Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi faniga kirish

Yuklangan vaqt:

12.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

244 KB

Ko'chirib olish

Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi faniga kirish Reja: 1. «Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi» fani va uning predmeti, maqsadi, vazifasi va mazmuni 2. Ta’limni axborotlashtirish, uning tavsifi va asosiy tushunchalari 3. Ta’lim muassasalarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning metodik jihatlari 4. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning didaktik asoslari

«Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi» fani va uning predmeti, maqsadi, vazifasi va mazmuni «Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi» fanining asosiy maqsadi magistrantlarning zamonaviy axborot texnologiyalarining usul va vositalari haqidagi bilim, ko`nikma va malakalarini rivojlantirish va ulardan foydalana olishni tashkil etish uslublarini tushuntirish, shuningdek mutaxassislik fanlarini psixologiya, pedagogika, biologiya va boshqa fanlar bilan aloqasini ko`rsatish. 1. Tashkiliy qism (magistranlarning salomlashishi, tanishuv, yo`qlama qilish). 2. Mashg`ulot maqsadini qo`yish (bugun mashg`ulotda biz mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi predmeti nimani o`rganadi va uning informatika o`qitiuvchisini tayyorlashdagi o`rni, shuningdek ushbu kursning maqsadi va vazifalarini o`rganamiz) 3. “Yoshlarni informatikaga o`qitish osonmi?” mavzusi bo`yicha munozara. - Har bir yangi kursni o`rgana borib, biz ko`pincha o`zimizcha: «Nima uchun?», «Uni o`rganish kompetentlik mutaxassis bo`lishimizda uni o`rganish nima beradi?» kabi savollar beramiz. Kursning «Informatika o`qitish uslubiyoti» nomidan, u o`ziga xos xususiy uslubiyotni tashkil etishi va informatikani predmet sifatida o`rganishni o`ziga oladi. - O`zimizga o`raganish zaruratini aniqlash uchun, quyidagi savollarga javob berib bilishga harakat qilaylik: • «Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi» fani nima uchun o`quv rejaga kiritilgan? • Ushbu kurs qanday fan va predmetlar bilan aloqador? • Talabalarni o`qitish uchun o`qituvchi qanday sifat, ko`nikma va malakalarga ega bo`lishi lozim? Munozara mobaynida quyidagi xulosalarni shakllantirish kerak: kursni kiritilishi o`quvchilarni axborot jamiyatida o`zaro ta’sir etish, ta’limda va jamoat

hayotida axborot texnologiyalarining ahamiyati ortib borishi tufayli ijtimoiy sharoitlarning o`zgarishi bilan bog`liq. «Informatika o`qitish uslubiyoti» fani ko`pgina fan va predmetlar bilan aloqador; o`qituvchi o`quvchilarning tushunchalarni shakllantirish ko`nikmalarini tashkil etish bilan ham, rivojlantiruvchi va o`qitish dasturlari bilan ishlashni ham egallagan bo`lishi lozim. Muhokamadan so`ng o`qituvchining sifatlar modelini tuzush mumkin. 4. Kursning umumiy xarakteristikasi. 1985 yili umumta’lim maktablariga alohida «Iformatika va hisoblash texnikasi asoslari» predmetini kiritilishi pedagogika fanning yangi sohasini shakllanishiga start berib, uning ob’ekti informatikaga o`qitishdan iborat bo`ldi. Ilmiy mutaxassisliklarni rasmiy sinflashtirishiga mos ravishda, zamonaviy bosqichda jamiyatning qo`ygan informatikaga o`qitishning qonuniyatlarini tadqiq qiladigan peadgogikaning ushbu bo`limi hozirgi kunlarda «ta’lim va tarbiya nazariyasi va uslubiyoti (informatikaga; ta’lim turlari bo`yicha: maktabgacha, umumiy ta’lim maktabi, o`rta maxsus, kasb- hunar, oliy ta’lim turlarini, informatikani mustaqil o`rganishni, o`qitishning masofali shaklini olishi lozim)» nomini oldi. Sanalgan har bir soha ilmiy pedagogika oldida o`zining muammolarini qo`ymoqda. Bizni ko`proq umumiy hrta ta’lim maktab va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida informatikani o`qitish qiziqtiradi. Informatika ta’lim va tarbiya nazariyasi va uslubiyoti hozirgi paytda jadal rivojlanmoqda. Undagi ko`pgina masalalar yaqinlarda paydo bo`lib, hanuzgacha o`zining chuqur nazariy asosini ham, uzoq tajribasini ham olgani yo`q. Informatikani o`qitish uslubiyoti umumiy maqsadlar bilan birgalikda o`zining oldiga quyidagi masalalarni qo`yadi: • Informatikani o`rganishning aniq maqsadini aniqlash; • umumta’lim predmetining mazmuni va uni o`rta ta’limdagi o`quv yo`nalishidagi o`rnini belgilash; • umumiy ta’lim maktablari va o`qituvchi-amaliyotchiga davlat tomonidan oldiga quyilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan o`qitishning eng maqbul uslublari tashkiliy shakllarini ishlab chiqish va taklif etish;

• Informatikaga o`qitishning barcha vositalarini ko`rib chiqish (o`quv, qo`llanmalar, dasturiy vositalar, texnik vositalar va sh.k.) va ularni o`qituvchining ishlash amaliyotida qo`llash bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Boshqacha aytganda, informatikani o`qitishda ham umum ta’lim maktabning boshqa fanlarinin o`qitish uslubiyotidagi kabi asosiy masalalarning: • informatikaga nima uchun o`qitish kerak ? • nimani o`rganish kerak ? • informatikaga qanday o`qitish kerak ? kabi ana’naviy uchlikdagi savollar qo`yiladi. Informatika o`qitish uslubiyoti — yosh fan, lekin u bo`sh joyda shakllanmagan. Ilgarilab ketgan umumiy kibernetika ta’limi fundamental didaktik tadqiqotlarining maqsadi va mazmuni, informatika kiritilishidan avval maktab tomonidan to`plangan pedagogik tajribalar: • O`quvchilarga kibernetika elementlarini o`qitilishi; • Algoritmlashtirish va dasturlashtirish; • Mantiq elementlari; • Hisoblash va diskret matematika elementlarining informatkaga o`qitishda muhim umumta’lim yondashuvdagi masalalarini ishlab chiqish qariyib yarim asr tarixiga ega. Informatika o`qitish uslubiyoti o`zinig rivojlanishida falsafaga, pedagogikaga, psixologiyaga, informatikaga (shu jumladan, maktab informatikasiga), shuningdek umumta’lim maktabining umumlashgan amaliy tajribasiga tayanadi. Informatika uslubiyotini birlashtiruvchi barcha uslubiy-pedagogik bilimlar va tajribalar ichidan, davlat ta’lim standartlariga mos holda «Informatika o`qitish uslubiyoti» mutaxassisligi bo`yicha tayyorlash ta’limiy-kasbiy dasturining «Informatika o`qitish nazariyasi va uslubiyoti» o`quv predmeti ajralib turadi. Dastlab, fizika-matematika fakultetlari negizida matematika o`qituvchisi mutaxasissligiga qo`shimcha sifatida tayyorlashni tashkil etish munosabati bilan pedagogika oliy ta’lim muassasalarining o`quv rejalariga 1985 yili «Informatika o`qitish uslubiyoti» o`quv kursi kiritilgan. Tezlikda ushbu kurs bo`yicha birinchi

o`quv qo`llanma paydo bo`ldi 1 . Maktablarda «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» predmetini o`qitishga na darslik va na kompyuterlar bo`lgan. Kompyuter o`rnida mikrokalkulyatorlar, keyinroq «Pravets» kompyuterlaridan foydalanila boshlangan. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida informatika darslarini turli adabiyotlardan yoki Rossiyada chop etilgan darsliklardan foydalanib tashkil etilar edi. Respublikada dastlab foydalanilgan darslik (Ershov A.P., Kushnirenko A.G. i dr. Osnovi informatiki i vo`chislitelnoy texniki (uchebnoe posobie dlya sred. ucheb. zaved.), 1989 g. va Kushnirenko A. G. i dr. Osnovi informatiki i VT. Uchebnik dlya sr. uch. zavedeniy, 1990 g.)lar A.Abduqodirov tomonidan tarjima etilib respublika umumta’lim maktablari darslik bilan ta’minlanishiga zamin yaratildi. 1993 yildan e’tiboran 10-11-sinflarda o`qitilayotgan IHTA predmeti respublikamizda 8-9-sinfdan o`qitila boshlandi. 1993 yildan e’tiboran Nizomiy nomli pedagogika institutiga matematika va informatika mutaxassisligi bo`yicha o`qituvchilar tayyorlash uchun dastlabki qabul amalga oshirildi. 1995 yildan boshlab «Informatika» mutaxassisligi bo`yicha Davlat ta’lim standartlari joriy etilgan. Respublikada informatika o`qituvchilarini tayyorlash tobora kengaya bordi. Lekin informatika o`qitish uslubiyoti bo`yicha mos adabiyotlarni ancha vaqtgacha yo`qligi, oliy ta’lim muassasalarida tashkil etilayotgan mashg`ulotlar aksariyat vaqtlarda davriy nashrlarga tayanilgan holda olib borildi. Bo`lajak o`qituvchilarning uslubiy tayyorgarligi uchun rasmiy mo`ljal bo`lib, O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligini namunaviy o`quv dasturlari xizmat qildi. Ushbu o`quv kursning asosiy mazmunini dasturiy- texnik vositalari, shuningdek maktab kursining aniq mavzularini tayanch va kasbiy o`qitish bosqichlarida o`qitish uslublari bilan birgalikdagi informatika o`qitish uslubiyotining umumiy nazariy asoslari tashkil etadi. 1994 yildan boshlab umumta’lim maktablarining «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» predmetini o`qitishga mo`ljallangan А .A.Abduqodirovning darsliklari o`zbek tili bilan bir vaqtda qoraqalpoq tilida, 1997 yildan esa tojik, qozoq, turkman, qirg`iz, rus tillarda ham chop etila boshlandi.

