zarur. Faqat vaqt talabi deb foydalanish, kerak deb hisoblash kerak emas. Ta’lim xodimlari oldida turgan asosiy vazifalar : - o`quvchilar ta’limining sifatini oshirish uchun, AKTning ustunlik tomonlaridan maksimal foydalanish; - o`zini-o`zi o`qitish orqali malaka oshirish, o`qituvchilarning kasbiy birlashmalari va seminarlarida qatnashish; - an’anaviy darsning turli bosqichlariga AKT joriy etish; - shaxsiy dasturiy ta’minotni va sonli ta’limiy ashyolarni ishlab chiqish va foydalanish, mediatexnikani shakllantirish va foydalanish. O`quv-tarbiya jarayonini axborot-metodik ta’minoti va ta’lim muassasasi tashkiliy boshqarishni avtomatlashtirish Ta’lim muassasalariga kelayotgan me’yoriy, o`quv – uslubiy, texnik va boshqa axborot oqimini ko`payishi, kun tartibiga uni qayta ishlashni avtomatlashtirish masalasini qo`moqda. Axborot oqimini o`z vaqtida sifatli va tezkor qayta ishlash hujjat yuritishni soddalashtiradi, qabul qilingan boshqaruv qarorlarini harakatchanligini belgilaydi. Ta’lim jarayoni va har bir ta’lim muassasasini boshqarishni avtomatlashtirish muammosini hal etish, O`zbekiston respublikasining yagona axborot-ta’lim fazosini shakllantirishni ta’minlaydi. Ta’lim pedagog va xodimlari, o`quvchi- talabalari, shuningdek, ota-onalarning axborotli faoliyatlari jarayonida ishlab turgan turli-tuman axborot oqimlari ta’lim jarayoni va o`quv muasssasini tashkiliy

boshqarishni sinflarga ajratish, tartiblash va tizimlashtirishda o`ziga xos qiyinchiliklarga ega. Bu murakkablik axborot oqimining mazmunini qat’iy sinflashtirishga bo`ysinmaydi va qat’iy belgilangan shakl va manziliga ega emas. Axborot oqimining tuzulishi o`zgarib turadi, hatto ba’zan takrorlanib turadigan axborotlar o`zaro ta’siri sharoitida buzilishi ham mumkin. Ta’lim muassasalari faoliyatini boshqarishda ko`pgina muammolar mavjud. Masalan, hujjat almashinuvda qog`ozdagi alohida materiallarni nushalanishi, ma’lumotlarni yo`qolishi, hisobotlarning qandaydir qismlaridan tezkor ma’lumotlarni olish qiyinligi, ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash qiyinligi (foyzlarni qo`shish, o`rta qiymatlari hisoblash), har bir talaba yoki o`quvchi haqidagi ma’lumotlarni bir necha yil saqlashni murakkabligi, o`quv predmetlarni tanlashning qonuniyatlarini aniqlashda, sinf, maktab, rayon, shahar, hudud, qolaversa, dunyo bo`yicha umumlashgan hulosalarni diagrammalar ko`rinishida olishni qiyinchiligi (masalan guruhning o`zlashtirishini taqqoslanishi). Bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin. Ta’lim jarayonini ta’minlash, axborot-usulubiy ta’minot tizimini va hujjat yuritishning holatini o`zgartirish (tartibga solish va tizimlashtirish) kabi masalalarni hal qilish davri kelganligidan dalolat beradi. O`qituvchilar tayyorlashda ta’lim jarayonini boshqarishni avtomatlashtirish masalasiga toboro e’tiborning ortishi: . axborotni (matnlik, grafik, vizuallik, nutqli) qayta ishlash, nashr qilish, tahlil qilish, tizimlashtirish va saqlashning zamonaviy tizimlarini foydalanish; . asosiy va yordamchi axborot jarayonlarini, masalan o`qituvchilarning hujjat ustidagi birgalikdagi ishlarini, o`qituvchi va talabalar orasidagi «qog`ozsiz» muloqotini telekommunikatsiyalar yordamida tashkil etish; . ma’lumotlar omborini shakllantirish, ma’lumotlar omborlari orasida ma’lumotlar almashinish;

. talaba, o`qituvchi, ota-onalar va ta’limni boshqaruv organlariga o`quv muassasasiga o`zoqlashtirlgan kirish va o`zaro masofadan turib muloqot qilish, zarur ma’lumotlarni izlash; . foydalanuvchilarning tizim vazifalari va ashyolariga kirish huquqlarini boshqarishni olib borish; . o`quv-tarbiya jarayonining axborot va uslubiy ta’minot tarkibi va maqbullashtirish; . ta’lim muassasasidagi raqamli taqdim etilgan mavjud materiallarni, o`quv va ta’limga oid elektron vositalarni, Internetda saytlar va portallarga murojaatlarni saqlashni osonlashtirish va bu hujjatlarni izlash va uzatish; . ma’lumotlar omborida saqlanayotgan axborotni qayta ishlash; . talaba va o`qituvchilarga kommunikatsiya vositalariga, ichki va jahon axborot ashyolariga kirishni ta’minlash; . ta’lim muassasasi va boshqarish organlari orasidagi axborot oqimlari harakatini maqbullashtirish va boshqa shu kabi ko`pgina ishlarni bajarish bilan bog`liq. Yuqorida sanalgan jarayonlar amalga oshirilsa, o`quv muassasasini boshqarishning majmuaviy tizimini yaratishga va bu bilan yaqin kelajak ta’lim ishlarini rivojlanishiga olib kelishi aniq. Bu tizimning asosiy vazifasi — axborot- uslubiy ta’minot jarayonlarini, o`quv jarayonining barcha ishtirokchilarini ta’limni boshqaruv organlar hodimlari bilan axborotli o`zarota’sir (lokal va global tarmoqlar negizida) qilishni avtomatlashtirishdan iborat. 1. O`quv-tarbiya jarayonini axborot-uslubiy ta’minoti va ta’lim muassasasi (ta ’lim muassasalari tizimini) tashkiliy boshqarishni avtomatlashtirish - AKTni foydalanish hisobiga ta’lim sohasi hodimi faoliyatini o`quv muasssasida hujjat yuritish jarayonida, o`qituvchi-predmetchi, uslubchi, o`quv-tarbiya jarayoni tashkilotchisining kasbiy faoliyatidagi maishiy qulayligini belgilangan darajada ushlab turishdir. AKT vositalari o`quv muassasasini boshqarish jarayonida dastavval o`quv muassasasida hujjat yuritish, o`quv-tarbiya jarayonini tezkor boshqarish, o`quv

jarayonining barcha ishtirokchilarini lokal va global tarmoqlarda axborotli o`zarota’sirini avtomatlashtirishni ta’minlaydi. Barcha turdagi ta’lim muassasalarini, viloyat va shaharlardagi xalq ta’limini boshqarish organlarni Internet tarmog`iga ulash, saytlar, ta’lim portallarini yaratish va ularni axborot ashyolari bilan to`latishga undadi (masalan, Ziyonet.uz). Hozirgi vaqtlarda ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan hodimlar, talabalar, o`quvchilar, ota-onalar internet texnologiyalari negizida axborotli o`zarota’sir ishtirokchilariga aylanmoqdalar. AKT zamonaviy foydalanuvchisiga oson kirish mumkin bo`lgan amaliy va uskunaviy dasturiy vositalar va tizimlarni foydalangan holda o`quv faoliyatni tashkil etishga imkoniyat bermoqda. Jumladan, o`qituvchilar yangi buyruq va farmoyishlar, novator o`qituvchilarning g`oyalari bilan tanishishlari, yangi darslik, seminarlar, anjumanlarni bilishlari, o`quv jarayonida Internet global tarmog`ining turli-tuman ashyolarini foydalanishlari mumkin. O`quvchilar maktab, institut yoki ta’limni boshqarish organlari tomonidan tashkil etilayotgan tadbirlari, yangi kitoblar, filmlar, o`yinlar haqida axborot olishlari, u yoki bu predmetlar bo`yicha qo`shimcha materiallar olishlari, o`zlarining elektron portfoliolarini yuritshlari mumkin. Ota-onalar bolalarining baholari, uyga berilgan vazifalari, muvaffaqiyatlari va kamchiliklari, o`qituvchilarning tavsiyalari haqida ma’lumot olishlari mumkin. Ta’limni boshqarish organlari hodimlari esa, u yoki bu ta’lim muassasasi haqida to`liq yoki boshqa zarur ma’lumotlar olishlari mumkin. Ta’lim muassasini boshqarishning zamonaviy tizimlari turkibiga misol keltiramiz va avtomatlashtiriladigan jaryonlarni ajratamiz. Ta’lim muassasini boshqarishni avtomatlashtirish tizimi tarkibi . Hozirgi vaqtlarda mavjud boshqarishni avtomatlashtirish tizimi, birinchidan zarur axborotni izlashga va takdim etishga, ikkinchidan boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonini intellektual ta’minlash maqsadida olingan axborotni qayta ishlashga (dastur o`zlashtirish grafigini chizishi, o`quv jarayonini natijalarini jadval yoki grafik ko`rinishida taqdim etishi, olingan ma’lumoltlarni statistik qayta ishlashga) imkoniyat beradi.

Ta’lim muassasasi rahbariga boshqarish strategiyasini ishlab chiqish uchun ta’lim tizimining haqiqiy holati va rivojlanishi zarur. Ta’lim muassasalarini boshqarishni avtomatlashtirishning qator zamonaviy tizimlari test sinovlarini o`tkazish va bilimlarni nazorat qilish, turli-tuman testlar, elektron darsliklar, o`quv-uslubiy materiallar, saytlar yaratish, lokal va global tarmoqlarda ta’limga oid o`zaro ta’sirlar tashkil etish, modul lariga ega. Test sinovini o`tkazish va bilimlarni nazorat qilish moduli doimiy ravishda ta’lim jarayonida o`quvchilarni tashxis etishga, o`qitish jarayonida har bir o`quvchining muvaffaqiyatlari, har bir o`quvchini o`qitish jarayonini boshqarish, o`quvchining rivojlanishi haqidagi ko`rsatkichlarni: ularning o`quv predmetlari bo`yicha muvaffaqiyalari, aqliy va intellektal rivojlanish dinamikasi, umuman shaxsni rivojlanishi haqida ma’lumot olishni amalga oshiradi. Ta’lim muassasasining saytini tezkor yaratish uchun joylashtirilgan tizimlari hatto quyi sinf o`quvchilariga maktab saytida o`zlarining sahifalarini ochishga imkoniyat beradi. Respublikamiz har bir ta’lim muassasasining xususiyati o`quv jarayonini tashkil etishda, boshqaruv-hujalik va moliyaviy-iqtisodiy faoliyatni boshqarishda, hodimlar siyosatini o`tkazishda, ijtimoiy dasturlarni joriy etish va shu kabilarda namoyon bo`ladi. Ta’lim muassasasini boshqarishni zamonaviy o`rtacha darajadagi avtomatlashtirish (AKT vositalari negizida) tizimi asosiy jarayon (ish yuritish, o`quvchilarning shaxsiy ishlarini yuritish, dars jadvalini tuzish va hokazo) larni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan turli dasturlar majmuasidan iborat. Dasturiy-uslubiy majmuaning tarkibi ta’limda axborot va kommunikatsion texnologiyalari vositalarini foydalanishning asosiy tendentsiyalarini aks etadi. Shunday qilib, ta’limni axborotlashtirish ta’lim muassasasining tashkiliy tuzulishini va ta’lim jarayoni barcha ishtirokchilarini vazifalarini o`zgartiradi, boshqariluvchi ob’ekt holati haqidagi axborotni olish va tahlil etish usullarini takomillashtiradi .