Informatika o`qitish uslubiyotining informatika fani, psixologiya, pedagogika va boshqalar bilan aloqadorligi . Informatika o`qitish uslubiyoti kursining o`rganish ob’ekti informatika tushunchalaridan iborat bo`lganligidan, kurs ularning xususiyatlarini hisobga oladi, ya’ni ixtiyoriy materialni bayon qilinishi asosiy: axborot, model, algoritm tushunchalarga mos holda olib boriladi. Sinfda ishlashning uslub va shakllarini tanlashda o`quvchilarning sub’ektiv psixologik xarakteristikalarini hisobga olinishi zarur. Bunday bilimlarni psixologiya fani taqdim etadi. Uslub didaktikaning qismi bo`lib, o`z navbatida pedagogikaning qismidan iborat. Shuning uchun unda pedagogikaning tadqiqot uslublari foydalaniladi, didaktikaning qonun va tamoyillari (faollik; o`qitishda nazariya bilan amaliyotni bog`liqligi; ko`rgazmalilik; o`qitishning tarbiyalovchi xarakteri; ilmiylik; o`qitishda muntazamlilik va izchillik; o`qitishning tushunarli bo`lishi; namunalardan foydalanish; o`quvchilarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish; bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishning puxta bo`lishi va didaktik reduktsiya tamoyillari) bajariladi. Faollik tamoyili. O`quvchilar har bir darsga faol qatnashishi kerak, chunki o`quvchi qandaydir ish bajarsa, bilimni ongli o`zlashtiradi va u xotirasida chuqur o`rnashib qoladi. Natijada o`quvchi bilimni yaxshiroq va chuqurroq o`zlashtiradi, eslab qoladi va uning fanga qiziqishi ortadi. Nazariyaning o`qitish amaliyoti bilan bog`liqligi tamoyili. Ilmiy bilimlar faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog`langanligi sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularning mazmunini o`zlashtirib olishgina emas, balki bilimlarni amalda qo`llay bilish ham zarur. O`quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash nazariy bilimlar berish jarayonida boshlanadi, keyinchalik u tajriba va amaliy mashg`ulotlarda davom ettiriladi. Bu mashg`ulotlarda o`quvchilar o`qituvchi rahbarligida tajribadan olingan bilimlarning ishonarli ekanligini tekshiradilar, ularni mustahkamlaydilar hamda ularda shu bilimlarni amalda qo`llash ko`nikmalari va malakalari hosil bo`ladi. O`qitishning ko`rgazmaliligi tamoyili. O`quvchilarda o`rganilayotgan jarayonlarni, narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish bilan bog`liq muayyan

hissiy amaliy tajriba bo`lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli suratda o`zlashtiradilar. Bu tamoyil o`qitish jarayonida turli sezgilardan: ko`rish, eshitish, sezish va boshqalardan foydalanishni talab etadi. O`quvchilar buyumni qanchalik har tomonlama idrok qilishsa, ularning shu buyum haqidagi bilimi ham shunchalik to`la va chuqur bo`ladi. Mashg`ulotlarda turli xil ko`rgazmali qurollarni qo`llash o`quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularning diqqatini safarbar etadi. Bilimlarni iloji boricha ko`rgazmali va real hayotga yaqin qilib tatbiq etish–bir tomondan tilning tushunarliligini va o`qitish jarayonida audio-vizual vositalardan foydalanishni talab qilsa, ikkinchidan, u bevosita ish jarayonida va real holatda o`qitishni taqozo etadi. O`qitishning tushunarli bo`lishi tamoyili o`rganilayotgan materialning mazmuni, hajmi va o`qitish uslublari o`quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga, jismoniy kuchi va bilish imkoniyatlariga mos bo`lishini talab etadi. Namunalardan foydalanish tamoyili. O`qituvchi o`quv materialining mazmunini tushuntirish uchun har doim yaxshi namunalarni tanlashga harakat qilishi kerak. Yaxshi nusxa (model), amaliyotdan namunaviy misollar, yaxshi hamda yomon mahsulotlar ham kutilgan darajadagi natijaning sifati qanday bo`lishi yoki bo`lmasligini aniq ko`rsatadi. Didaktik reduktsiya tamoyili. O`quvchi bilimlarni yuqori darajada o`zlashtirishi uchun o`quv materiali kerakli miqdorgacha qisqartirilishi lozim. Umumiy (kompleks) va murakkab topshiriqlar doimo didaktik ravishda osonlashtirilishi lozim. O`quv materialini iloji boricha oddiyroq tushuntirishga va nihoyatda ko`p va keng o`quv materiali bilan o`quvchilarni qiynamaslikka harakat qilish darkor. Ilmiylik tamoyili. O`quvchilarga o`rganish uchun ilmiy jihatdan asoslangan, amalda sinab ko`rilgan ma’lumotlar berilishini talab etadi. Ularni tanlab olishda fan va texnikaning eng yangi yutuqlari va kashfiyotlardan foydalanish kerak. O`qitishning tarbiyalovchi xarakteri . O`qitish va tarbiyalash jarayonlari bir-biriga uzviy bog`liq. Ta’lim o`quvchilarga juda katta tarbiyaviy ta’sir ham ko`rsatadi. U o`quvchilarning bilish imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini

rivojlantirishga, ularning o`quv va mehnat faoliyatidagi faolligi va mustaqilligini, bilimga qiziqishini oshirishga yordam beradi. O`quv mashg`ulotlarining to`g`ri tashkil etilishi va ularni o`tkazish uslubiyoti o`quvchilarga juda katta tarbiyaviy ta’sir ko`rsatadi. Ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida tarbiyaviy yo`nalishning ustuvorligini ta’minlash asosiy mezon hisoblanadi. Tarbiya orqaligina inson o`z shaxsini anglab etadi. O`zini-o`zi anglagan kishigina o`z qobiliyatlari va imkoniyatini bilgan holda ehtiyojini shakllantirish zarurligini tushunadi. O`qitishda muntazamlilik va izchilik tamoyili. Muntazamlilik va izchillik tamoyili o`quv jarayonining hamma bo`g`inlarida amalga oshiriladi. Uning talablari darsliklar va dasturlarni tuzishda o`z aksini topadi. Ulardagi material didaktik talablar hamda fanning mantig`i bo`yicha joylashtiriladi. O`quv dasturida nazariy va amaliy mashg`ulotlarning bir-biriga uzviy bog`lanishi saqlanishi kerak. Har bir darsda o`quv maqsadini aniq belgilash va belgilangan maqsadga muvofiq keluvchi mazmunini tarkib toptirish lozim. O`qitishda o`quvchilarning ongliligi va faolligi tamoyili o`qitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o`quvchilar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo`llash uslublarini ongli va faol egallab oladigan, ularda ijobiy tashabbuskorlik va o`quv faoliyatida mustaqil, tafakkur, nutq rivojlanadigan bo`lsin. O`qitishdagi onglilik tamoyili o`quvchilarning o`z o`quv ishlarining aniq maqsadlarini aniq tushunishlarini, o`rganilayotgan fakt, hodisa, jarayonlarni va ular o`rtasidagi bog`lanishni tushungan holda o`zlashtirib olishlarini, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda qo`llay olishlarini bildiradi. O`quvchilarning faolligi ularning nazariy materialini egallab olishlarida va sinfda, laboratoriyada topshiriqlarini bajarishlarida namoyon bo`ladi. O`quvchilarning shaxsiy, o`ziga xos (individual) imkoniyatlarini hisobga olish tamoyili. Har bir o`quvchi o`zining shaxsiy (jismoniy, ruhiy va b.) xususiyatlariga egaki, ular uning o`quv faoliyatiga katta ta’sir etadi. Pedagogning