Ta’lim muassasasida axborotlashtirish tizimli xarakterga ega bo`lishi lozim, ya’ni uning barcha: o`quv, pedagogik va boshqariluvchi faoliyati kabi tashkil etuvchilariga ta’sir etishi kerak. Shuning uchun, ta’lim muassasasini boshqarishni avtomatlashtirish tizimlarida yuqorida sanalgan barcha jarayonlarni: ish yuritish, hodimlar ishlari, o`quvchilar uchun shaxsiy varaqalari, dars jadvali tuzish, test sinovini o`tkaztiish, tashxis, nazorat, axborot-uslubiy materiallarni yaratish, o`quv va ta’limga yo`naltirilgan elektron vositalar, o`quv muassasaning saytini yaratish va to`latish, lokal va global tarmoqlarda axborotli o`zarota’sir, talabalarning fanlarni o`zlashtirishi va ularning davomatini aniqlashlarni avtomatlashtirish majmuasini ko`zda tutishi lozim. 2. Zamonaviy ta’lim muassasasini boshqarishini avtomatlashtirish tizimlar obzori. Ta’lim muassasasini boshqarishni avtomatlashtirish tizimlarini bozorda paydo bo`lishi, birinchidan , ko`p amallarni bajarish vaqtini kamaytirish orqali rahbariyat va o`qituvchilarning ishlarini engillashtiradi va bevosita o`quv jarayoniga ajratilgan vaqtni ko`paytiradi. Ta’lim muassasasini boshqarish vaqtini kamaytiradi; ikkinchidan , ta’lim muassasasining infratuzulishini shakllantiradi; uchinchidan, o`quv jarayoni haqidagi axborotni to`plash, qayta ishlash va tahlil etish va ta’lim muassassini boshqarish bo`yicha asoslangan qarorlar qabul qilish, eng asosiysi – maktabning axborot ta’lim muhitii shakllantirish, ta’lim muassasasitning barcha hodimlari va barcha darajadagi ta’limni boshqarish organlari bilan o`zaro ta’sir tashkil etish imkoniyatini beradi. 1. « Avers» firmasi o`quv muassasasi faoliyatining: «ARM Direktor», «Maktab kutubxonasi», «AVERS Buxgalteriya» i «Tariflashtirish» kabi ko`pgina aspektlarini avtomatlashtirishga imkoniyat beradigan dasturlar majmuasini taklif etadi. a). «ARM Direktor» a vtomatlashtirilgan axborot-tahlil tizimi maktab direktori, kotiba, o`quv bo`limining mudiri, o`qituvchi, sinf rahbari va tibbiyot hamshiralarining ishchi o`rnini avtomatlashtirishga imkoniyat beradi.

Ushbu dastur ish yuritish (hodim va o`quvchilarining shaxsiy varaqalarini yuritish, hisobotlarni yaratish va boshq), rejalashtirish (o`quv reja va soatlar hisobi, o`qituvchilarning asosiy va qo`shimcha yuklamalar taqsimoti), o`zlashtirish (o`quvchilarning o`zlashtirishini baholar, umumlashtirilgan va qiyosiy ko`rsatgichlar ko`rinishidagi hisobi) tahlil (o`quvchilar bilim va o`zlashtirish sifatini tahlili), buyruqlar (o`quv yurti bo`yicha bo`yruq chiqarish, hodim va o`quvchilar bo`yicha bo`yruqlarni olib borish), tariflashtirish, sinf jurnali, sog`liq kabi bloklarga ega . b). « Maktab kutubxonasi » a vtomatlashtirilgan axborot-tahlil tizimi kutubxona jamg`armasi va maktab kutubxonalari tashkiliy faoliyati hisobini amalga oshiradi. v) . «AVERS Buxgalteriya» byudjet tashkilotini ko`p darajali tahliliy hisobini, pul mablag`ini foydalanish nazoratini, ishonchli hisobotni shakllantirishni olib borgan holda, barcha buxgalterlik hisobi ishining avtomatlashtiradi. Mos ravishda, ta’lim muassasasining rahbariga material va moliyaviy ashyolarini boshqarish bo`yicha turli qarorlar qabul qilish uchun haqqoniy axborot oladi. 2. «Tarmoqli maktab» tizimi yoki «Net Maktab». Bu tizim o`quv- tarbiya jarayonining nafaqat alohida qismlari (o`quv bo`limi mudiri, sinf rahbari va boshq.) ni emas, balki umuman avtomatlashtirish bo`yicha majmuaviy echimni taklif etadi. Tizim tarmoqli mijoz-serverli ilovadan iborat bo`lib, foydalanuvchi maktab lokal tarmog`iga ulangan aniq kompyuterga «bog`lanib qolmasligiga» imkoniyat beradigan Web interfeys (ya’ni mijozli mashinalarga operatsion tizimlar bilan birgalikda taqdim etiladigan standart brauzerdan boshqa hech nima kerak emas) ga ega. Tizim pedagog - xodimlar, o`quvchilar va ularning ota-onalari haqidagi axborotlarni to`plash va taqdim etishni amalga oshiradi. Unda o`quv rejalar, sinf jurnallari, turli-tuman hisobotlar va boshqa axborotlar mavjud. Bu tizimni yangilanib turishini www.netschool.roos.ru Internet saytidan ko`rib turish mumkin. 3. «Maktab ofisi» majmuai. Bu majmua maktab boshqarishini avtomatlashtirish uchun dasturiy ta’minot va turli-tuman modullar qo`shgan holda maktabning yagona ma’lumotlar omborini yaratish, shuningdek direktor, o`quv

bo`limining mudiri, kotiba, sinf rahbari va maktabning boshqa hodimlarini ish o`rinlarini avtomatlashtirishga imkoniyat beradigan yagona dasturiy-axborotli platformadan iborat. Tarmoq adminstratori umumiy ma’lumotlar omborini yaratadi, ularga o`qituvchilarni, ota-onalarni, kutubxonachilarni lokal yoki global tarmoq orqali nazorat qiladi. 4. «Kirill va Mefodiy virtual maktabi» («Kirill i Mefodiy firmasi»). Bu dasturiy mahsulot ikki asosiy: 1) o`rta umumiy ta’lim maktablarining o`quv rejasiga mos predmetlar bo`yicha multimedialik darslar va o`quv qo`llanmalarni, interfaol lug`atlar, entsiklopediyalarni, «Kirill va Mefodiy virtual maktabi»ning mediatekasini, kurslar va mavzular konsturktorini aa boshqalarni o`ziga olgan o`quv ; 2) o`qituvchi va maktab rahbarining ishlarini (maktab o`quvchilari, o`qituvchilari, o`rganilayotgan predmetlar haqidagi, o`quvchilarning oraliq va yakuniy baholarini to`plash va saqlash) axborotli qo`llab-quvvatlashni ta’minlaydigan administrativ kabi bloklardan iborat. 5. «Xronobus» kompaniyasining «Maktab portfeli» dasturiy majmuasi. O`quv yurtlarining boshqaruv faoliyatlarini avtomatlashtirish uchun dasturiy ta’minotni taqdim etadi. Dasturiy majmua uchta: «XronoGraf 2.0 Plyus -o`quv yurtining mashg`ulotlar jadvali muharriri»; «1S: XronoGraf -tarifikatsiyalash»; «ParaGraf M - XXI o`quv muassasasi» kabi paketlardan tashkil topgan. Majmua dasturlarida zamonaviy texnologiyalar qo`llanilgan. Masalan, SQL so`rovlar tizimdan bir onda zarur ma’lumotlarni chiqarish va ularni tanlash, tezlikda ta’lim muassasastning faoliyati bo`yicha hisobot shakllantirish imkoniyatini beradi. Uchchala paketlar o`zaro ma’lumot almashinishi mumkin. OLE texnologiyasi asosida standart Microsoft Office ofis ilovalari bilan, ma’lumotlarni bu ilovalarga eksport qilish va ulardan «ParaGraf M - XXI o`quv muassasasi» majmasiga import qilishni ta’minlaydigan aloqa o`rnatiladi. Majmua: « Administratsiya » (o`quv yurtining ma’lumotlar ombori bilan ishlash tashkil etilgan axborot-izlash tizimi); « So`rov va hisobot konstruktori »; « O`zlashtirish »; « Ma’lumotlar dispetcheri » (arxivlash, ma’lumotlar omborini

profilaktikasi, arxivlarni eksport qilish, lokal tarmoqda ma’lumotlar omboriga kirishni to`g`rilash xizmat dasturi); « Foydalanuvchilar dispetcheri » (foydalanuvchilarni ro`yxatga olish va ularga dastur va ma’lumotlarga kirish huquqini berish uchun xizmat dasturi); « Yil o`tkazishi » (joriy o`quv yil ma’lumotlarini yangi o`quv yiliga ko`chirish uchun xizmat dasturi) kabi dasturlarni o`ziga oladi. «XronoGraf» paketi haqida to`liq ma’lumotni www.chronobus . ru saytdan olish mumkin. O`quv yurtini avtomatlashtirish bo`yicha xorijiy mamlakatlar, jumladan, Evropada keng tarqalgan tajribasi dasturiy mahsulotlari qatoriga quyidagilarni kiriish mumkin: 1. Bromcom kompaniyasining «Elektron maktabi» (e-School). Bu tarmoqli tizim xalq ta’limi hodimlari uchun mo`ljallangan bo`lib, u o`quv yurtini avtomatlashtiradi. Tizim o`qituvchi va xalq ta’limi xodimlarining ishlarini engillashtiradi, o`quvchilarning davomati haqidagi ma’lumotlarni taqdim etadi, baholar elektron jurnali olib boradi, ushbu maktab, kollej yoki litseyda o`rganilayotgan predmet ro`yxatiga ega, E-mailni foydalanish va Internetda maktab, sinf sahifasini olib borishga imkoniyat beradi. Tizimdagi ma’lumotlarga parol orqali kiriladi. Tizim nafaqat ma’lumotlarni to`plash va saqlashni, balki bu ma’lumotlarni qayta ishlashga imkoniyat beradi. Tizim dars jadvali tuzish, elektron yozuv daftarchasi, ovozli axborot uzatish tizimi kabi dasturlarga ega. 2. Granada Learning dasturiy majmua – maktabni boshqarishni avtomatlashtirishga qaratilgan bo`lib, u davlat ichida ham, undan tashqarida ham foydalanish uchun multimedialik ta’lim dasturiy ta’minotga ega. Granada Learning katalogida 800 dan ortiq dasturiy mahsulot va dasturiy apparatli uskunalar ko`rsatilgan. 3. SIMS.net Capita Education dasturiy majmua . Bu maktablarni boshqarish (SIMS — Schools Information Management System ) tizimidir. Capita kompaniyasi ta’lim sohasidagi dasturiy ta’minotni loyihalash bilan shug`ullanadi, dasturiy

ta’minot va axborot hamda boshqaruv xizmatlarini taqdim etadi. Capita kompaniyasida ishlab chiqilgan dasturlar quyidagilardir: SIMS — maktab uchun boshqaruvchi axborot tizim; EMS —munitsipal muassasalar uchun boshqaruvchi axborot tizim; UNITe — oliy ta’lim muassasalri uchun boshqaruvchi axborot tizim va SIMS, net Learning Platform — ixtiyoriy vaqtda va ixtiyoriy joyda o`qish imkoniyatini taqdim etadigan elektron o`rgatuvchi muhit. Bu tizim Buyuk Britaniyaning 80 % maktablarida qo`llaniladi. Sims, net Learning Platform dasturi: • amallarni avtomatlashtirish hisobiga o`qituvchilar va boshqaruvchilar qiladigan ishlarni hajmini kamaytiradi; • o`quvchi, o`qituvchi va ota-onalar orsidagi axborotli o`zaro ta’sirni tashkil etish; parollar qo`llanish hisobiga ma’lumotlar omboriga kirishni chegaralydi; • o`quvchilarni darsga qatnashishi, hulqi va o`zlashtirishini doimiy nazorat qilish yo`li bilan o`quv jarayonini takomillashtirish; • maktabning moliyaviy ishlarini samarali boshqarish; • dars jadvali va o`quv rejalarini tuzish jarayonini soddalashtirish; • yangi o`quvchilarni qabul qilishni soddalashtirish; • alohida o`quvchilarga yordam uyushtirish; • monitoring o`tkazish, e-portfolio yuritish, ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonini avtomatlashtirish hisobiga o`qitish darajasini ko`tarishga imkoniyat beradi. 4. Pearson Phoenix (Phoenix First limited) ta’lim xizmati . Dasturiy ta’minotni taqdim etadigan 190 yili asoslangan kompaniyaning bu dasturi boshqarish axborot tizimi (BAT) va Buyuk Britaniyadagi maktablarga hamda mahalliy xalq ta’limi organlarini moliyalashtirishga yo`naltirilgan. Hozirgi kunda Buyuk Britaniyaning va boshqa qator davlatlarning qariyib 5 000 ga yaqin maktablari Pearson Phoenix kompaniyasining tizimidan foydalanilmoqdalar. Pearson Phoenix kompaniyasi dars jadvalini tuzish, akademik va kasbiy test sinovlarini o`tkazish va elektron o`qitish muhitini ta’lim dasturlari bilan to`latishni avtomatlashtirish imkoniyatini beradigan dasturiy mahsulotlar ishlab chiqmoqda.

Uning asosiy dasturiy paketlarini sanab chiqaylik: • «Gold» moduli - boshqruv ishini hal qiluvchi maktab uchun boshqariluvchi axborot tizimidir. Modul maktab o`qituvchi va rahbarlariga o`quvchilarning davomati ma’lumotlar omborini olib borish, elektron jurnal olib borish, imtihon o`tkazish jurnali va ko`pgina boshqa ishlarni amalga oshirish imkoniyatini taqdim etadi; • E' ta’lim platformasi moduli - o`qitishning yangi imkoniyatlarini ixtiyoriy vaqtda va ixtiyoriy joyda taqdim etadigan elektron o`qitish muhitidan iborat. Ushbu platforma tartibida ishlash imkoniyatini beradi va hozirgi kunlarda butun dunyoda 100 mln. kishini o`qitadi. E 1 ta’lim platformasi - o`quv jarayonini boshqarishning qulay va oson tizimi bo`lib, boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimlarining tashkiliy, boshqaruv va funktsional imkoniyatlari bilan o`qitish jarayonini boshqarishga mo`ljallangan uskunalarni birlashtiradi; • MarklTPRO moduli - ma’lumot, baholar va izohlarni Baholar menejeri ga kiritish uchun qulay muhitni ta’minlaydigan o`qituvchilar uchun maxsus muhit ; • «Central» moduli - maktab va ma’lumotlar markaziy ombori o`rtasida ma’lumotlarni ikki tomonlama uzatishni ta’minlovchi, maktabda har bir o`quvchini ishi haqidagi ma’lumotlarni boshqaruvchi va tahlil qiluvchi, maktab va mahalliy xalq ta’limi organlarini birgalikdagi ishini ta’minlovchi moduldir; • «AssessIT» moduli - o`quvchilarning egallagan muvaffaqiyatlarini rag`batlantirishga mo`ljallangan intellektual dasturiy mahsulot; • PfS moduli – maktabning barcha moliyaviy ishlarini amalgan oshirishga mo`ljallangan moduldir. Pearson Phoenix dasturlar paketidan foydalanib, o`quv yurtini boshqarishni avtomatlashtirish nafaqat xalq ta’limini boshqarish organlariga, balki o`qituvchilarga, o`quvchilarga va ularning ota-onalariga ham yordam beradi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, bunday tizimlar hamda o`zimizda yaratilayotgan milliy avtomatlashtirlgan tizimlarni respublikamiz ta’lim muassasalarida qo`llanish doirasini kengaytirish, sekin-asta o`z navbatida respublika ta’lim muassasalarini boshqarishning yagona axborot tizimini

yaratishga olib keladigan maktab va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarining va bu orqali, keyin hududning axborot-ta’lim fazosini to`latish imkoniyatini beradi. Hisoblash texnikasi va axborot kommunikatsiya texnologiyalari Hisoblash ishlarining tarixi odamzod paydo bo`lishidan boshlanadi. Yer yuzidagi eng birinchi hisoblash asbobi ibtidoiy odamlarning barmoqlari edi. Qo`l va oyoq barmoqlari ibtidoiy “hisoblash vositasi” vazifasini o`tagan. Binobarin o`sha qadim zamonlardayoq hisoblashning eng birinchi va eng oddiy usuli - barmoq hisobi paydo bo`lgan. U qadimiy qabilalarda hisobni 20 gacha olib borishni ta’minlagan. Hisoblashning bu usulida bir qo`l barmoqlari “besh”ni, ikki qo`l barmoqlari - “o`nni”, qo`l va oyoq barmoqlari birgalikda “yigirmani” bildirgan. Dastlabki va eng sodda sun’iy hisob asboblaridan biri birkadir. Birka 10 yoki 12ta tayoqchadan iborat bo`lib, tayoqchalar turli-tuman shakllar bilan o`yilgandir. Kishilar birka yordamida podadagi mollar sonini, yig`ib olingan hosil miqdorini, qarz va hokazolarni hisoblashgan. Hisoblash ishlarining murakkablashuvi esa yangi hisoblash asboblari va usullarini izlashni taqozo etardi. Ana shunday extiyoj tufayli bunyodga kelgan va ko`rinishdan hozirgi choptni eslatuvchi abak asbobi hisoblash ishlarini birmuncha osonlashtirdi. Dastlabki hisob asboblaridan yana biri raqamlar yozilgan bir kancha tayoqchalardan iborat bo`lib, shotlandiyalik matematik Jon Neper nomi bilan atalgan. Neper tayoqchalari yordamida qo`shish, ayirish va ko`paytirish amallari bajarilgan. Keyinroq bu asbob ancha takomillashtirildi va nihoyat logarifmik chizg`ich yaratilishiga asos bo`ldi. Hisoblash texnikasida mexaniq moslamalar davrini boshlab bergan mashinalardan biri nemis olimi Vilgelm Shikkard tomonidan 1623 yili ixtiro qilindi. Biroq bu hisoblash mashinasi juda tor doiradagi kishilargagina ma’lum bo`lganligi sababli o`zoq vaqtlargacha bu boradagi birinchi ixtirochi 1645 yili arifmometr yasagan frantso`z matematigi Blez Paskal deb hisoblanib kelingan.

Lekin 1958 yilda Shtutgard shahri kutubxonasida I. Keplerning qo`lyozma va hujjatlari orasidan topilgan hisoblash mashinasi chizmasi bu boradagi birinchi ixtirochi Shikkard ekanligini o`zil-kesil tasdiqladi. Lekin qarangki, Shikkardning mashinasi ham birinchi emas ekan. 1967 yili Madriddagi milliy kutubxonada Leonardo da Vinchining nashr qilinmagan ikki jildli qo`lyozmasi topildi. Qo`lyozmaning birinchi jildi deyarli boshdan-oyoq mexaniqaga bag`ishlangan bo`lib, undagi chizmalar orasida hisoblash qurilmasining chizmasi ham chiqqan. Shu chizma asosida mashina yaratilganda, u qo`shish va ayirish amallarini bajaruvchi qurilma ekanligi ma’lum bo`ldi. Shunga qaramay, Leonardo da Vinchi XV- XVI asrlarda yasalgan hisoblash mashinalarining noma’lum ixtirochilaridan biri deb hisoblanib kelinmoqda. Mexaniq mashinalarining tarixi esa, yuqorida aytib o`tilganidek, Paskal mashinasidan boshlanadi. Blez Paskalning otasi Eten Paskal moliya ishlariga bo`g`liq turli vazifalarda xizmat qilar edi va tabiiyki hisob-kitob uning ko`p vaqtini olardi. Yosh Paskal otasining mehnatini yengillashtirishga urindi va hisoblash mashinasini yaratishga muvaffaq bo`ldi. Sirasini aytganda Blez soat mexanizmini hisoblash mashinasiga aylantirdi. O`rtadagi tafovut shunda ediki, qo`zgalmas siferblat qo`zgaluvchan, harakatlanuvchi soat milli esa, aksincha, qo`zgolmaydigan bo`ldi. Siferblat dastlab hisob diksiga, keyinroq esa hisob g`ildiragiga aylandi. Paskalning mashinasi bo`yi 30-40, eni 15, balandligi 10 smgacha bo`lgan jez qutichadan iborat edi. Asrimiz boshlarida frantso`z jurnallaridan biri “Paskalning 50dan ortiq mashinasi mavjud. Ularning barchasi shakli, qanday materialdan yasalgani va qay xilda ishlashiga ko`ra turlicha”, - deb yozgan edi. Paskalning mashinasi nemis matematigi, mexanigi va faylasufi Gotfrid Leybnitsni ixtirochilikka undadi. Ammo u faqat qo`shish va ayirishning o`zigina emas, balki u to`rtala arifmetik amalni bajara oladigan mashina yaratishni istardi. Leybnits 1673 yili shunday mashinani yaratdi va uni Parij akademiyasiga taqdim qildi. Bu hisoblash mashinasidagi yangilik shunda ediki, Leybnits birinchi bo`lib, raqamlar teradigan g`ildirakni pog`onali valik atrofida turli o`zunlikdagi 10ta zinasi bo`lgan silindr bilan almashtirdi. U mashinalardan birini Rossiya podshosi Pyotr I ga

sovg`a qilmoqchi edi, lekin, afsuski, o`sha mashinani ta’mirlash zarur bo`lib qoldi. Leybnits uni tuzatishga berdi, biroq mexaniq qancha urinmasin, mashinani ta’mirlay olmadi. Leybnitsning hisoblash mashinalaridan biri hozir Gannover shahri mo`zeyida saqlanmoqda. Odatda kompyuter ikki qismdan tashkil topgan: 1. Hardware (kompyuterni tahlil etuvchilari, ya'ni qattiq qismlari) 2. Software (kompyuterning dasturiy ta'minoti, ya'ni yumshoq qismlardan). Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud, ularga Raqamli (diskret) va Anologli (uzluksiz) kompyuterlarni keltirish mumkin. Shuningdek, maxsuslashtirilgan kompyuterlar ham bor. Ch. Bebbidj g`oyasida EHMni xotiralash dasturi yordamida boshqarish printsipini o`z ichiga olgan barcha asosiy qismlar bor edi. Uning g`oyalarining afzalligiga ancha keyin yetarlicha baholandi. 1937 yildan boshlab hozirgi ko`ngacha bir necha milliondan ortiq EHMlar yaratilgan. Biz ularni hozirda kompyuter deb ataymiz. EHMlarning soni ortishi bilan bir vaqtda ularni takomillashtirish jarayoni yanada jadallashdi. Markaziy protsessor va operativ xotiraning elementlar bazasiga, texnik harakteristikasiga va arxitekturasining murakkabligiga qarab EHMlarni davrlarga va avlodlarga ajratish qabul qilingan. Tezkorlik va operativ xotira hajmi EHMning asosiy harakteristikalaridir. Tezkorlik bir sekundda bajariladigan mashinaviy amallarning o`rtacha soni bilan baholanadi. Hozirgi vaqtda hisoblash mashinalarining rivojlanishining 4 ta davri va 5ta avlodi bor. Bu to`g`risida ma'lumotlar 11-18 slaydlarda keltirilgan. Keyingi avlodining chegaralari ham yaqqol ko`rinmoqda. Hisoblash mashinalari rivojlanishining birinchi davri bu mexaniq davrgacha bo`lgan mashinalar. Birinchi avlod mashinalari. (1950 yillar boshlari) Birinchi avlod EHMlari markaziy protsessorining elementlar bazasi sifatida umumiy soni bir necha o`n minglarga yetgan elektron lam’alardan foydalanilgan. Operativ xotira ferrit o`zaklar bloklarida qurilgan. Ko`plab ishlab chiqarilgan sovet davri mashinalaridan birinchi avlodga mansublari Strella (1953 y.), Ural (1954y.), M-20 (1959y.), Minsk