bu xususiyatlarni o`rganish va hisobga olishi o`qitish sifatini oshirish va har bir o`quvchining ijobiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. O`quvchining kuchli va ojiz tamonini bilib olishga, uning qiziqishlari, tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, xayoliga xos bo`lgan xususiyatlarni o`rganishga, uning fe’l-atvori va irodasini yaxshi bilib olishga harakat qiladi, o`quvchilarning hayotiy va mehnat tajribalarini, ularning faoliyati xususiyatlarini o`rganadi. Bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishning puxtaligi tamoyili. Egallangan bilim, ko`nikma va malakalarning kelgusida ilmiy bilimlar tizimini o`zlashtirib olishda asos bo`lib xizmat qilishi uchun, ular puxta o`zlashtirilgan, yaxshi mustahkamlangan bo`lishi va o`quvchilarning xotirasida uzoq vaqt saqlanishi kerak. Puxtalik tamoyilining talablari shulardan iborat bo`lib, bularga rioya qilmaslik o`quvchilarning o`zlashtirmasligiga, o`qishda orqada qolishga sabab bo`ladi. O`qitish tamoyillari bilan bir qatorda o`qitishning asosiy qoidalari ham bo`lib, ularga quyidagilar kiradi: tushunarlidan-tushunarsizga; yaqindan-uzoqqa; osondan-qiyinga; aniqdan-mavhumga; umumiydan-xususiyga. Masalan, informatika o`qitishda o`quv-bilish faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish ma’lum uslublari, ya’ni o`qitishning umumdidaktik uslublari (M.N. Skatkin va I.Ya.Lerner bo`yicha): axborot-retseptiv, reproduktiv, muammoli bayon etish, evristik, tadqiqiy va sh.k. uslublari foydalaniladi. 1. Axborot – retseptiv metod . Bu uslubdan boshlab darsda bilish jarayoni boshlanadi. Ta’lim beruvchi axborotni beradi, ta’lim oluvchilar uni qabul qiladilar, eslab qoladilar, fikr yuritadilar, eslab qoladilar. Axborotni boshlang`ich manbai kitob, o`quv qo`llanma, ko`rgazmali qurol va vositalar xizmat qilishi mumkin. 2. Reproduktiv uslub – ta’lim beruvchi savoli yoki topshirig`i asosida o`rganilayotgan materialni ta’lim oluvchilar qayta ishlaydilar. U bilan ular ta’lim beruvchi bayoni orqali yoki kitob, o`quv qo`llanma yordamiga tayanadilar. 3. Muammoli bayon uslubi – ta’lim beruvchi muammo tanlaydi, o`zi echadi lekin bunda uning echimi yo`l ko`rsatadi. Biroq ziddiyatlarni ta’lim oluvchilarga tushunarli qilib beradi. Echish yo`lidagi harakatlarni ya’ni qanday fikr yuritishni ochib beradi. Bu uslubni vazifasi shundan iboratki ta’lim beruvchi ilmiy

bilish namunalarini muammoni ilmiy echishni “bilim embriologiyasi”ni ko`rsatadi. Ta’lim oluvchilar bu harakatlarni ishonchliligini nazorat qiladilar, uni mantig`ini fikriy kuzatishadi, butun muammoni echish bosqichlarini o`zlashtiradilar. 4. Evristik uslub ijodiy faoliyatni bo`laklab o`zlashtirish malakasi muammoli topshiriqlarni echishni alohida bosqichlarini egallash ta’lim oluvchilarni butun masalani echishga o`rgatish uchun, ularni har bir echim bosqichlarini mustaqil bajarishga o`qitish zarur bo`ladi. Birinchi holatda – muammoni ko`rish, hujjatlarga tasvirlangan isbot yoki hodisaga rasmga savollar qo`yishni taklif qilish, ikkinchi holatda – isbot qilish, uchinchidan ko`rsatilayotgan dalillardan xulosalar chiqarish, to`rtinchidan tahlillarni aytib berish, beshinchidan echimni tekshirish rejasini tuzish. 5. Tadqiqiy uslub ijodiy faoliyatning asosiy o`qitish uslubi bo`lib hisoblanadi. Bu uslub, uning oddiy variantlarida ham muammoli masalani to`liq echishda uning kerakli bosqichlaridan mustaqil o`tishda ta’lim oluvchidan maxsus tayyorgarlikni talab etadi. Mashg`ulotlarni tashkil etish shakllari — frontal, individual va guruhiy yoki boshqacha sinflashtirishda ma’ruza, suhbat, so`rov, sayohat, laboratoriya ishi, praktikum, seminar va sh.k. lardan iborat bo`lishi mumkin. Psixologiya sohasida erishilgan yutuqlar turli yoshlardagi sinflarda mashg`ulotlarni tashkil etishda hisobga olinadi. «EHM bilan tanishuv» yoki «Grafik muharrirni o`rganish» kabi bir mavzu bo`yicha mashg`ulotlar quyi, o`rta va yuqori stinflarda turlicha tashkil etiladi. Nafaqat vazifalar, balki mashg`ulotlarni o`tkazish shakli, o`qituvchining darsdagi o`zini tutishi ham turlicha bo`ladi. Informatika o`qitish uslubiyotini ixtiyoriy fan bilan aloqasini o`rnatish mumkin. Informatikani o`qitish zamonaviy darajada turli ilmiy bilim sohalaridagi ma’lumotlarga asoslanadi: biologiya (odam, boshqa tirik organizm kabi biologik o`zini-o`zi boshqariladigan tizimlar), tarix va jamiyatshunoslik (jamoat ijtimoiy tizimlari), o`zbek tili (grammatika, sintaksis, semantika va boshq.), mantiq

(fikrlash, formal amallar, rost, yolg`on), matematika (son, o`zgaruvchilar, funktsiyalar, to`plamlar, beligilar, amallar), psixologiya (qabul qilish, fikrlash, kommunikatsiya). Informatikaga o`qitishda falsafani (dunyoning tizimli-axborot tasvirini o`rganishda dunyoqarashli yondashuv), filologiyaning (matn muharrirlarni o`rganish, sun’iy intellekt tizimlari), matematika va fizika ning (kompyuterli modellashtirish), naqqoshlik va grafika ning (grafik muharrirlarni, multimedia tizimlari) va hokazolarning muammolariga mo`ljallanishi zarur. Shunday qilib informatika o`qituvchisi o`z bilimini doimiy ravishda to`latib boradigan keng irodali odam bo`lishi lozim. Ta’limni axborotlashtirish, uning tavsifi va asosiy tushunchalari Odamzodning o`z rivojlanishini barcha bosqichlarida va barcha faoliyat sohasida, shu jumladan, ta’lim jarayonida ham uning oldida doimiy ravishda axborot to`plash, uni qayta ishlash va axborot bilan almashinish masalalari turgan. Tabiiyki, shu sababli ta’limning axborot ta’minoti - axborotni qandaydir tashuvchilarda uni akslantirish shakl va usuli yaratilgan. Etarlicha uzoq vaqtlar mobaynida bunday ta’minot tashuvchisi va olingan axborotni to`plashi, uni qayta ishlashi va uzatishi uchun, odamning miyasi, tili va eshitish kabi organlari asosiy qurol bo`lib xizmat qilgan. Kompyuter ( ingl. computer —«hisoblagich») — berilgan, ochiqlikda aniqlangan o`zgaruvchi amallar ketma-ketligini, ko`proq sonli hisoblarni bajara oladigan qurilma yoki tizim. Dunyoga kompyuterning kirib kelishi, bu holatni tubdan o`zgartirib, oqibatda axborot, axborot texnologiyalari, axborot kommunikatsiya texnologiyalari, informatika, iformatikalash, kompyuterlashtirish va ta’limni kompyuterlashtirish kabi tushunchalarning paydo bo`lishiga sababchi bo`ldi. Axborot — (lat. informatio — tushuntirish, baën qilish) — shartli signal (belgi)lar ërdamida shaxslar, predmetlar, dalillar, voqealar, hodisalar va jaraënlar

haqida ularni tasvirlash shaklidan qat’iy nazar uzatiladigan va saqlanadigan ma’lumotlar. Axborot izlash - bu u yoki bu so`rov bo`yicha saqlanayotgan axborotlardan ma’lumotlarni tanlash jarayoni. Odatda, so`rovlar saqlanayotgan axborotning tartiblanganligini hisobga oladilar. Axborotni taqdim etish — bu aniq masalalarni echishda ma’lumotlarni olish (uzatishda)dan yoki saqlash (izlash)dan keyingi foydalanish uchun qulay shaklga keltirish jarayoni. Axborotni uzatish — aniq masalalarni echish uchun ma’lumotlarni zarur taqdim etish shaklda uzatish jarayoni. Axbortni himoya qilish — bu ma’lumotlarni qanday bo`lsa, shundayligicha saqlash, shuningdek, unga kirishni chegaralash jarayonlaridir. Texnologiya (yunoncha techne - τέχνη — san’at, mahorat va logos - Xoyoq- tushuncha, ta’limot) - qandaydir mahsulotni olish uchun (ta’limda - o`quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda) ketma-ket qo`llaniladigan bir necha amallarning ratsional (turg`un) birlashmasi. Texnologiya uslubiyotning mantiqiy va amallik ishlab chiqiladigan o`zagi sifatida qabul qilinishi mumkin. Texnologiya belgilari: maqsadni qo`yish, pedagogik tizimlarni baholash, muqobillik asosida reja va dasturlarni yangilash, amallik komponentalar, faoliyatni tashkil etishning vositalari va usullari, jarayon samaradorligining doimiy o`sishi, salohiyatli ishlab chiqiladigan pedagogik natijalardir. Texnologiyaning bu shakldagi atamasi qadim zamonlardan foydalanilgan. Hozirgi kunlarda ko`pincha so`zlashuvda texnologiya atamasini inglizcha Know How (nou-xau) - bilaman qanday (bajarishni) so`z birikmasi bilan almashtiradilar. Kompyuter texnologiyalari (KT) yoki axborot texnologiyalari (AT) — bu kompyuterlardan foydalangan holda axborotni saqlash, qayta ishlash, uzatish, himoyalash va ishlab chiqishga javob beradigan texnologiyalarning umumlashgan nomi. Zamonaviy ishlab chiqarish, fan, madaniyat, sport va iqtisodning kompyuter qo`llanmaydigan sohalarini tasavvur qilish qiyin. Kompyuter insonga ishda,