-1 (1960 y.), BESM seriyali qator mashinalar kiradi. Sekundiga 10000 amalni bajaradi. Xotirasiga 2047 tagacha son siqadi. Operativ xotira hajmi mashinaviy so`zning o`zunligi bilan ikkilik raqamlar yoki bitlar (bit-bo`lak, bo`lakcha ma'nosini anglatadigan inglizcha bit so`zidan olingan bo`lib, bitta ikkilik raqamidan tahlil topgan ma'lumotdagi informatsiya miqdori kabi aniqlanadigan informatsiya birligini anglatadi) soni bilan aniqlanadi. Mashinaviy so`zning standart o`zunligi 8 ta ikkilik raqamni o`z ichiga oladi bunday birlikni bayt (bite- bo`lakcha) deyiladi: 1 bayt- 8 bit. Sho`nga o`xshash kattaroq o`lchov birliklari ham ishlatiladi: 1-kilobayt (kb)q1024 bayt, 1 megabayt(mg)q1024 kb. Ikkinchi avlod mashinalari. (1960 yillar boshlari). Ikkinchi avlod mashinalari birinchi avlod mashinalaridan farqli o`laroq markaziy protsessorining elimentlar bazasi sifatida tranzistorlar ishlatilgan operativ xotira, avvalgidek ferromagnit o`zaklaridan quriladi, ammo ularning o`lchovlari keskin kamaytirilgan edi. Ikkinchi avlod mashinalari o`zining parametrlari bo`yicha birinchi avlod mashinalaridan keskin ustunlikka ega edi. Ular bir sekundda 100000 taga yaqin amallardan iborat tezkorlikka va 3200 ta so`zdan iborat operativ xotira hajmiga ega edi. Tranzistorlar asosida yiqilgan. Ikkinchi avlod mashinalari qatoriga Rossiyada ishlab chiqarilgan Mir, Minsk-22, M-220, BESM-4, Minsk-32 va boshqalar kiradi. Birinchi avlod mashinalarida ishlaganda programmist programmani bevosita mashina tilida yozgan, ikkinchi avlod mashinalarining ko`pchiligida esa mashinalar tilida dasturlashdan algoritmik tillarda dasturlashga o`tilgan. Birinchi algoritmik tillar 50-yillarning oxiri 60-yillarning boshida paydo bo`ldi. Misol sifatida Algol-60 ni keltirish mumkin. Algoritmik tillarning muhim afzalligi ularning universalligida va xalqaro standartning mavjudligidadir, bu tillarda yozilgan dastur qanday konkret tur mashinaga mo`ljallanganiga mutlaqo boqliq emas. Algoritmik tilda yozilgan dastur EHMda bajarilishi uchun u, avvalo, shu universal tildan mashinaning o`z tiliga o`tkazilishi lozim. Buni EHM ning o`zi maxsus dastur-traslyator (translator- tarjimon) yordamida amalga oshiradi.

Uchinchi avlod mashinalari. (1960 yillar oxiri va 70 yillar boshlari). Yarim o`tkazgichlarni ishlab chiqarish texnologiyasining takomillashishi integral sxemalar deb nom olgan mikroelektron qurilmalarining yaratilishiga olib keldi. Alohida tranzistorlar o`rniga integral sxemalardan foydalanish EHM o`zellari o`lchamlarini ancha kamaytirishga, ularning tejamliligiga va mustaqkamligini oshirishga imkon beradi. Integral sxemalar uchinchi avlod mashinalari markaziy protsessorlarining elementlar bazasi bo`lib qoladi. Hisoblash texnikasida integral sxemalarining keng qo`llanilishi ularni takomillashtirish, tezkorligini sekundiga 10 mln.ta amalga yetkazish, operativ xotirani bir necha megabaytgacha (MB) kengaytirish kabi yangi imkoniyatlar ochdi. Uchinchi avlod mashinalariga misol qilib yagona sistemadagi EqM (ES EVM) larni keltirish mumkin. Bu sistema SEV ga a'zo sotsialistik mamlakatlarning xalqaro hamkorligi tomonidan 1969 yil dekabrida tasdiqlangan ko`p tomonlama kelishuvi bo`yicha yaratildi va ularni 1972 yildan boshlab ishlab chiqarildi. Keyingi yillarda YeS EVM ning o`zgartirilgan modellarini chiqarish boshlandi. Yagona sistemadagi EHM qator kapitalistik mamlakatlardagi EHM modellari bilan raqobat qila oladi. Turiga qarab sekundiga 2 mln. gacha turli amallarni bajara oladi. 3-avlod - integral mikrosxemalar. To`rtinchi avlod mashinalari. To`rtinchi avlod mashinalari - bu hisoblash texnikasi rivojlanishida yangi qadamdir. To`rtinchi avlod EHMlari katta integral sxemalarda qurilgan, ko`p protsessorli mashinalardir. Bu turdagi EHM larning tezligi sekundiga 10 million amaldan ortiqdir. To`rtinchi avlodga tegishli bo`lgan hisoblash mashinalaridan biri ko`p protsessorli hisoblash kompleksi -«ELBRUS» dir. KXK «Elbrus» zamonaviy aloqa yo`llari orqali juda ko`p EHM larni yagona markazga birlashtirish va ularga uzoqda joylashgan termininallarni ulash imkoniyatiga ega. Bu holda barcha foydalanuvchilar ixtiyoriy EHM dan foydalanish va undagi axborotlarni olish imkoniyatiga ega bo`la oladilar. EHM lardan foydalanishning bu usuli (ko`pchilikning bir paytda foydalanishi) hisoblash tarmoqi bo`lib, u o`zaro bir-biriga ulangan va malumotlarni bir-biriga tezda uzata oladigan EHM lar guruhidan iboratdir.

Ma’lumotlarni kiritish qurilmalari: klaviatura, manipulyator (sichqoncha), joystik, nurli pero-mexaniq “sichqon”, optik “sichqon”, skaner, grafik planshet, sensorli ekran, nutqni kiritish vositasi. Shaxsiy kompyuter (ShK)-bu qo`llanilishining hamma bo`lik va universallik talablarini qondiruvchi stolli yoki ko`chma EHMdir. Beshinchi avlod mashinalari. Hozirgi eng zamonaviy IBM PC tizimidagi kompyuterlar 5-avlod EHM hisoblanadi. EHM bu avlodi matiqiy masalalarni hal qila oladi. Rasm va chizmalarni taniydi. Matnlarni tarjima qila oladi. Multimediya sistemasi yordamida musiqa eshitish, tasvirlarning harakatini ko`rish mumkin. Bu avlod mashinalariga: IBM-386, 486, pentium I, II, III, IV rusumidagi kompyuterlar kiradi. 5-avlod juda katta integral sxemalar. Kompyuterlar va ularning turlari. Hozirgi kunda kompyuterlarning quyidagi turlari – sinflari mavjud: Katta kompyuterlar sinfi; Serverlar; Super kompyuterlar. Katta kompyuterlar (Manframe Compyuter) – fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarini yechishga mo`ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi superkompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki pog`ona past. Super kompyuterlar (TOR 500 kompyuterlar) – juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni yechish uchun mo`ljallangan bo`ladi. Bunday masalalar sifatida ob-xavoning global prognoziga oid masalalarni, uch o`lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o`rganish masalalari, global informatsion sistemalar va hokazolarni keltirish mumkin. Bu kompyuterlar sekundiga 10 trilliardlab amal bajaradi. Kichik kompyuterlar sinfi: SHaxsiy kompyuterlar portativ kompyuterlar Kichik kompyuterlar (minikompyuterlar) – hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan katta kompyuterlardan kamida bir pog`ona pastdir. Hozirda

ularning o`lchamlari tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. SHaxsiy kompyuterlar – hozirda korxonalar, muassasalar, oliy o`quv yurtlarida keng tarqalgan bo`lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir. IBM rusumiga mos kompyuterlar deganda, ularni turli kompaniyalar ishlab chiqarishiga qaramay, ham texnik, ham dasturiy ta’minoti mosligi, ya’ni bir-biriga to`g`ri kelishi nazarda tutiladi. Bunday kompyuterlar hajmi jixatidan kichik, amal bajarish tezligi, masalan pentium-3 MMX protsessori o`rnatilgan kompyuterlarida hozirgi kunda 750-1000 megagertsni, xotira hajmi esa, 64-128 megabaytni tahlil qiladi. Bugo`ngi kunda pentium-IV kompyuterlari ham jahon bozorida keng tarqalmoqda. Portativ kompyuterlar (noutbook (notbuk) – kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo`lib, ammo bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko`tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidin va ichiga o`rnatilgan batareya (akkumulyator)da ham uzluksiz (batareyani har safar almashtirmasdan) ishlash mumkinligidir. Bunday batareya quvvati energiyagaulanishi bilan o`zi zaryad ola boshlaydi va u batareya bir necha yillarga mo`ljallangan bo`ladi. Bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzilmasdan ishlash qobiliyatiga ega. Ular shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan operatsion sistemalar MS DOS, qobiq dasturlar, Windows ning oxirgi versiyalarida va boshqa operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi. Hozirda notbuk kompyuterlaridan ham ixcham chopntak kompyuterlari ishlab chiqarilmoqda. Ular ham, tabiiyki, operatsion sistema boshqaruvida ishlaydi va ular turli soha msalalarini yechishga qodir.

Shaxsiy kompyuterlar arxitekturasi. Shaxsiy kompyuterlar ishlab chiqarilishi kichik hajmli ixcham kompyuterlar yaratilishi katta EHM larga bo`lgan talabning kamayishiga olib keldi. Shaxsiy kompyuter deyilishiga sabab bir kishi boshqarishi mumkinligidir. Katta EHMlar juda ulkan bo`lgani uchun boshqarishga bir necha kishi jalb qilingan. ShEHM larning yaratilishiga 1947 yilda U. Shokli, J. Bardin, U. Bretteyn tomonidan «Bell» kompaniyasida yaratilgan tranzistorlar asos bo`ldi. 50 – yillarning oxiriga kelib mustaqil ravishda ikki amerikalik olim J. Kilbi va R. Noys integral mikrosxemalarni yaratdilar. Integral sxemalar asosida 1965 yilda Digital Eguipment firmasi tomonidan PDP-8 rusumli kichik hajmli kompyuter yaratildi. Shu davrga kelib, integral sxemalarga asos solindi va 1968 yilda Burroughs firmasi integral sxemalar asosida dastlabki kompyuterni ishlab chiqardi. 1969 yilda Intel firmasi muhim ixtiro kashf qilib, mikroprotsessorlarni kichik hajmli ko`rinishga olib keldi. 1981 yilga kelib, shu mikroprotsessorlarda ishlaydigan zamonaviy shaxsiy kompyuterni AQSh ning IBM (International Business Mashines Corporation) firmasi ishlab chiqara boshladi va u IBM PC kompyuteri deb atala boshladi. Hozirgi kunda mamlakatimizda qo`llanilayotgan IBM PC tipidagi kompyuterlar AQSh dagi mashhur IBM firmasida va uning qo`shma korxonalarida ishlab chiqarilgan. IBM PC - International Bisiness Mashines (Corporation) Personal Compyuter so`zlaridan olingan bo`lib "Xalqaro ish mashinasi", "Shaxsiy kompyuteri" degan ma'nolarni bildiradi. IBM tipidagi shaxsiy kompyuterlari AQSh bilan hamkorlikda qo`shma korxonalarda har xil davlatlarning buyurtmasiga ko`ra Xitoy, Koreya, Germaniya, Tailand, Yaponiya kabi davlatlarda ham ishlab chiqarilmoqda. Shaxsiy kompyuter (ShEHM) larning IBM PC AT 286, AT 386, 486 SX, 486 DX, 586, 686 qamda pentium, pentium I, II, III va IV turlari mavjud. Bu kompyuterlarning barchasi umumiy tuzilishga ega, ishlash jarayonlari bir xil, ular faqatgina ishlash tezligi va xotirasining hajmi katta - kichikligi bilan farq qiladi.