ko`ngil ochar o`yinlarda, ta’limda va ilmiy tadqiqotlarda yaqindan yordam beradi. Kompyuter texnologiyalari — bu XXI asr fanining oldingi chegarasidir. O`qitishning kompyuterli texnologiyalari — bu kompyuter yordamida axborotni to`plash, qayta ishlash, saqlash va o`quvchiga uzatish jarayonidir. Hozirgi kunda bunday texnologik yo`nalishlar keng tarqalgan bo`lib, ularda kompyuter: • o`kuvchilarga bilim uzatish maqsadida o`quv materialini taqdim etish uchun vosita: • axborotning qo`shimcha manbasi sifatida o`quv jarayonlarni axborotli qo`llab-quvvatlash vositasi; • o`kuvchilarning bilim darajasini aniqlash va o`quv materiallarni o`zlashtirganligini nazorat qilish vositasi; • bilimlarni amaliy qo`llash ko`nikmalarini egallash uchun universal trenajer; • o`quvchilarning bo`lajak kasbiy faoliyatida muhim elementlardan biri bo`lib xizmat qilmoqda. Axborot texnologiyalari – axborotni izlash, to`plash saqlash qayta ishlash, taqdim etish, tarqatish jarayon va uslublari to`plami va bunday jarayon va uslublarni amalga oshirish usul hamda vositalaridir. Axborot texnologiyalarining takomillashtirilishi jamiyatni axborotlashtirishda muhim omil hisoblanadi. Axborot texnologiyalari esa informatika qonun-qoidalari asosida takomillashtiriladi. Shu ma’noda, axborot texnologiyasi, uni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar, jamiyatni axborotlashtirish yo`nalishlari va axborot texnologiyalarining xususiyatlari o`rganiladi. Hozirgi kundalik turmushimizda axborot va kompyuter texnologiyalari iboralari eng ko`p qo`llaniladigan tushunchalar desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunki hayotning qaysi sohasini olmaylik, qanday amallarni bajarmaylik, albatta, axborotlar bilan ish ko`ramiz. Ya’ni, axborotlardan foydalanish, axborot almashish, ularni uzatish, o`zlashtirish inson faoliyatining asosiy negizini tashkil etadi.

Hozirda axborot texnologiyasi jamiyatning jadal rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omildir. Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo`lgan bo`lsa-da, hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o`ziga xos xususiyati shundaki, tsivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xom ashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ortiq bo`ldi, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida etakchi o`rinni egallamoqda. Axborot texnologiyasi sanoati majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan bog`liq faoliyat sohalarini o`z ichiga oladi. Axborot texnologiyasi sohasida bevosita ishlamaydigan odamlar ham kundalik ishlarida uning imkoniyatlaridan foydalanadilar. Axborot texnologiyalari borgan sari turmushning barcha sohalariga ko`proq singib bormoqda va uning harakatlantiruvchi kuchiga aylanmoqda. Kundalik turmushda turli ko`rinishdagi axborotlar bilan ish yuritasiz, masalan, matnli, grafikli, jadvalli, ovozli (audio), rasmli, video va boshqalar. O`ar bir turdagi axborot bilan ishlash (yig`ish, saqlash va h.k.) uchun turli axborot qurilmalari kerak va ular turli texnik xarakteristikalarga ega bo`ladi. Axborot texnologiyalarining hozirgi zamon taraqqiyoti va yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha sohalarini axborotlashtirish zarurligini ko`rsatmoqda. Chunki, ayni shu soha butun jamiyatning axborotlashtirilishi uchun asos va muhim zamin bo`ladi. Axborot texnologiyalarining texnik vositalari . Texnik vositalar mehnat faoliyatida ishlab chiqarish vositalarining rolini bajarib, axborot texnologiyalarining ajralmas va eng muhim tashkil etuvchilarini tashkil etadi. Texnikaning asosiy vazifasi : — insonning mehnat kuchlanishining samaradorligi darajasini engillashtirish va ko`tarish; — mehnat faoliyat jarayonida uning imkoniyatlarini kengaytirish;

— insonni salomatligi uchun xavfli sharoitlarda ishlashdan ozod (to`la yoki qisman) etish. Axborot texnologiyalari vosita va uslublari o`ziga quyidagilarni oladilar: — texnik vositalar majmuasi; — texnik majmuani boshqarish vositalari; — tashkiliy-uslubiy ta’minot. Texnik vositalar majmuasi — bu bevosita axborotli o`zgartirishlar amalga oshiriladigan asboblar, moslamalar, mashinalar, mexanizmlar va avtomatik qurilmalar yig`indisidir. Texnik majmuani boshqarish vositalari axborotli o`zgartirishlarni joriy etish uchun texnik vositalarni shaxs tomonidan maqsadli foydalanishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Tashkiliy-uslubiy ta’minot texnik vositalar va shaxsning barcha amallarini axborotli o`zgartirishlarni mo`ljaliga mos ravishda yagona monologik jarayonga joriy etishni bog`laydi va o`ziga quyidagilarni oladi: — aniq masalani echish doirasida turli hujjatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish bo`yicha me’yoriy-uslubiy materiallar; — texnika vositalarni ishlatish bo`yicha ko`rsatmali va me’yoriy, shu jumladan, ishlash texnik havfsizligi va jihozlarni me’yorida ishlab turishini qo`llab-quvvatlaydigan sharoitlar bo`yicha materiallar; — aniq kompyuterli axborot texnoologiyasi doirasida shaxsning ishlarini tashkil etish bo`yicha ko`rgazmali va me’yoriy-uslubiy materiallar. Agar texnik vositalarning asosini kompyuter texnikasi vositalari tashkil etsa, u holda gap kompyuterli axborot texnologiyalari haqida boradi. Yangi axborot texnologiyalari haqida gapirish mumkin, agar u: — pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillarini (avvaldan loyihalash, maqsad qo`yish, butunlik) qanoatlantirsa; - didaktikada avval nazariy yoki amaliy echilmagan masalalarni echsa (bunda axborotni tayyorlash va uzatish vositasi bo`lib kompyuter xizmat qiladi); - o`qitish jarayonining axborot ta’minoti, unig barcha komponentalarini

to`la, tizimli tavsiflasa; - uning har bir bo`g`inida axborot texnologiyalari asosida zarur didaktik masalalarni echish imkoniyatini bersa. Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotni iqtisodni rivojlantirish, mamlakat fan-texnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va intellektualllashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyatning boyligi sifatida qo`llash jarayoni tushuniladi. Darhaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish - inson hayotining barcha jabhalarida intellektual faoliyati va rolini oshirish bilan bog`liq ob’ektiv jarayon hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining yaxshilanishi, ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishi, iqtisodning o`sishi, fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi uchun xizmat qiladi. Axborot texnologiyalari o`zining rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o`tgan. Birinchi bosqich - qo`llik. Axborot texnologiyalar asosida ruchka va hisobchining kitobi bo`lgan. Aloqa xat yuborish yo`li bilan amalga oshirilgan. Bu bosqich axborotli qayta ishlashning pas unumdorligi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi bosqich - mexanik. Bu bosqich shu bilan xarakterlanadiki, unda axborotni qayta ishlash uchun yozuv mashinkalari va telefon qo`lana boshlandi . Uchinchi bosqich - axborotni elektrik qayta ishlash. Axborotni qayta ishlash uchun elektrik yozuv mashinkalari va nushalovchi mashinkalar qo`llanila boshlandi. To`rtinchi bosqich - kompyuterli texnologiya. EHMni paydo bo`lishi. Axborot texnologiya, axborotni qayta ishlashning minimum o`ziga: hisobga olish; tahlil va qaror qabul qilish kabi uchta komponentasini oladi va avtomatlashgan tizimlarning rivojlanish og`irlik markazining odam-mashinali jarayonlarni maksimal qo`llagan holda ushbu komponentalarga o`tishi hosil bo`ladi Beshinchi bosqich - shaxsiy kompyuterlarni paydo bulishi. Hisoblash markazlaridan taqsimlangan hisoblash salohiyatga o`tishi hosil bo`ldi, axbortni qayta ishlash texnologiyasining bir jinsliligini ko`tarilishi hosil bo`ldi.

Oltinchi bosqich - yangi axborot texnologiyalar bosqichi. Shaxsiy kompyuterlarni axborotli sohaga joriy qilish va aloqaning telekommunikatsion vositalarini qo`llash axborot texnologiya-larining yangi bosqichini rivojlanishiga olib keldi. Yangi axborot texnologiya - bu shaxsiy kompyuterlar va telekommunikatsion vositalarini foydalanuvchisining «inoqli» interfeysli axborot texnorlogiyasidir. Yangi axborot texnologiyalari quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi: - kompyuter bilan interfaol (muloqotli) ish tartibi. - boshqa dasturiy mahsulotlar bilan integratsiyalanganligi. - ma’lumotlarni va masalalarni qo`yilishining o`zgarishi jarayonining egiluvchanligi. Axborot texnologiyalarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi. 1. Ma’lumotlarni qayta ishlash (to`plash, qayta ishlash, saqlash, hujjatlar yaratish) axborot texnologiyalari 2. Boshqarish axborot texnologiyalari (turli hisobotlar yaratish) 3. Avtomatlashtirilgan ofis axborot texnologiyalari 4. Qaror qabul qilishni qo`llaydigan axborot texnologiyalari 5. Ekspert tizimlari axborot texnologiyalari 6. Billingli tizimlar (mijozlar bilan avtomatlashtirilgan o`zaro hisob – kitoblar qiladigan biznes - qurol) Axborot texnologiyalari qurollari sifatida keng tarqalgan dasturiy mahsulot turlaridan foydalaniladi. Shularni e’tiborga olib, «Yangi axborot texnologiyalar vositalari» tushunchasini qo`yidagicha ta’riflash mumkin. Yangi axborot texnologiyalar vositalari (qurollari) — mikroprotsessor texnikasi, zamonaviy telekommunikatsiya vosita va tizimlar hamda axborotli almashinish, audio-, videotexnika va sh.k. asosida ishlaydigan, axborotni to`plash, jamdash, saqlash, qayta ishlash va uzatish amallarini ta’minlaydigan: turli sinfdagi kompyuterlar («super»dan boshlab to «palm-top»gacha), matnli protsessorlar, kompyuterga nutqni kiritish qurilmasi, skanerlar, ma’lumotlar va bilimlar omborlarini boshqarish tizimlari, multimedia tizimlari, video- va telematn,