Kompyuterlarni xotirasining hajmi, amallar bajarish tezligi, ma'lumotlarning razryad to`rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab besh guruhga bo`lish mumkin: - super kompyuterlar (Super Compyuter); - katta kompyuterlar (Manframe Compyuter); - mini kompyuterlar (MiniCompyuter); - shaxsiy kompyuterlar (PC – Personal Compyuter); - bloknot (notebook) kompyuterlar. Super kompyuterlar amal bajarish tezligi va xotira hajmining kengligi eng yuqori bo`lgan kompyuterlardir. Bu kompyuterlar bir sekundiga 10 trilliardlab amal bajaradi. Hozirda bu kabi kompyuterlardan AQSh va Yaponiyada foydalanilmoqda. Misol tariqasida 9472 protsessorli Intel ASCI Red va 128 protsessorli SGI ASCI Blue kompyuterlarini keltirish mumkin. Hozirgi vaqtda chiqarilayotgan kompyuterlarning deyarli barchasi foydalanuvchilar tomonidan alohida foydalanishga mo`ljallangan bo`lib, shaxsiy kompyuter deb yuritiladi. Vinchester Tezkorlik bir sekundda bajariladigan mashinaviy amallarning o`rtacha soni bilan baholanadi. Qurilmalar parametrlari

1937 yildan boshlab hozirgi kungacha bir necha milliondan ortiq EHMlar yaratilgan. Biz ularni hozirda komp’yuter deb ataymiz. EHMlarning soni ortishi bilan bir vaqtda ularni takomillashtirish jarayoni yanada jadallashdi. Markaziy protsessor va operativ xotiraning elementlar bazasiga, texnik xarakteristikasiga va arxitekturasining murakkabligiga qarab EHMlarni davrlarga va avlodlarga ajratish qabul qilingan. Tezkorlik va operativ xotira xajmi EHM ning asosiy xarakteristikalaridir. Hisoblash mashinalari rivojlanishining birinchi davri bu mexanik davrgacha bo`lgan mashinalar. Birinchi avlod mashinalari. (1950 yillar boshlari) Birinchi avlod EHMlari markaziy protsessorining elementlar bazasi sifatida umumiy soni bir necha o`n minglarga etgan elektron lampalardan foydalanilgan. Operativ xotira ferrit o`zaklar bloklarida qurilgan. Ko`plab ishlab chiqarilgan sovet davri mashinalaridan birinchi avlodga mansublari Strella (1953 y.), Ural (1954y.), M-20 (1959y.), Minsk -1 (1960 y.), BESM seriyali qator mashinalar kiradi. Sekundiga 10000 amalni bajaradi. Xotirasiga 2047 tagacha son sig`adi. Operativ xotira hajmi mashinaviy so`zning uzunligi bilan ikkilik rakamlar yoki bitlar (bit-bo`lak, bo`lakcha ma’nosini anglatadigan inglizcha bit so`zidan olingan bo`lib, bitta ikkilik raqamidan tashkil topgan ma’lumotdagi informatsiya miqdori kabi aniqlanadigan

informatsiya birligini anglatadi) soni bilan aniqlanadi. Mashinaviy so`zning standart uzunligi 8 ta ikkilik raqamni o`z ichiga oladi bunday birlikni bayt (bite- bo`lakcha) deyiladi: 1 bayt- 8 bit. SHunga o`xshash kattaroq o`lchov birliklari ham ishlatiladi: 1-kilobayt (kb)q1024 bayt, 1 megabayt(Mg)q1024 kb. EHM o`zining rivojlanish tarixini 50-yillar boshlaridan boshlab, to hozirgi kunlarga qadar bir necha avlodlarni o`z boshidan o`tkazdi: 1-avlod - elektron lampalar asosida Ikkinchi avlod mashinalari. (1960 yillar boshlari). Ikkinchi avlod mashinalari birinchi avlod mashinalaridan farqli o`laroq markaziy protsessorining elimentlar bazasi sifatida tranzistorlar ishlatilgan operativ xotira, avvalgidek ferromagnit o`zaklaridan quriladi, ammo ularning o`lchovlari keskin kamaytirilgan edi. Ikkinchi avlod mashinalari o`zining parametrlari bo`yicha birinchi avlod mashinalaridan keskin ustunlikka ega edi. Ular bir sekundda 100000 taga yaqin amallardan iborat tezkorlikka va 3200 ta so`zdan iborat operativ xotira xajmiga ega edi. Tranzistorlar asosida yig`ilgan. Ikkinchi avlod mashinalari qatoriga Rossiyada ishlab chiqarilgan Mir, Minsk-22, M-220, BESM-4, Minsk-32 va boshqalar kiradi. Birinchi avlod mashinalarida ishlaganda programmist programmani bevosita mashina tilida yozgan, ikkinchi avlod mashinalarining ko`pchiligida esa mashinalar tilida dasturlashdan algoritmik tillarda dasturlashga o`tilgan. Birinchi algoritmik tillar 50-yillarning oxiri 60-yillarning boshida paydo bo`ldi. Misol sifatida Algol-60 ni keltirish mumkin. Algoritmik tillarning muhim afzalligi ularning universalligida va xalkaro standartning mavjudligidadir, bu tillarda yozilgan dastur qanday konkret tur mashinaga mo`ljallanganiga mutlaqo bog`liq emas. Algoritmik tilda yozilgan dastur EHMda bajarilishi uchun u, avvalo, shu universal tildan mashinaning o`z

tiliga o`tkazilishi lozim. Buni EHM ning o`zi maxsus dastur-traslyator (translator- tarjimon) yordamida amalga oshiradi. 2-avlod - yarim o`tkazgichli diod va triod, tranzistorlar asosida; Uchinchi avlod mashinalari. (1960 yillar oxiri va 70 yillar boshlari). YArim o`tkazgichlarni ishlab chiqarish texnologiyasining takomillashishi integral sxemalar deb nom olgan mikroelektron qurilmalarining yaratilishiga olib keldi. Alohida tranzistorlar o`rniga integral sxemalardan foydalanish EHM uzellari o`lchamlarini ancha kamaytirishga, ularning tejamliligiga va mustahkamligini oshirishga imkon beradi. Integral sxemalar uchinchi avlod mashinalari markaziy protsessorlarining elementlar bazasi bo`lib qoladi. 3-avlod - integral mikrosxemalar; To`rtinchi avlod mashinalari. To`rtinchi avlod mashinalari - bu hisoblash texnikasi rivojlanishida yangi qadamdir. To`rtinchi avlod EHMlari katta integral sxemalarda qurilgan, ko`p protsessorli mashinalardir. 4 Bu turdagi EHM larning tezligi sekundiga 10 million amaldan ortiqdir. Ma’lumotlarni kiritish Qurilmalari: klaviatura, manipulyator(sichqoncha), joystik, nurli pero-mexanik “sichqon”, optik “sichqon”, skaner, grafik planshet, sensorli ekran, nutqni kiritish vositasi. SHaxsiy komp’yuter (SHK)-bu qo`llanilishining xamma boplik va universallik talablarini kondiruvchi stolli yoki ko`chma EHMdir. Beshinchi avlod mashinalari -Hozirgi eng zamonaviy IBM PC tizimidagi komp’yuterlar 5-avlod EHM hisoblanadi. EHM bu avlodi matiqiy masalalarni hal

qila oladi. Rasm va chizmalarni taniydi. Matnlarni tarjima qila oladi. Mul’timediya sistemasi yordamida musiqa eshitish, tasvirlarning harakatini ko`rish mumkin. Bu avlod mashinalariga: IBM-386, 486, Pentium I, II, III, IV rusumidagi komp’yuterlar kiradi. 5-avlod - juda katta integral sxemalar. Hozirda optik uzatish va qabul qilish, tegishli dasturlar va ularning taqbiqi 2011 yildan beri olib borilyapti. Birinchi namunalar yaratilib, sozlash jarayoni davom etmoqda.

Mikroprotsessor ( MP ) shaxsiy kompyuter ( SHK ) ning markaziy bloki bo ` lib , u mashinaning barcha bloklari ishini boshqarish hamda axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ` ljallangan . Mikroprotsessor tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi. Boshqarish qurilmasi ( BQ ): mashinani hamma bloklariga kerakli vaqtda aniq boshqarish signallarini shakllantiradi va uzatadi ( boshqaruvchi impulslarni ), bu signallar bajarilayotgan amal xususiyati va oldingi amallar natijalari bilan belgilanadi ; bajarilayotgan amal ishlatadigan xotira yacheykalari adreslarini shakllantiradi va bu adreslarni EHM ni mos bloklariga uzatadi ; boshqarish qurilmasi impulslarning tayanchli ketma - ketligini taktli impulslar generatoridan oladi . Arifmetik - mantiqny qurilma ( AMK ) — sonli va belgili axborot ustida barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish uchun mo ` ljallangan ( SHK larning ba ’ zi modellarida amallarni bajarilishini tezlashtirish uchun qo ` shimcha matematik soprocessor ulanadi ).

Mikroprotsessorli xotira ( MPX ) — mashina ishlashining eng yaqin taktlaridagi hisoblashlarda bevosita ishlatiladigan axborotni qisqa vaqt saqlash , yozish va uzatish uchun mo ` ljallangan ; MPX registrlar asosida quriladi va mashinaning yuqori tezkorligini ta ’ minlash uchun ishlatiladi , negaki asosiy xotira ( AX ) tez ishlovchi mikroprotsessorning samarali ishlashi uchun kerak bo ` lgan ma ’ lumotni yozish , qidirish va o ` qish tezligini har doim ham ta ’ minlayvermaydi . Registrlar — turli xil uzunlikdagi xotiraning tez ishlovchi yacheykalari (1 bayt standart uzunlikka ega bo ` lgan va tezkorligi nisbatan pastroq AX yacheykalaridan farqli o ` laroq ). Mikroprotsessorning interfeysli tizimi SHK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo ` ljallangan , u o ` z ichiga MP ning ichki interfeysi , buferli eslab qolish registrlari va kiritish - chiqarish portlarini ( KCHP ), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi . Interfeys (interface) — kompyuter qurilmalarini o`zaro moslash va aloqa qurilmalari to`plami bo`lib, ularning o`zaro samarali ishlashini ta’minlaydi. Kiritish-chiqarish porti (I/O port) — ulash texnikaviyurasi bo`lib, mikroprotsessorga boshqa qurilmalarni ulash imkonini beradi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko`p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. 6David A. Patterson, John L. Hennessy. Computer Organization and Design, Fifth Edition: The Hardware/Software Interface. Morgan Kaufmann. USA 2014. 301 р . Tizimli shina — kompyuterning asosiy interfeysli tizimi bo`lib, u kompyuterning barcha qurilmalari orasidagi o`zaro ulanishni va aloqani ta’minlaydi. Tizimli shina quyidagilarni o`z ichiga oladi: • qiymatlarning kodli shinasi (AQSH), u operand sonli kodining (mashina so`zi) hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulash sxemalarini o`z ichiga oladi;

• adresning kodli shinasi (AQSH), u asosiy xotira yacheykalarining va tashqi qurilma kiritish-chiqarish portlarining adreslari kodining hamma razryadlarini parallel uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o`z ichiga oladi; • ko`rsatmalarning kodli shinasi (KKSH), u mashinaning hamma bloklariga ko`rsatmalarni (boshqaruvchi signallarni, impulslarni) uzatish uchun simlar va ulanish sxemalarini o`z ichiga oladi; • ta’minot (tok) shinasi, u energota’minot tizimiga SHK ning bloklarini ulash uchun simlar va ulanish sxemalarini o`z ichiga oladi. Tizimli shina axborotni uchta yo`nalishda uzatilishini ta’minlaydi: 1. Mikroprotsessor bilan asosiy xotira orasida. 2. Mikroprotsessor bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida. 3. Asosiy xotira bilan tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari orasida (xotiraga bevosita murojaat qilish rejimida). Barcha bloklar, aniqrosh, ularning kiritish-chiqarish portlari mos ravishda bir xil shaklga keltirilgan raz’yomlar (birikish joylari) orqali shinaga bir xil qilib ulanadi: bevosita yoki nazoratchilar (adapterlar) orqali. Tizimli shinani boshqarish mikroprotsessor bilan bevosita yoki ko`pincha asosiy boshqarish signallarini shakllantiruvchi shina nazoratchisining qo`shimcha mikrosxemasi orqali amalga oshiriladi. Tashqi qurilmalar bilan tizimli shina orasida axborotni almashish ASCII kodlaridan foydalanish bilan bajariladi. Asosiy xotira (AX) ma’lumotlarni saqlash va mashinaning boshqa bloklari bilan ma’lumotlarni almashish uchun mo`ljallangan. AX ikki xil eslab qoluvchi qurilmani o`z ichiga oladi: doimiy eslab qoluvchn qurilma (DEQQ) va tezkor eslab qoluvchi qurilma (TEQQ). DEQQ, (ROM — Read Only Memory) O`zgarmaydigan (doimiy) dasturli va ma’lumotnoma axborotlarini saqlash uchun mo`ljallangan; O`zida saqlanayotgan ma’lumotni faqat tezkor o`qish imkonini beradi (DEQQdagi axborotni o`zgartirish mumkin emas).