modemlar, kompyuter tarmoqlari, axborot izlash tizimlari, raqamli fotokameralar, ekspert o`qitish tizimlari, grafik axborotlarni chiqarish qurilmalari, gipermatnlik tizimlar,televidenie, radio, telefon va faks, ovozli elektron pochta,teleanjuman, eletron jadvallar, elektron kalendarlar, elektron e’lonlar taxtasi, internetdagi navigatsiya dasturiy vositalar, elektron kutubxonalar, o`quv dasturiy vositalar, sir saqlatgich apparatura, muharrir-nashrli tizimlar, cd-rom, matnni biladigan tizimlar dasturiy majmualar (dasturlash tillari, translyatorlar), matn bo`yicha nutqni sintezatorlari, ma’lumotlarni uzatish vositalari, peyjerlar, «virtual haqiqat» tizimlari, geoaxborotli tizimlar, maxsus vazifalarga mo`ljallangan axborot tizimlari va boshqa dasturiy-apparatli vosita va qurilmalardan iboratdir. Kompyuterli axborot texnologiyalari (KAT) deganda, axborot olish, saqlash va uzatishga mo`ljallangan kompyuter jihozlari va dasturiy ta’minotni tushunish mumkin. Kompyuterlashtirish – elektron hisoblash mashina (kompyuter)larning insoniyat faoliyatining turli jabhalariga keng joriy etish. Ta’limni kompyuterlashtirish – ta’lim muassasalarini zamonaviy hisoblash texnikasi, ya’ni kompyuterlar bilan jihozlash jarayoni. Kompyuterlashtirish informatikalashtirishning zaruriy, lekin etarli bo`lmagan shartidir. Ta’limda kompyuter qurol bo`lib, uni foydalanish o`qitish jarayonini tubdan o`zgartirishga olib kelishi lozim. Chunki, o`qitish o`kuvchiga axborot uzatishdan iborat. U holda B.N. Glushkov ta’biricha (axborot texnologiyalari - axborotni qayta ishlash bilan aloqador jarayonlar), axborot texnologiyalari doim foydalanilgan, ya’ni ixtiyoriy pedagogik texnologiya – axborotlidir. Kompyuterlar ta’limda keng qo`llanila boshlangandan keyin, «ta’limning yangi axborot texnologiyasi» tushunchasi paydo bo`ldi. Informatika - nem. Informatik , ingl. Information technology , fr. informatique , ingl. computer science — kompyuterli fan — AQShda, ingl. computing science — hisoblash fani — Buyuk Britanida) — axborotni olish, to`plash, saqlash, o`zgartirish, uzatish va foydalanish usullari haqidagi fan.

Ta’limni informatikalashtirish – bu kompyuter yordamida o`qitishning axborot ta’minotini maqbul foydalanishga qaratilgan jarayondir. U tom ma’noda pedagogik, chunki unda pedagogik masalalar echiladi. Ushbu masalalarning ro`yxati, maqbullik mezonlari, kirish ma’lumotlari va zarur natijalarning barchasi o`qitish jarayoni bilan aniqlanadi. Ta’limda «pedagogik texnologiya» va «axborot texnologiya» tushunchalari – bu aniq bir ma’noda sinonim tushunchalardir. Kommunik а tsiya ( lot. communicatio —ma’lumot, uzatish; lot. communico - umumiy qilaman) – tirik organizmlar orsida axborot almashinish (muloqot). Kommunikatsion texnologiyalar – bu axborot uzatish jarayoni va uslublar hamda ularni amlga oshirish usullaridir. Axborot kommunikatsion texnologiya (AKT) – uslub, ishlab chiqarish jarayon va dasturli-texnik vositalarning, foydalanuvchilar foydasiga axborotni to`plash, qayta ishlash, saqlash, uzatish, akslantirish va foydalanish maqsadida integratsiya qilingan to`plamidir. Axborot kommunikatsion texnologiyalari – bu axborot va kommunikatsion jarayonlarni birgalikda amalga oshirish uchun mo`ljallangan texnologiyalardir. Dunyo bo`yicha ko`pgina tadqiqotlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari o`quvchini o`qitish natijalarini va o`qituvchilar o`qitishining sifatini yaxshilash mumkinligini isbotladi. Yaponiyaning Ta’lim multimedia milliy instituti tomonidan qilingan ma’ruza, ta’lim sohasida AKT integratsiya dasturi yordamida o`quvchilarning o`zlashtirishiga, ayniqsa matematika, shuningdek, ilmiy va ijtimoiy tadqiqotlar bo`yicha «Bilim - tushunish» va «Amaliy va taqdimotli ko`nikmalar» sohasida ijobiy ta’sir etishini isbotladi. AKTning ta’limdagi asosiy ustivorligi : - AKT yordamida tasvirlar o ` qitish va o ` qish jarayonida o ` quvchini ham , o ` qituvchini ham xotirasini ta ’ sir etgan holda osongina foydalanishi mumkin . - AKT yordamida o`qituvchilar o`kuvchilarga ko`p tushinishni ta’minlagan holda osongina murakkab ko`rsatmalarni osongina berishi mumkin.

- AKT yordamida o`qituvchilar interfaol sinflar yaratishi va darsni qiziqarliroq qilishi, bu bilan o`quvchilarning darsga qatnovini yaxshilashi mumkin. AKTning ta’limdagi asosiy kamchiliklari : - texnikani sozlash anchagina xavfli bo`lishi mumkin; - sotib olish anchagina qimmatga tushadi; - AKT bilan munosabatda bo`lish tajribasi bo`lmagan o`kituvchilarda o`ziga xos qiyinchiliklar paydo bo`lishi. Zamonaviy AKT larni qo`llash o`qitishning natijasiga erishish maqsadida o`quvchi va o`qituvchi orasida maqbul o`zaro ta’sir etishni tashkil etish imkoniyatini beradi va bir vaqtni o`zida: muammoli mazmun ko`rgazmalilik vositalari; dasturli o` qitish vositaldari va nazoratini foydalanishni ko`zda tutadi. Muammoli mazmun ko`rgazmalilik vositalari - bu o`qituvchi-o`quvchi chizmadagi o`qitishning to`g`ri aloqasini o`rnatishdir (1-chizma). O`qitish va nazoratning dasturli vositalari - o`qituvchi-o`quvchi chizmadagi o`qitishning teskari aloqasini o`rnatishdir (2-chizma). O`qituvchi ^^—^ O`quvchi 1-chizma. Muammoli mazmun ko`rgazmalilik vositalari O`quvchi O`qituvchi 2-chizma. Dasturli o`qitish vositalari va nazorati AKT larni joriy etishda quyidagi muammolar kelib chiqdi: - o`quv kursni kompyuterlashtirish uchun o`zgartirish; - o`quv jarayonini kompyuterni qo`llash orqali tashkil etish; - qanday vosita va qnday bilimlarni nazorat qilish, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirsh darajasini baholash; - qo`yilgan pedagogik va didaktik masalalarni hal etish uchun qanday AKTni qo`llash kerak?

Ta’lim muassasalarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning metodik jihatlari Hozirgi kunda jamiyatni axborotlashtirish muammosiga hukumat tomonidan alohida e’tibor berilmoqda. Bunday e’tibor, ayniqsa O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojalntirish va AKT ini joriy etish chora-tadbirlari to`g`risida”gi 2002 yil 6 iyundagi Qarorlari qbul qilinishida boshlandi. Vazirlar Mahkamasining ushbu olamshumul qarorida Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan foydalanish, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-ehtiyojlarini to`liqroq qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirish hamda jahon axborot ashyolaridan bahramand bo`lishni kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishda umumiy ta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy ta’lim muassasalariining ta’lim jarayoniga zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini egallashga asoslangan ilg`or ta’lim tizimlarini kiritish; AKT sohasida, birinchi navbatda dasturiy vositalarni, ma’lumotlarning axborot bazalarini ishlab chiqish, respublika, tarmoq va mahalliy AK tarmoqlarini shakllantirish, kompyuter va telekommunikatsiya texnikasini ishlab chiqish sohalarida ishlash uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashni tashkil qilish masalalari kompterlashtirish va AKT larini rivojlantirish hamda ularning zamonaviy tizimlarini joriy etishning birinchi galdagi eng muhim vazifalari qatoriga kiritilgan. Axborot-arabcha “axbor” so`zidan olingan bo`lib “xabar” degan ma’noni anglatadi. Inson hayotini axborotsiz tasavvur qilish qiyin. Talabalar tomonidan turli fanlardan bilim olish ham ularning axborotga bo`lgan talabini qondirishning bir shakli hisoblanadi. Axborotlarni kundan kun sayin ortib borishi, ularni jamiyatimizni taraqiyotida qo`llanish sohasining kengayishi turli fanlarni paydo bo`lishiga olib keldi. Jumladan, kibernetika, informatika va AT fanlarini shular qatoriga kiritsa bo`ladi.

Informatika fani paydo bo`lganiga nisbatan uncha ko`p vaqt o`tgani yo`q. Shu kungacha olimlar orasida informatika fani o`zining uslublarini o`rganadi degan tortishuvlar mavjud. Hattoki olimlarni ba’zilari orasida informatika fan sifatida mavjud bo`lmasligi zarur, desa boshqalari uni eng yuqori fundamental fanlar qatoriga chiqarmoqchi bo`ladilar. Hozirgi kunda umumiy o`rta ta’lim maktablarining 5-9 sinflarida “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari”, o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasaslari (akademik litsey va kasb-hunar kollejlari)da, “Informatika” va “Axborot texnologiyalari” fanlari, Oliy ta’lim muassasalarida “Informatika, axborot texnologiyalari” fani o`qitiladi. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida “Axborot texnologiyalari” alohida fan sifatida o`qitilmaganligi (bu fan “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari”ning mazmuniga kiritilganligi) tufayli bo`lsa kerak, ba’zi uslubchi-olimlar “Informatika” bilan “Axborot texnologiyalari” fanlarini nima bilan shug`ullanishini chalkashtiradilar. Shuning uchun Ushbu masalalariga oydinlik kiritish maqsadga muvofiqdir. «Informatika» inson faoliyatining turli jabhalaridagi axborotlarni yig`ish, saqlash, uzatish, o`zgartirish va qayta ishlash va undan foydalanish masalalari bilan shug`ullanadigan fan sohasidan iborat bo`lib, axborot ashyosi uchun asosiy kategoriyadan iboratdir. “Axborot texnologiyalari” fani esa, axborotlarni yig`ish, saqlash, uzatish, ozgartirish, qabul qilish va shu jarayonlarni amalga oshiruvchi texnik vositalarni ishlatishni o`rganuvchi fan bo`lib, bunda kompyuter asosan axborotlar bilan ishlash vositasi sifatida foydalaniladi. Axborot inqilobi va jamiyat qurilishining yangi turini-axborot jamiyatining shakllanishini-ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotda axborot va bilimlarninig ahamiyatini tubdan o`zgartiradi. Agar iqtisodiy faoliyat agrar jamiyatda iste’mol oziq-ovqatlarini ishlab chiqish bilan, sanoat jamiyatda-sanoat mollarini ishlab chiqish bilan bog`langan bo`lsa, axborotli jamiyatda asosiy iqtisodiy faoliyat axborotni ishlab chiqish va uni

xalq xo`jaligining barcha sohalarida samarali ishlab turishida foydalanishidan iboratdir. Agar agrar jamiyatda asosiy ishlab chiqarishni chegaralab turadigan omil er, sanoat jamiyatda-mablag` bo`lsa, axborot jamiyatida bunday omil bilimdan iboratdir. Shunday qilib axborot, bilim iqtisodiy rivojlanish asosida yotuvchi fundamental ijtimoiy omil bo`lmoqda. Axborot jamiyatdagi yangi tur iqtisodiy rivojlanish ishchilarning hayotida bir necha marta o`z kasbini o`zgatirishga, doimo o`z malakalarini oshirishga olib keladi. Bugungi kunda ta’lim muassasalarida qo`llanilayotgan va qo`llanishi kerak bo`ladigan asosiy texnologiyalarning turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - chop etilgan materiallar (darslik, qo`llanma va hakozo); - audikassetalar, videokassetalar va videokliplar; - telefon; - radio va televidenie (shu jumladan, sun’iy yo`ldoshli va kabellik); - elektron aloqa; - kompyuterli o`qitish dasturlari; - WWW (Word Wide Web); - Teleanjumanlar (audioanjumanlar, audiografik anjumanlar, videoanjumanlar, kompyuterli anjumanlar). Ushbu texnologiyalar o`zlarining parametrlari to`plamlari bilan o`zaro farq qiladilar va ularning turlicha bo`lishi ularni tanlash muammosini dolzarb qiladi. Endi yuqorida sanalgan texnologiya turlarining mazmuni bilan tanishaylik. 1. Chop etilgan materiallar. Har doimgidek tayyor chop etilgan materiallari ko`pchilik o`quv fanldarining mazmunini asosiy etkazuvchisi (aks ettiruvchisi) bo`lib qolaveradi. Lekin chop etiladigan zamonaviy axborot tayyorlash uchun ko`p darajada zamonaviy axborot texnologiyalari, masalan matnli protsessorlar, kichik nashr qilish tizimlari, skanerlash va fakslar foydalaniladi. Darslik, o`quv qo`llanmalar tarqatma va boshqa o`quv materiallari, hatto eng zamonaviy

kompyuterli telekommunikatsion texnologiyalarga yo`naltirilgan ba’zi kurslar ham, ko`pincha chop etilgan shaklda foydalanish uchun taqdim etiladi. 2. Audiokassetalar, videokasetalar va videodisklar. Audio va videomateriallar hozirgi kunda ta’limda keng qo`llanilmoqda. Videomateriallar (kasseta va disklar) o`quv xonalarida jadval asosida barcha o`quvchilar tomonidan ko`rilishi mumkin. Shuningdek, ulardan yakka holda ham foydalanish mumkin. Jamoaviy foydalanilgan holda, o`quvchilar orasida muloqot va muhokama etish imkoniyati ham mavjud. Video va audiomodullarga materiallar elektron aloqa, ovozli aloqa, telefon, kompyuterli anjumanlarga asoslangan masofali o`qitishda o`quv interfaol modullar bilan birgalikda o`zining yanada ham samarasini ko`rsatadi. 3. Telefon. O`quvchilarni tyutor bilan o`zaro interfaol muloqoti uchun telefon masofali kurslar tashkil etishda samarali foydalanishi mumkin. Mutloq, Verbal muloqotning etarlicha didaktik jihatdan qimmatligi bo`yicha chegaralanganligi (imkoniyatga egaligi) ga qaramay ushbu texnologiyani o`quvchilarni masofadan turib o`qitishda telefondan keng foydalanishni soddaligi va osonligini tushunsa bo`ladi. 4. Radio va oynai jahon (shu jumladan, sun’iy yo`ldoshli va kabellik). Etarlicha katta sonli o`quvchilar auditoriyasiga mo`ljallangan o`quv kurslarni uzatib o`qitishda radio va oynai jahon ko`pincha yaxshi samara beradi. Lekin bu texnologiyalar o`quvchilarga masofadan turib o`qitiladigan kurslarni o`rganishda ularga o`zlariga qulay vaqtni erkin tanlashga imkoniyat bermagan holda masofadan turib o`qitishning egiluvchanlik darajasini pasaytirishlari mumkin. 5. Elektron aloqa . Bu texnologiya ta’limda o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasidagi o`quv aloqani ta’minlab berishda qanday foydalanilsa, xuddi shunday turli anjumanlardagi o`zaro aloqalarda ham foydalanilish mumkin (1-rasm).

Elektron aloqa orqali munozarali forumlar o`tkazish o`quv jarayonida foydalanish uchun turli ro`yxatlarni jo`natishni tashkil etishga mo`ljallangan. Ro`yxatlarni jo`natishning moderirlanuvchi (aloqa anjumanlarni o`tkazishni mutaxassis-moderator boshqargan holda) va moderirlanmovchi, shuningdek ochiq va yopiq shakllari mavjud. Yopiq kompyuterli anjumanlar (b.a. ishtirok etish hamma o`quvchilar uchun mumkin bo`lmagan anjumanlar) ga nafaqat pullik, balki, ma’lum bir darajadagi yoki kasbga ega bo`lgan o`quvchilar uchun mo`ljallangan bepul anjumanlar ham kiradi. Ko`pgina yaqin va uzoq xorijiy davlatlarda, shu jumladan, Rossiyada guruhiy manzillar, obunalar, saralashlar va ma’lumotlarni jo`natishlarni tashkil etish uchun aloqali anjumanlar o`tkazishning maxsus uskunaviy vositalari ishlab chiqilgan. Ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: ListStar http://www.starnine.com/liststar/ ListCaster http://www.mustang/com/products/we/ListCaster Listserv http://www.lsoft.com/listserv/stm Lyris E-Mail LS http://www.lyris.com/ Majordomo http://www.greatcircle.com/’majordomo Minordomo http://www.halcyon.com/sanford/cgi/minordomo SV List http://www.cadvision.com/softventures/htm/SVListblue.htm

Ko`pchilik o`quv aloqa anjumanlarida munozaralarni boshqarish va ularni muvofiqlashtirish maqsadga muvofiq. Bunday anjumanlar moderirlanuvchi hisoblanadi. Ushbu texnologiyadan o`quv jarayonida foydalanishning samarasi ko`p tomondan moderator (fasiliteytor)ning ixtisoslashganligi, uning o`quv kursining maqsadiga eng yuqori darajada erishilishini ta’minlaydigan munozaralarni boshqara olishi bilan aniqlanadi. Maxsus “Moderatorlar” Web sahifalarida (http://star/ucc/nau/ eduG`maruiG`moderators.html) o`quv aloqa anjumanlari olib boradigan o`qituvchilar uchun foydali axborotlar joylashtiriladi. Ushbu sahifalarda: - o`quv anjumanlarni tashkil etish va o`tkazish masalalari tahlil qilinadi; - o`quv anjumanlarda ko`pincha beriladigan savollarning (FAQ) ro`yxatlarini tayyorlash bo`yicha ko`rsatmalar beriladi; - kompyuterli anjumanlarda o`qitish etikasi - etiket muammolari qaraladi; - Moderirlash muammolari bo`yicha chop etilgan qisqacha berilgan ma’lumotlari (annotatsiyalari), ushbu nashrlardagi to`la matnlarning Web sahifalar bilan aloqalari beriladi. 6. Kompyuterli ta’lim dasturlari (shu jumladan, gipermatnli, multimedia, intellektual va boshqalar). Kompyuterli ta’lim dasturlari odatda ikki: axborot ma’lumotnomalik va nazorat - ta’limiy tartibda o`qitish imkoniyati mavjud. Birinchi tartib chop etilgan materiallar, audio va videoyozuvlar bilan birgalikda o`quv materialiga kirishni kengaytirish va soddalashtirish, o`quv materialini qulay va ko`rgazmali tarkiblash uchun, shuningdek, uni ustida oson harakatlanish (navigatsiya) uchun foydalaniladi. Nazorat - ta’lim tartibi o`quvchilarni masofadan turib o`qitish mobaynida o`z- o`zini bilimini sinashda ham, joriy yoki oraliq sinashda ham keng foydalaniladi. Maxsus ishlab chiqilgan uskunaviy vositalardan foydalanish kompyuterli ta’lim dasturlarini yaratish jarayonini anchagina engillashtiradi. Ular yordamida