TEQQ (RAM — Random Access Memory) SHK joriy vaqt oralig`ida bajarayotgan, bevosita axborot-hisoblash jarayonida qatnashayotgan ma’lumotlarni (dasturlar va ma’lumotlarni) tez yozish, saqlash va o`qish uchun mo`ljallangan. Asosiy xotiraning asosiy afzalliklari – uning yuqori tezkorligi va xotiraning har bir yacheykasiga aloxida murojaat qilish (yacheykaga bevosita adresli murojaat qilish) imkoniyatidir. Asosiy xotiraning kamchiligi sifatida mashina ta’minoti uzilgandan keyin undagi ma’lumotlarni saqlash imkoniyati yo`qligini (energiyaga borliqligi) ta’kidlash kerak. Asosiy xotiradan tashqari SHK ning tizimli platasida energiyaga bog`liq bo`lmagan CMOS RAM (Complementary Metall-Oxide Semiconductor RAM) xotira ham mavjud bo`lib, u doimo o`zining akkumulyatoridan ta’minlanadi; unda SHK ning texnikaviyli joylashishi (kompyuterda bor bo`lgan hamma texnikaviyura) to`g`risidagi ma’lumot saqlanib, bu joylashish tizim har safar ulanganda tekshiriladi. Tashqi xotira SHK ning tashqi qurilmasi bo`lib, bu qachondir masalani echish uchun kerak bo`lishi mumkin bo`lgan ma’lumotni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi. Xususan, tashqi xotirada kompyuterning butun dasturiy ta’minoti saqlanadi. Tashqi xotira turli xil eslab qolish qurilmalarini o`z ichiga oladi, lekin ulardan eng ko`p tarqalgani, deyarli istalgan kompyuterda mavjud bo`lgan va strukturali sxemada ko`rsatilgan qattiq (QMDY) vaegiluvchan (EMDY) magnit disklardagi yig`uvchilardir. Bu yig`uvchilarning vazifasi: katta hajmdagi axborotni saqlash, so`rov bo`yicha tezda eslab qoluvchi qurilmaga saqlanayotgan axborotni yozish va uzatish. QMDY va EMDI faqat konstruktiv (tuzulish) jihatdan, saqlanadigan axborot sig`imi va axborotni qidirish, yozish va o`qish vaqti bilan farqlanadi. Tashqi xotira qurilmalari sifatida ko`pincha optik diskdagi yig`uvchilar (CD- ROM — Compact Disk Read Only Memory) va zamonaviy flash xotiralar ishlatiladi. Ta’minot manbai — SHK ning avtonom va tarmoqdi energota’minoti tizimini o`z ichiga olgan blok.

Taymer — mashina ichidagi haqiqiy vaqt elektron soati, u kerak bo`lganda, joriy vaqt paytini avtomatik olishni ta’minlaydi (yil, oy, soatlar, minutlar, sekunddar va sekund ulushlari). Taymer avtonom ta’minot manbaiga — akkumulyatorga ulanadi va mashina tarmoqdan uzilganda ham ishlayveradi. Tashqi qurilmalar SHK ning tashqi qurilmalari (TQ) — har qanday hisoblash kompleksining muhim tarkibiy qismidir, shuni aytish etarliki, TQ, butun SHK narxining 80 — 85 % ini tashkil etadi. SHK ning TQ, mashinani tashqi muxit: foydalanuvchilar, boshqarish ob’ektlari va boshqa EHMlar bilan o`zaro ishini ta’minlaydi. Tashqi qurilmalarga quyidagilar kiradi: • Tashqi eslab qolish qurilmalari (TEQQ) yoki SHK ning tashqixotirasi; • foydalanuvchining muloqat vositalari; • ma’lumotlarni kiritish qurilmalari; • ma’lumotlarni chiqarish qurilmalari; • aloqa va telekommunikatsiya vositalari. Foydalanuvchining muloqat vositalari o`z tarkibiga videoterminallarni (chispletlar) va ma’lumotni nutqli kiritish-chiqarish qurilmalarini oladi. Videomonitor (displey) — SHK ga kiritilayotgan va undan chiqarilayotgan ma’lumotlarni aks ettirish uchun qurilmadir. Nutqli kiritish-chiqarish qurilmalari tez rivojlanayotgan multimedia vositalariga kiradi. Nutqli kiritish qurilmasi — bu turli xil mikrofonli akustik tizimlar, "tovushli sichqonlar", masalan, odam talaffuz qilayotgan harf va so`zlarni anglay oladigan, ularni identifikatsiya qiladigan va kodlaydigan murakkab dasturli ta’minot.

Nutqli chiqarish qurilmasi — bu kompyuterga ulangan baland gapiruvchilar (dinamiklar) yoki tovushli kolonkalar orqali ishlab chiqariladigan, raqamli kodlarni harf va so`zlarga o`zgartirishni bajaradigan turli xil tovush sintezatorlari. Ma’lumotlarni kirtnsh qurilmalariga quyidagilar kiradi: • klaviatura — SHK ga sonli, matnli va boshqaruvchi axborotni qo`lda kiritish uchun qurilma; • grafik planshetlar (digitayzerlar) — planshet bo`yicha maxsus ko`rsatkichni (peroni) harakatlantirish yo`li bilan grafik ma’lumotlarni, tasvirlarni qo`lda kiritish uchun pero siljiganda uning koordinatalari o`qiladi va bu ma’lumotlar SHKga kiritiladi; • skanerlar (o`quvchi avtomatlar) — mashinada yozilgan matnlar, grafiklar, rasmlar, chizmalarni qog`ozdagi tashuvchilardan avtomatik o`qish va SHK ga kiritish uchun; • ko`rsatish qurilmalari (grafik manipulyatorlar) — grafik axborotni displey ekraniga kiritish uchun kursor harakatini ekran bo`yicha boshqarish yo`li bilan va keyinchalik kursor koordinatini kodlash va uni SHK ga kiritish bilan (joystik — richag, "sichqoncha", trekbol — gardishdagi shar, yorug`lik perosi va b.); • sensorlik ekranlar — tasvirlar, dasturlar yoki buyruqlarning aloxida elementlarini displeyning poliekranidan SHK ga kiritish uchun. Ma’lumotlarni chiqarish qurilmalariga quyidagilar kiradi: • printerlar — ma’lumotni qog`ozli tashuvchida qayd etish uchun yozuvchi qurilma; • grafikchizuvchilar (plotterlar) — grafik ma’lumotni (grafiklar, chizmalar, rasmlar) SHK dan qog`ozdagi tashuvchiga chiqarish uchun. Aloqa va telekommunikatsiya qurilmalari priborlar va avtomatlashtirishning boshqa vositalari bilan (interfeyslar moslashtiruvchilari, adapterlar, raqamli-analog va analog-raqamli o`zgartirgichlar va sh. o`.) aloqa qilish uchun va SHK ni aloqa kanallariga, boshqa EHM va hisoblash tarmoqlariga (tarmoqli interfeysli plata, "ulanishlar", qiymatlarni uzatish multipleksorlari, modemlar) ulash uchun ishlatiladi.

Yuqorida aytib o`tilgan qurilmalarni ko`pchiligi shartli ajratilgan guruhga — multimedia vositalariga mansubdir. Multimedia (multimedia — ko`p vositalilik) vositasi — bu texnikaviy va dastur vositalari to`plami bo`lib, u odamga kompyuter bilan o`zi uchun tabiiy bo`lgan turli xil muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, annimatsiya va b. ishlatib, muloqot qilishni ta’minlaydi. Multimedia vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni nutqli kiritish va chiqarish qurilmalari; kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta videoekranli mikrofonlar va videokameralar, akustik va videotasvirga oluvchi tizimlar; tasvirni videomagnitofondan yoki videokameradan oluvchi va uni SHK ga kirituvchi tovushli va videoplatalar, video ushlab oluvchi platalar; hozirdayoq keng tarqalgan skanerlar (chunki ular kompyuterga yozilgan matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi); va nixoyat, ko`pincha tovushli va videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan, optik diskdagi katta sig`imli tashqi eslab qolish qurilmalari. Qo`shimcha integral mikrosxemalar. SHK ning tizimli shinasiga va MP ga tipik tashqi qurilmalarbilan bir qatorda ba’zi bir qo`shimcha integral mikrosxemalar ulangan bo`lishi mumkin; ular mikroprotsessorning ish imkoniyatlarini kengaytiradi va yaxshilaydi: matematik soprocessor, xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi, kiritish-chiqarish soprocessori, uzilishlar nazoratchisi va b. Matematik soprocessor qayd qilingan va ko`chib yuradigan nuqtali ikkilik sonlar ustida, ikkilik kodlangan o`nlik sonlar ustida amallar bajarishni tezlashtirish uchun, ba’zi bir transcendent, shu jumladan trigonometrik funkciyalarni hisoblash uchun keng ishlatiladi. Matematik soprocessor o`zining buyruqlar tizimiga ega va asosiy MP bilan parallel (vaqt bo`yicha kelishilgan holda), lekin MP boshqaruvi ostida ishlaydi. Amallarni bir necha o`n martalab tezlashtiradi. MP ning oxirgi modellari, 80486 DX MP dan boshlab, soprocessorni o`z strukturasi ichiga olgan. Xotiraga bevosita murojaat qilish nazoratchisi MP ni magnit disklardagi yig`uvchilarni bevosita boshqarishdan halos etadi, bu esa SHK ning samarali

tezkorligini jiddiy oshiradi. Bu nazoratchisiz TXQva TEQQ orasidagi qiymatlarni almashish MP registri orqali ikki qadamda, nazoratchi bor bo`lganda esa bir qadamda amalga oshiriladi qiymatlar bevosita, MP ni chetlab o`tib, TXQva TEQQo`rtasida uzatiladi. Kiritish-chiqarish soprocessori — MP bilan parallel ishlashi hisobiga, bir nechta tashqi qurilmalarga (displey, printer, QMDY, EMDY va b.) xizmat ko`rsatganda kiritish-chiqarish jarayonlarini bajarishni juda tezlashtiradi; MP ni kiritish-chiqarish jarayonlarini qayta ishlashdan ozod etadi, shu jumladan xotiraga bevosita murojaat qilish rejimini amalga oshiradi. Uzilishlarning nazoratchisi SHK da muhim rol o`ynaydi. Uzilish — bir dasturni bajarilishini hozirgi vaqtda yanada muhimroq boshqa dasturni tezkor bajarish maqsadida vaqtincha to`xtatilishidir. Uzilishlar kompyuterni ishlashida doimo paydo bo`ladi, shuni aytish etarliki, ma’lumotlarni kiritish-chiqarishning hamma jarayonlari uzulishlar bilan bajariladi, masalan, taymerdan uzulishlar uzulish nazoratchisi tomonidan sekundiga 18 marta hosil qilinadi va xizmat ko`rsatiladi (tabiiyki, foydalanuvchi ularni sezmaydi). Uzilishlar quyidagilarga bo`linadi: • kiritish-chiqarish bazaviy tizimidan uzulishlar yoki quyi daraja uzulishlar; • operatsion tizimdan uzulishlar yoki yuqori daraja uzulishlari. Izox. Uzilishlar to`g`risida to`liqroq ma’lumotni ishdan bilib olish mumkin. Uzilishlar nazoratchisi uzulish jarayonlariga xizmat ko`rsatadi, tashqi qurilmalardan uzulishga so`rovni qabul qiladi, bu so`rovni muhimlilik darajasini aniqlaydi va MP ga uzulish xabarini beradi. MP, bu xabarni olib, joriy dasturning bajarilishini to`xtatadi va tashqi qurilma so`ragan uzulishning maxsus xizmat ko`rsatish dasturini bajarishga o`tadi. Xizmat ko`rsatish dasturi bajarilgandan so`ng uzilgan dasturni bajarilishi qayta tiklanadi. Uzilishlar nazoratchisi dasturlanadigan hisoblanadi. Mikroprotsessorning interfeysli tizimi SHK ning boshqa qurilmalari bilan ulash va aloqa qilish uchun mo`ljallangan, u o`z ichiga MP ning ichki interfeysi,

buferli eslab qolish registrlari va kiritish-chiqarish portlarini (KCHP), boshqarish sxemalari va tizimli shinani oladi. Taktli impulslar generatori chastotasi shaxsiy kompyuterning asosiy tavsiflaridan biri hisoblanadi va ko`p jihatdan uning ishlash tezligini aniqlaydi, negaki mashinadagi har bir amal ma’lum taktlar soni davonida bajariladi. Mikroprotsessorlar xaqida Suz olib borar ekanmiz asosiy muxim tushinchalarga tuxtalib utishimiz lozim bo`ladi. Mirkoprotsessorga nisbatan amal bajaruvchi xar kanday tashki qurilma periferiya deb atash imumkin. Registr- qurilmalarning o`ziga xos tengliklar birlashmasini angldatadi, ularning vazifasi ma’lumotlarni saklash hamda ma’lumotlarga tezkor murojat kilish imkoniyatini beradi. Ushbu qurilmalar integral sxemada triggerlarda foydalaniladi. Trigger uz navbatida traziztor utkazgichlarda malga oshiriladi (ya’ni elektron kalitlar). N trigger registrda N bit ma’lumotni tushinish mumkin. Port –SHunday sxemaki odatda uziga bir qancha registrlarni kamrab oluvchi hamda ulanish imkoniyatini beruvchi vositadir, masalan pereferiya qurilmasi mirkoprotsessorni tashki shinasiga ulanishida kurishimiz mumkin. Amalda xar mikrsxema xar xil maksadlar uchun ishlatiladi. SHaxsiy kompyuterda xar bir port uziga xos unikal rakamiga ega bo`ladi. SHuni aytib utish joyizki portlarni rakami moxiyatan registrlarning kiritib chikarish manzili bulib xizmat kiladi. SHuningdek manzil kengligi asosiy xotira va kiritib chikarish porti bilan kesishmaydi. Uziliksizlik-tushinchasiasinxron jaraening xabarini anglatadi (ya’ni protsessor kandaydir asinxron jaraenni tushinadi). Ushbu xolatda buyruqlarning ketma ketligi tuxtatiladi. Uning urniga esa boshka bir ketma- ketlik amalga oshiriladi. Uzuliksizlikni bir qancha turlarga bo`lish mumkin: Mantiqiy uziliksizlik, texnikaviy uziliksizlik hamda dasturiy uzuliksizlik. Texnikaviy uziliksizlik odatda pereferiya qurilmasi talabiga boglik bo`ladi. Mantiqiy uziliksizlik mirkoprotsessorning ish jaraenida uz uzida yuz beradi. Dastur uzuliksizligi bajarilaetgan dasturlarning foydalanishdagi maxsus dastur ichidagi dasturlarni bajarish bilan ifodalanadi.

To`g`ridan to`g`ri ulanishda (DMA, Direct Memory Access) pereferiya qurilmasi tezkor xotira bilan bevosita boglik bo`ladi. Mirkoprotsessorning ichki registrlaridan kelib chikkan xolda. Ushbu ulanishning asosiy afzalligi katta xajmdagi tezkor ma’lumot almashinishda kurishimiz mumkin (ya’ni kayta yuklashda xotiraning tashki saklovchilari). Kup xollarda port manzillariga, rakamlariga un oltilik sanok sitemasidan foydalaniladi. Ushbu xollarda kerakli sonlardan so`ng `h’ (hexadecimal) belgisi turadi. Shaxsiy kompyuterning asosiy qurilmalari va ularning vazifasi. Tizimli blok - kompyuterning eng muhim qismi bo`lib, u kompyuterning asosiy elektron qurilmalarini o`z ichiga oladi. Shuning uchun u shaxsiy kompyuterning eng muhim tahlil etuvchilaridan biri sanaladi. Tizimli blokning tarkibi quyidagilardan iborat: Tizimli plata; Disk yurituvchi; Qattiq disk(vinchestr); Tok manbai bloki. Tizimli plata – maxsus materialdan yasalgan plastinada joylashgan mikrosxemalardan iborat bo ` lib , ular o ` zaro bog ` lovchi elektr toki o ` tkazuvchi yo ` llari bilan bog ` langan . Tizimli plata kompyuterning eng muhim elementlarini o ` zida jamlaydi , jumladan : Markaziy protsessor ; Tezkor xotira mikrosxemalari ; Doimiy xotira qurilmasi ; Taymer ( joylashtirilgan soatlar ); Kengaytirish tutashmalari va boshqalar . Tizimli plataning eng muhim elementlaridan biri –markaziy protsessordir. Dastur bilan berilgan ma'lumotlarni o`zgartiradigan, barcha hisoblash jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o`zaro aloqasini o`rnatadigan qurilma protsessor deb ataladi.

Mikroprotsessor ishlatuvchi ma’lumot yoki dasturlarni aynan xotiradan o`ladi va natijalarni unga yozadi. Xotira kopincha doimiy, qo`shimcha va tashqi xotira deb ataluvchi qismlarga bo`linadi. Xotiraning joriy deb atalishning sababi biror dastur kompyuter islash jarayonida hosil bo`lgan ma`lumotlarni saqlab turadi va juda tez ishlaydi. Mikroprotsessor undan ma’lumotni olish yoki unda yozish, undan ma`lumotni olish yoki unga yozishda deyarli vaqt sarflamaydi. Kompyuterda joriy xotira 1 MB yoki undan kam bo`lsa u faqat MS DOS OT muhitida ishlashga yaroqli. Agar joriy xotira4 MB bo`lsa kompyuter MS DOS OT Windows 3.1 muhitida ishlaydi. Agar kompyuter joriy xotirasi 32 MB va undan katta bo`lsa tarmoqlarda kompyuterlararo suratli ma’lumlar yoki videofilmlar almashish va ular ustida ishlash imkonini beradi. Windows 95 muhiti unda ishlovchi MS OFICCE dasturlarida ishlash imkonini beradi. Ko`p ishlatilgan ma`lumotlar KESH–xotirada yoziladi. Shu bois kompyuter zaruriy ma`lumotlarni dastlab KESH–xotiradan qidiradi, so`ngra zarurat bo`lsa joriy xotiraga murojaat qiladi. IBM PC kompyuterida xotiraning BIOS doimiy xotira, CMOS yarim doimiy xotira turlari mavjud bo`lib, ularda kompyuter qurilmalarini tekshiruvchi dasturlar operatsion tizimni yuklash va kompyuter qurilmalariga hizmat ko`rsatish funksiyalarini bajaruvchi dasturlar saqlanadi. Xotira. Xotira kompyuterda dasturlar va berilganlarni, amal natijalarini saqlaydigan qurilma. Xotiranig turlari ko`p: tezkor, doimiy, tashqi, kesh, video va boshqalar. Tezkor xotira kompyuterning muhim qismi bo`lib, prosessor undan amallarni bajarish uchun dastur, berilganlarni oladi va amalni bajarib natijani yana unda saqlaydi. Agar kompyuter o`chirilsa, tezkor xotirada saqlanayotgan dasturlar va berilganlar yo`q bo`lib ketadi. Shuning uchun ularni qattiq diskda yoki disketlarda saqlab qolish kerak.

Doimiy xotira . Kompyuterlarda berilganlar unda avvaldan joylashtirilgan doimiy xotira ( BIOS – Basic Input - Output Sustem – kiritish - chiqarishning asosiy sistemasi ) mavjud . Bunday xotiradan faqat o`qish mumkin. Shuning uchun ham u ROM Read Only memory- faqat o`qish uchun) deb ataladi. IBM PC kompyuterlarda bu xotira kompyuter jihozlarini ishlashini tekshirish, operasion sistemaning boshlangich yuklanishini ta’minlash, qurilmalarga xizmat ko`rsatishning asosiy funksiyalarini bajarish uchun ishlatiladi. Kesh xotira. Kesh xotira kompyuter ishlash tezligini oshirish uchun ishlatiladi. U tezkor xotirava mikroprosessor orasida joylashgan bo`lib, uning yordamida amallar bajarish tezkor xotira orqali bajariladigan amallardan ancha tez bajariladi.

Mikroprosessorning xotiraga murojatida, kerakli dastur va berilganlar kesh xotirada qidiriladi. Vinchesterlar kompyuterning ichida joylashgan bo`lib, uning hajmi bir necha Gegabaytgacha bo`ladi. Vinchester deganda silindrsimon shakldagi maxsus germetik idishga joylashtirilgan, bir o`qqa mustahkamlangan ustma-ust joylashgan disklarnig majmui tushuniladi. The same principle allows us lo create the illusion of а large memory that we can access as fast as a very small memory. Just as you did not oeed to access all the books in the library at once with equal probability a program does not access J.II of its code or data at once with equal probability. Otherwise, it would be impossible to make most memory accesses fast and still have large memory io computers^ just as it would be impossible for you to fit all the library books an your desk and si ill hod what you wanted quickly. This principle of locality underlies bath the way in which you did your work in the library and the way that programs operate. The principle of locality states that programs access a relatively small portion of their address space at any instant of time, just as you accessed a very small portion of the library's collection. There are two different types of locality: ■ Temporal locality (locality in time}: if an item is referenced-, it will tend to be referenced again soon. If you recently brought a book to your desk to Look at, you will probably need to look at it again soon. ■ Spatial locality (locality in space): if an item is referenced k items whose addresses are close by will tend, to be referenced soon. For example, when 8 Tezkor xotira - o ` zida ayni vaqtda kompyuter ishlayotgan dasturlar uchun ma ' lumotlar shu bilan birga ishning natijasi saqlanadigan mikrosxemalardan tahlil topgan . Doimiy xotira BIOS (Basic Input-Output System - kiritish va chiqarishning baza tizimi) kompyuterdagi asosiy dasturlar to`plamini saqlovchi mikrosxemadir.

Uning tezkor xotiradan farqi shuki, kompyuter tok manbaidan o`chirilganda ham axborotni doimiy saqlaydi. Qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) komp’yuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saqlashga mo`ljallangan. Masalan, operatsion tizim dasturlari, ko`p ishlatiladigan dasturlar paketlari, xujjatlar taxrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshqalar. Komp’yuterda qattiq diskning mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi. Foydalanuvchi uchun qattiq diskdagi jamlagichlar bir-biridan, ya’ni diskka qancha axborot sig`ishi bilan farq qiladi. Xozirgi paytda komp’yuterlar asosan sig`imi 20 Gbayt va undan ko`p bo`lgan vinchesterlar bilan jixozlanmokda. 8 David A. Patterson, John L. Hennessy. Computer Organization and Design, Fifth Edition: The Hardware/Software Interface. Morgan Kaufmann. USA 2014 Fayl serverlar nafakat katta sig`imli, balki tezkor bo`lgan bir nechta vinchesterlar bilan jixozlanishi mumkin. Qattiq disk(vinchestr) – axborotni o`qish, yozish va saqlash qurilmasidir. Vinchestrning axborot siqimi 20 Mbaytdan 120 Gbaytgacha bo`lishi mumkin. Ayniqsa, «Vinchestr» markaziy protsessorga axborotni disk yurituvchiga qaraganda tezroq uzatadi. Tizimli platada yana boshqa ko`plab qurilmalar joylashgan bo`lib, ular haqidagi ma'lumotlar bilan mustaqil tanishib olish tavsiya etiladi.