hatto, kompyuter texnologiyalaridan ko`p xabarsiz bo`lgan tarix, adabiyot, huquq va boshqa fan o`qituvchilari ham bemalol ta’lim dasturlarini yaratishlari mumkin. Kompyuter ta’lim dasturlarini yaratish uchun etarlicha samarali uskunaviy vosita uskunaviy NM - Card gipermediya (ya’ni, matndan tashqari multimedia imkoniyatlarini ham o`zida mujassamlashtirilgan ma’lumotga yo`l ko`rsatuvchi hujjatlar) tizimidir. NM - Card dasturiy majmua sifatida quyidagi uchta asosiy elementlardan tashkil topgan: 1. HYPER-MEDIA - ma’lumotlar omborining elementar blok (tugun)larini yaratish muharriri; 2. Elementar bloklarni yuqoriroq darajadagi birlashmaga birlashtira oladigan komponovshik (aloqalar muharriri); 3. HYPER- MEDIA - ma’lumotlar ombori tuzilishi bo`yicha navigatsiya (yutqazish)ni amalga oshirish imkoniyatini beradigan ijrochi (yutqazuvchi). Oxirgi vaqtda boshqa imkoniyatlari qatorida ta’lim dasturlarini yaratishga imkoniyat beradigan Web texnologiyalar asosida integrallashgan ta’lim paketlarini yaratish tez rivojlanmoqda. 7. WWW ( Word Wide Web - jahon o`rgimchak to`ri). Ushbu eng ko`p tarqalayotgan Internet tizimi ta’limning yangi modelini (o`qitishning yangi uslubini) rivojlanishiga olib kelmoqda. O`quv kurslari Web sahifa va o`quv axborot fazosi xaritasining metashakli asosida ishlab chiqilmoqda. Ushbu texnologiya tovush, video, grafikalarni qo`llash imkoniyatini bera olishiga qaramay, hozirgi vaqtda o`quv kurslarida Web ni eng samarali foydalanishda verbal kommunikatsiyani egallash bo`lmoqda. Hozirgi kunlarda umuman ta’limda qo`llanilayotgan Web texnologiyalarning asosiy turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - integrallashgan ta’lim paketlari (ITP); - asinxron anjuman; - sinxron anjuman; - birgalikdagi masofali guruhiy ish;

Web texnologiyasi asosida yaratilgan ietegrallashgan ta’lim paketlari ichida hozirgi kunda eng ko`p tarqalganlari quyidagilardir: ITP nomi ITP ning asosiy vazifalari Webct Ta’lim kurslarini yaratish, axborot ashyolarini birgalikda foydalanish, anjumanlar o`tkazish, sinash va baholash. Interactive Learning Network O`qitish natijasini baholash, o`quvchilar o`zlatirishi haqidagi ma’lumotlar omborini yaratish, interfaollik assisterlash, haqiqiy vaqtda munozara, guruhiy masofali ta’lim. The Internet Classroom Assistant O ` qitish , anjumanlar o ` tkazish , turli o ` quv muhitida axborot ashyolarini va aloqalarni birgalikda foydalanish . The Learning Manager (TLM) O`quv kurslarining xaritalarini yaratish, o`quv ashyolarining multimediasini saqlash, o`quvchilarni bilimini sinash va baholash. Turli integrallashgan o`qitish paketlarini foydalanish imkoniyatlari haqida axborot olish, ularda foydalanishni namoyish qilish versiyalari bilan tanishish, ta’lim muassasasi bilan ularni olish shartlarini kelishish va boshqa masalalarni aniqlashni quyidagi Web manzil bilan amalga oshirish mumkin: Hozirgi paytda faollik bilan Web texnologiyalari asosida o`quv muloqot mobaynida jo`natilgan ma’lumotlarni saralash va arxivlashni, o`quv munozaralarini uzoqdan boshqarish, forumlarni tuzish va kichik mavzular bo`yicha munozaralar tashkil etish, jo`natilgan ma’lumotlarning ko`p darajalik shajarasini tuzishni

amalga oshirish imkoniyatini beradigan asinxron kompyuter anjumanlarini o`tkazish uchun uskunaviy vositalar ishlab chiqilmoqda. Ular orasida etarlicha keng tarqatilganlari quyidagilardir: W3 Interactive Talk (WIT) http://www.w3.org/pub/www/wit/ WebBoard http://webboard.ora.com/ WebThread http://www.emaze.com/wt-info.htm XAforum http://www.xa.com/forum.htm Big Mouth Lion http://www.infohiway.com/bigmouthlion/ Futplex http://gewis.win.tue.nl/applications/futplex InterBoard http://interboard.theforge.com/ HyperNews http://union.ncsa.uiuc:80/HyperNews Message Board http://www.ichat.com/products/mb_10.html NetForms http://www.maxum.com/NetForms NetForum http://www.biostat.wisc.edu/netforum/ Oxirgi paytda katta tezlikda sinxron kompyuter anjumanlar-Chatwere larni o`tkazish uchun maxsus dasturiy ta’minot rivojlanmoqda. U o`quvchilarni sinxron asosida muloqotdagi interfaol ta’limni tashkil etish, b.a. o`quv jarayonida haqiqiy vaqtda interfaol muloqat tizimini foydalanish imkoniyat beradi. Web texnologiyasi asosidagi sinxron kompyuter anjumanlarni o`tkazish uchun eng ko`p tarqalgan uskunaviy vositalar orasidagilardan quyidagilarni ajratish mumkin: AtChat http://www.abbottsys.com/atchat.html Conference Room http://www.webmaster.com/products/conferenceroom/ index.html HoneyCom http://www.honeysw.com/honeycom.htm ICQ http://www.icq.com LOL Chat http://www.lolchat.com Microsoft Chat http://www.microsoft.com/ie/chat Expressions http://www.eshare.com/products/exp3.html Interaction http://www.interaction.in-progress.com

PowWow http://www.tribal.com/powwow WinTalk http://www.elf.com/elf/wintalk.html Rooms http://www.ichat.com/products/roomsf&b.html Rendezvous http://rendezvous.visualtek.com PumpKIN http://www.klever.net/pumpkin.html PeopleLink http://www.peoplelink.com Sinxron muloqotlarda tovushni uzatish, video va fayllarni uzatish bo`yicha ushbu uskunaviy vositalarning imkoniyatlari masofadan turib o`qitishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi paytda masofadan turib birgalikdagi guruhiy ishni tashkil etishda maxsus dasturiy ta’minot – “guruhver (groupware)”ni – qo`llash alohida dolzarb bo`lmoqda. “Guruhver” tizimlarning axborotni saqlash, boshqarish va ma’lumotlar omborida izlash kabi standart imkoniyatlarini foydalanish masofadan turib o`qitishda birlashgan talabalar loyihalarini ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Telekommunikatsiyani foydalanish – sinxron asinxron kompyuterli matnli, audio – videoanjumanlarning elektron aloqa orqali xat uzatish, fayllarni jo`natish – guruhiy masofadan turib o`qitish jarayonida yagona hujjat ishlab chiqish imkoniyatini beradi. Web texnologiyalar asosida masofadan turib guruhiy ta’lim uchun quyidagi uskunaviy vositalar ishlab chiqilgan: Super TCSuite http://www.frontiertech.com/products/suite/ - elektron aloqa, hujjatlar ustida birgalikdagi ish, axborot izlash va uni boshqarish, munozarali guruhlar. Team WARE Office http://www.teamw.com/teamware/products/ twvoffice. htm - elektron aloqa, o`quv graffikalarni tuzish, munozaralar, hujjatlarni saqlash va izlash. TEAMate http://www.mmb.com/ - hujjatlarni ishlab chiqish va foydalanishda hamkorlik qilish, guruhiy masalalarni echish jarayonini boshqarish tizimi.