Disk yurituvchi va yumshoq disk - kompyuterda dastur , matn , rasm va boshqa ko ` rinishdagi ma ' lumotlarni saqlash uchun mo ` ljallangan . Odatda ular alohida ishlamaydi. Agar solishtiradigan bo`lsak, disketalarsiz diskyurituvchi go`yo kassetasiz magnitofondir. Diskyurituvchi – disketadagi axborotni yozish va o`qish uchun mo`ljallangan bo`lsa, disketa axborotni uzoq vaqt saqlash uchun maxsus vositadir. Monitor(displey) - matn va tasvir ko`rinishdagi axborotlarni ekranga chiqarish qurilmasi bo`lib, hozirgi vaqtda monoxrom va rangli monitorlar mavjud. Klaviatura – ma'lumotlarni kompyuterga kiritish qurilmasidir. Klaviaturada bir qancha tugmachalar joylashgan bo`lib, ular bajaradigan funktsiyasiga qarab to`rt guruhga ajratiladi: Asosiy tugmachalar; Boshqaruv tugmalari; Tahrir qilish tugmalari; Funktsional tugmachalar. Asosiy tugmachalarga - harflar, raqamlar joylashgan tugmachalar kiradi. Bu tugmachalar yordamida kerakli ma'lumotlar kompyuterga kiritiladi. Boshqaruv tugmalariga - Enter, Esc, Ctrl, Alt, CapsLock, NumLock, Shift, Tab va kabi tugmachalar kiradi. Ularda turli boshqaruv ishlarini amalga oshirish mumkin. Tahrir qilish tugmalariga - Delete, Insert, Home, End, PageUP, PageDown kabi tugmachalar kiradi. Ular yordamida kiritilgan matnlar ustida taqrirlash ishlari olib boriladi. Funktsional tugmachalarga klaviaturadagi F1 dan F12 gacha bo`lgan tugmachalar kiradi. Kompyuterda amaliy dasturlarning ish tartibiga ko`ra qar bir funktsional tugmachaning o`z vazifasi bo`ladi. Ko`pgina hollarda funktsional tugmachalar yordamida malum bir vazifalarni bajarish mumkin. Klaviatura - axborot va ma'lumotlarni kompyuter xotirasiga kiritishga va kompyuter ishini boshqarishga mo`ljallangan qurilma hisoblanadi. Klaviaturalar o`zining tuzilishi ya'ni tugmachalar soni va joylashishiga qarab har xil kompyuterlarda har xil bo`lishi mumkin, lekin ularning vazifasi o`zgarmaydi.

Hozirgi vaqtda qo`llanilayotgan IBM PC tipidagi kompyuterlarda ikki xil klaviatura ishlatiladi: 1. Standart holdagi kichik klaviatura (tugmachalar soni 84 ta) 1. Kengaytirilgan holdagi katta klaviatura (tugmachalar soni 101, 103 va 105 ta bo`lishi mumkin) Bundan tashqari klaviaturalar lotin harflarining joylashuviga ko`ra ham farqlanadi: 1. Amerika va Angliya standarti - QWERTY 1. Frantso`z standarti - AZERTY. Klaviaturadan foydalanish tartibi quyidagicha: Klaviaturadan kichik harflarni kiritish uchun harf joylashgan tugmacha o`zi bosiladi, katta qarflarni kiritish uchun kiritilishi kerak bo`lgan harf Shift tugmachasi bilan birgalikda bosiladi. (Bunda birinchi Shift bosilib, qo`yib yubormasdan kerakli harf bosiladi). Maxsus tugmachalar vazifasi: Tab - kursorni bir oynadan ikkinchi oynaga o`tkazish, matn dasturlarida abzatsdan yozishga o`tkazish. Caps Lock - bosh qarflar bilan yozishga o`tkazish. (Enter) - berilgan buyruqni kiritish va bajarish, matn dasturlarida kiritilayotgan satrni tugatish keyingi satrga kursorni o`tkazish. (Ba'zi kompyuterlarda RETURN tugmasi hisoblanadi). Delete (Del) - kursor o`rnida turgan belgini o`chirish va kursordan o`ngda turgan belgini tortish va o`chirish. Insert (Ins) - kursorning holatini o`zgartirish. (Back Spase) - kursordan chapda turgan belgini o`chirish. yo`naltiruvchi strelkalar kursorni mos kelgan tomonga harakatlantirish. Home, End - kursorni mos ravishda satr boshiga va satr oxiriga keltirish. Page UP, Page Down - kursorni mos ravishda sahifa boshiga va sahifa oxiriga keltirish. Num Lock - klaviaturaning qo`shimcha tugmachalarini ishga tushirish. Esc - voz kechish tugmasi, berilgan buyruqni bekor qilish. F1 - F12 - maxsus amallarni bajaruvchi funktsional tugmachalar bo` lib, turli dasturlarda turli vazifalarni bajaradi.

Ctrl, Alt, Shift - tugmachalari boshqa tugmachalarning vazifasini o`zgartirish uchun ishlatiladi. Print Screen - tugmasi ekrandagi tasvirni printerga chiqaradi. Pause Break - bajarilayotgan dastur ishini to`xtatadi. Tugmachalar majmui: Ctrl+Break - ishlayotgan dasturning tugashini ta'minlaydi. Ctrl+Alt+Delete - Operatsion sistemani qayta yuklash, kompyuterni qayta o`chirib yoqish. Ctrl+C - buyruq yoki dastur ishini tugatish. Ctrl+P - ekrandagi ma'lumotni printerga chiqarish. Ba'zi maxsus tugmachalar ma'nosi: Esc ("Eskeyp") - ubejat - bekor qilish. Back Space - orqaga - o`chirish. Tab (Tabulyatsiya), Ctrl (Kontrol), Alt (Alternativa). Enter (kiritish), Del (Delete ("delit" - udalit). Ins (Insert - "insert" - qo`ymoq(vstavit)). Shaxsiy kompyuterning qo`shimcha qurilmalari va ularning vazifasi. Kompyuterning yanada samarali ishlashini kengaytirish maqsadida ularga qo`shimcha qurilmalar ulanadi. Qo`shimcha qurilmalarga quyidagilar kiradi: Sichqoncha; printer; Skaner; plotter; Modem; Kompakt disklar va h.k. Sichqoncha - kompyuterga axborot kiritishni va murakkab dasturlar bilan ishlashni yengillashtiruvchi qurilma. Albatta, barcha dasturlar sichqoncha bilan ishlashga mo`ljallangan emas, lekin shunday dasturlar borki, ularning ishini sichqonchasiz boshqarish juda qiyin (masalan, tasvir muqarrirlari 0*1*, bilan ishlaganda). Odatda sichqoncha tugmasining soni ikki va uchta bo`ladi. Ikki tugmali sichqonchaning cha’ tugmasi Enter tugmasi vazifasini, o`ng tugmasi esa Esc tugmasi vazifasini bajaradi (o`ng qo`lda ishlovchilar uchun). Uch tugmalilarda o`ng va chap tugmachalar yuqoridagi vazifalarni, o`rtadagi tugmacha esa to`ldiruvchi Enter tugmasiday ishlaydi. Рrinter - kompyuterdagi ma'lumotlarni qog`ozga chiqaruvchi qurilmadir. printerlarning hozirgi kunda quyidagi turlari mavjud: matritsali, lazerli, siyohli. Matritsali printerlar - ma'lumotlarni nuqtalar yordamida bosmaga

chiqaradi. Bunday printerlar boshqa printerlarga qaraganda sekinroq ishlaydi, chop qilish sifati uncha yaxshi emas va chop qilish tezligi ham katta emas. Ularning asosan 28 va 48 ignalilari keng tarqalgan. Ignalar son ko`pligi printerning yaxshi ekanligidir. Lazerli printerlar - ma'lumotlarni sifatli chiqarishi va tezligining yuqori ekanligi bilan boshqa `rinerlardan ajralib turadi. Uning rangli va rangsiz turlari mavjud. Lazerli printerlarda chop qilish juda qulay bo`lib, u minutiga 8-15 varaqni ba'zilari esa 40 varaqqacha bo`lgan ma'lumotlarni chop etishi mumkin. Bu printerning bir kamchiligi - unda ishlatiladigan toner (rang) va katrijning tez almashtirilib turilishidadir. Siyoqli printerlar – maxsus siyoqlarni purkash yo`li bilan ishlagandigi uchun lazerli deb ataladi. Bu printerlarning rangli va rangsiz turlari mavud bo`lib, ularda ma'lumotlarni chop qilish sifati bilan boshqa printerlardan ajralib turadi. Ularning kamchiligi siyoqning tez tamom bo`lib qolishi va uning nozikligidir. Bu printerlar matnli ma'lumotlarni tez, grafik tasvirlarni esa matnga nisbatan sekinroq chop etadi. Skaner – kompyuterga matnli yoki tasvirli ma ' lumotni kirituvchi qurilmadir . Skanerlar belgilarni ham anglaydi, shuning uchun qo`lyozmalarni ham kompyuterga kiritish mumkin. Buning uchun maxsus dastur bo`lishi zarur. Plotter – chizmalarni qog`ozga chiqaruvchi qurilmadir. plotterlar asosan loyiqachilar, shahar arxitekturasi bilan shuqullanuvchilar kabi mutaxassislarga qulay. Modem – bu kompyuter va telefon tarmoqi o`rtasidagi tarjimon hisoblanadi. U telefon tarmoqi orqali kompyuterdagi ma'lumotlarni boshqa bir kompyuterga jo`natish va qabul qilish imkoniyatini beradi. Modemlarning ichki va tashqi turlarga bo`linadi.

Ichki modem plata ko`rinishida kompyuter ichiga maxsus joyga o`rnatiladi. Tashqi modem esa, ham faks ham modem rolini o`ynaydi va aloqida qurilma sifatida kompyuterga ulanadi. Kompakt disk – bu axborot saqlashda qo`llaniladigan plastik disk bo`lib, o`zida katta hajmdagi axborotni saqlay oladi. Kompakt disklarning axborot siqimi 650 Mbayt va undan yuqori bo`lishi mukin. Hozirda kompakt disklarning bir qancha turlari ishlab chiqilmoqda. Jumladan, CD ROM (Compact Disk Read Only Memory – faqat o`qish uchun lazerli disk) va CD Writer (yozuvchi) kabi turlaridan hujjatlarning elektron versiyalarini saqlashda bu kabi disklardan unumli foydalanilmoqda. Disketa – ma'lumotlarni, dasturlarni doimiy saqlash, ayiraboshlash maqsadlarida ishlatiladi. Disketalarning FDD (Floppy Disk Drover-egiluvchan disk qurilmasi) va HD (Hidy density – yuqori zichlik) kabi turlari mavjud bo`lib, asosan HD tipli disketalardan foydalanilmoqda. Disketalar axborot sig`imiga ko`ra ikki xil bo`ladi: 5.25 dyuymli (133 mm)- bunday disketalarning 180, 360 Kbayt va 1.2, 2 Mbayt axborot sig`imli turlari mavjud. 3.5 dyuymli (89 mm) –bunday disketalarning 0.72, 1.44, 2 va 2.88 Mbayt axborot sig`imli turlari mavjud.

Bulardan tashqari yana bir qancha qo`shimcha qurilmalar mavjud bo`lib, ularning vazifalari bilan mustaqil tanishishingiz mumkin.

$Adabiyotlar: 1. A.A. Abduqodirov, S.Q. Tursunov. Ta’limda axborot texnologiyalari, Toshkent, 2019. – 340 b. 2. Abduqodirov A. A. va boshk. Axborot texnologiyalari.: Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun darslik. \ Abdukodirov A., Xaitov A., Shodiev R. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001.- 250 bet. 3. Abduqodirov A. A, Haitov A. Informatika: Akademik litseylar uchun o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: O‘kituvchi. 2002. – 189 bet. 4. Azlarov T. R. IHTA kursidagi murakkab masalalarni yechish. -Toshkent: Temiryo‘lchi, 1996. – 44 bet. 5. Azlarov T. R., Zakirova F. M. Sbornik olimpiadnix zadach i uprajneniy po OIVT. - Toshkent: Temiryulchi, 1996. - 96s. 6. Aripov M. va boshq. Informatika: Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Toshkent: 2002. – 203 bet. 7. M. Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T. TDYuI, 2004 y.9-11 b 8. Axmedov A., Tayloqov N. Informatika: Akademik litsey va kasb– hunar kollejlari uchun darslik. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001. - 272 bet. 9. Boqiyev R. Kompyuterlashtirilgan ukuv jarayonining inson-mashina sistemasi sifatidagi ayrim muammolari \\ Pedagogik ta’lim. 2000. №1. 93-94 betlar. 10. Boqiyev R. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika ta’limi haqida \\ Litsey va akademik litseylarda ta’min tizimini taqomillashtirish. Ilmiy uslubiy makolalar to‘plami. - Toshkent, 2000. 2 – 4 betlar.$

O'xshashlar

Matematika fanining o`ziga xos xususiyatlarini tushuntirishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash

Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi faniga kirish

Kasb-hunar kollejlari o`quv xonalari, labaratoriyalari hamda o`quv ustaxonalariga qo`yiladigan talablar va ularni jihozlash

O`quv, o`quv-metodik, ilmiy va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish

Pedagogik nizolar va ularni bartaraf etish texnologiyasi