WebShare http://www.radnet.com/Webshare/main_webshare.html - munozaralar, axborotlarni izlash va saqlash, o`quv grafikalar tuzish. 8. Teleanjumanlar ( audio anjumanlar, audio grafik anjumanlar, video anjumanlar, kompyuterli anjumanlar). Ta’lim muassasalarida maxsus jihozlar asosida kabi, kompyuter tarmog`i orqali tovush, grafik, video va matnlarni uzatish asosida teleanjumanlarni o`tkazish hozirgi kunning talabidir. O`quv anjumanlarning asosiy turlari texnologik tomondan kompyuter tarmoqlarining multimediasini rivojlantirish mobaynida yaqinlashsalarda, lekin didaktik tomonidan o`zaro alohida farqlarini saqlaydilar. Umuman har bir teleanjumanlarning har bir turida masofadan turib o`qitishning maxsus metodlari shakllanadi. Ohirgi paytlarda o`qitishda foydalaniladigan barcha turlari orasida kompyuterli anjumanlar (elektron aloqa, shuningdek yuqorida eslatilgan Web texnologiyasi asosida o`tkaziladigan kompyuterli sinxron va asinxron anjumanlar) keng tarqalmoqda. Axborot texnologiyasi tez rivojlanayotgan va keng tarqalayotgan bir paytda e’tiborimizni o`quv-tarbiya jarayoniga yangicha yondashgan holda qaratmog`imiz lozim. Ta’lim tizimida yangi axborot texnologiyalarini qo`llash: - yangi pedagogik uslub va usullarni rivojlantirishga; - o`qituvchilar o`zlarining oldida turgan masalalarni hal etish stilini o`zgartirishga; - pedagogik tizim tuzilishini o`zgartirishga olib keladi. Bu esa o`z navbatida pedagogik jarayonni tashkil etish va boshqarish bo`yicha o`ziga xos masalalarini keltirib chiqaradi. Zamonaviy kompyuterlar va telekommunikatsiyalar texnologiyalari asosida o`qitish metodlarini to`rt guruhga ajratish mumkin: - o`z-o`zini o`qitish uslubi; - “bittasi-bittani” pedagogik uslublari; - “bittasi-ko`pni” o`qitish; - kommunikatsiya asosida “ko`plar-ko`plarni” o`qitish.

O`quv-tarbiya jarayoniga yangi axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida yangi pedagogik texnologiya faoliyatini kiritilishi hozirda qo`llanilayotgan an’anaviy ta’lim tizimini tubdan o`zgartiradi. Bularni quyidagilarda ko`rish mumkin: a) Texnologik asoslari tezlikda rivojlanayotganligi tufayli kurslar (darslik, qo`llanmalar) ni ishlab chiqish faoliyati qiyinlashadi. Bu o`qituvchi, uslubchi va olimlardan pedagogik ishlash usullari bo`yicha yangi maxsus malakalarini talab etadi. Bundan tashqari zamonaviy axborot texnologiyalari o`quv materiallarni ishlab chiqish sifati uchun qo`shimcha talablar qo`yadi. b) An’anaviy o`qitish tizimining markaziy figurasi o`qituvchidir. Yangi axborot texnologiyasini ta’lim tizimda qo`llash sekin-asta o`quv jarayonida asosiy og`irlik faol qatnashuvchi o`qituvchiga tusha boshlaydi. O`qituvchining asosiy pedagogik faoliyati – o`quvchi faoliyatini muvaffaqiyatli ushlab turishga qaratiladi ya’ni o`qituvchi o`quvchining o`quv axborotlarini oson o`zlashtirishga qo`maklashuvchi bo`ladi. v) Yangicha o`qitish sinfdagi o`quvchilarga yakka tartibda faol va jadal ta’sir etishni ta’minlaydi. An’anaviy o`qitishda esa o`qituvchi va o`quvchi orasidagi teskari aloqa umumlashgan holda (barcha o`quvchilar bilan) amalga oshiriladi. Shunday qilib, ta’lim tizimida axborot texnologiyalarini foydalanish, ya’ni yangi pedagogik texnologiyani kiritilishi, o`quvchi va o`qituvchi faoliyati, ularning darsdagi o`rni va vazifalarini keskin o`zgarishiga olib keladi. Shu bilan birga darsni samaradorligi ortadi, o`quvchilar bilimlarni o`zlarining kuchi, qobiliyati va materialni qabul qilish sur’atiga asosan qabul qilishi va ularni mustaqil ravishda o`zlashtirishiga olib keladi.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning didaktik asoslari Ta’lim tajribasi zamonaviy sharoitlarda maqbul o`qitish tizimlarini tuzish, o`quv jarayonini loyihalash, axborotlarni olish, o`zgartirish, uzatish, saqlash va foydalanishga yo`nalirilgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini foydalanish zaruratini isbotlamoqda. Axborot - pedagogik texnologiyalari (APT) quyidagi elektron - didaktik vazifalarga asoslanadi: - qabul qilinayotgan o`quv axborotlarni tushunish va fikrlashni ta’minlaydigan, tasavvur va tushunchalarni shakllantirish; - o`qitish vositalari bilimning bevosita manbasi, ya’ni aniq axborotni tashuvchilari bo`lganligidan axborotlilik; - o`kitish jarayonini engillashtiradigan, maqsadga eng kam kuch, vaqt sarflagan holda erishishni ta’minlaydigan kompensatorlik; - o`qitish jarayonini o`tishni, namoyish etishni, mustaqil ishni, bilimlarni uzviyligini tashkil qilishga qulay sharoitni qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan, adaptivlik (moslanuvchanlik); - ob’ekt va hodisalarni butunning qismi kabi qarashga imkoniyat beradigan integrativlik . Umumiy vazifalar qatoriga shuningdek, faolityani, harakatlarni, amallarni va quyilgan uslubiy maqsadga erishish ham, o`quv faoliyatning mustahkam (tashqi) motivatsiyasini shakllantiradigan motivatsion ham aniq ko`rinishlarini ta’minlashga yo`naltirilgan qurol-aslaxalik (asbob) vazifalar kiradi. Ko`pgina qilingan tadqiqotlarga (X. Zaynutdinova, G.V. Ivshin, D.F. Lazarev, V.V. Serikov, A.Yu. Uvarov, S.G. Shapovalenko va boshq.) asosan o`qitishning elektron vositalarini yaratish va foydalanish muammosini hal etishning ikki: pedagogik va axborotli kabi pedagogik yondashuvlarni ajratish mumkin. Pedagogik yondashuv o`quv jarayonida turli didaktik maqsadlarni (o`rab turgan borliqni tasavvur qilish tabiati, o`quv-bilish faoliyatning turli ko`rinishlarini tashkil etish, motivatsion, o`quv-tarbiyaviy va nazorat-korrektsion va boshqa vazifalarni)

amalga oshirish zaruratiga asoslangan. Axborotli yondashuv esa aniq pedagogik texnologiyalarini foydalanishda bilish, intellektual rivojlanish jarayoni kechishi hosil bo`ladigan o`ziga xos ta’lim muxitini yaratishga yo`naltirilgan. Oliy ta’lim muassasalarida axborot-pedagogik texnologiyalarni foydalanish asosida zamonaviy ta’lim jarayonini qurish o`rganishning bosh muammosi quyidagilardan iborat bo`lgan oliy ta’lim didaktiskasining yangi sohasi - elektron didaktikani tiklanishi va rivojlanishi uchun asos bo`ladi: • elektron ko`rinishda tasvirlash maqsadga muvofiq bo`lgan o`quv predmet bo`limlari va o`qitish bosqichlarini ajratish; • mo`ljallangan vazifalarni hisobga olgan holda darslikning ma’ruza va amaliy qismini ishlab chiqish; • elektron tizimni loyihalash, yaratish va samarasini baholash; • ta’lim natijalarini umumiy baholash. APTning rivojlanishining asosiy tendentsiyasi o`zining aniq ko`rinishi tashkiliy va bevosita didaktik talablarda namoyon bo`ladi. Tashkiliy talablarga : APTning maqsadli o`rnatilishi va uning umumiy tashkiliy aniqligi (mantiq) – boshining o`z vaqtidaligi va faoliyatning aniq ko`rinishiga o`rnatishlarni yaratish, har bir bosqichning imkoniyatlarini maksimal foydalanish, o`qitishning maqbul tempi, mantiqiy bir tekisligi va tugallanganlik, o`quvchilarning ongli predmeti; mashg`ulotlarni tashkiliy qurish va o`tkazish usullarining turli-tumanligi; o`quv- ko`rgazmali qo`llanmalarni va o`qitishning texnik vositalarini ratsional foydalanishni kiritish mumkin. Mashg`ulotga quyiladigan didaktik talablar o`qitish tamoyillariga rioya etishga olib keladi. Aniq mashg`ulotda tamoyillarning birligi o`quv masalalarni aniq qo`yish va ularni ketma-ket echish; mazmunni maqbul ajratish, bilish faolligini rivojlantirishga va o`qituvchi rahbarligida mustaqil bilim olishga qaratilgan o`quv ishi, uslublar, usullar va vositalarning shaklini tanlashni ta’minlaydi. O`ziga bevosita o`qituvchi bilan jonli muloqat etish jozibaliligiga qaramay, ana’naaviy ma’ruza, odatda, o`rganilayotgan predmetning barcha

aspektlarini qamrab ololmaydi. Uning bosh maqsadi - unda qaralayotgan holatlarni asoslash uchun zarur bo`lgan axborot berishdan iborat. U talaba, odatda kutubxonalarda saqlanaadigan darslik yoki ilmiy nashrlardan iborat bo`lgan axborotning boshqa manbalariga yo`llovchi bo`lib xizmat qilishi kerak. Bunga analogik ravishda APT talabalarga materialni interfaol tartibda o`rganish imkoniyatini berib, kirish mumkin bo`lgan ixtiyoriy axborot manbasi, masalan Internet tarmog`i bilan aloqani ta’minlaydi. APTni foydalanishning yana bir muhim ustivorligi bevosita o`qitish jarayonida tavsiya etilgan kurslarning mazmunini o`zgartirish imkoniyatini mavjudligidir. APT didaktikada qabul qilingan tamoyillardan farqli alohida pedagogik tamoyillar asosida amalga oshadi. Ular qatoriga, dastavval, verbal muloqat tamoyili, o`qitishga shaxsga yo`naltirilgan yondashuv tamoyili; talabalarning o`zlarini tashkil etish tamoyili; «o`qituvchi-talaba» tizimida interfaol o`zaro ta’sir qilish tamoyili va boshqa tamoyillarni kiritish zarur. Ta’limga AKT kirib kelishi, pedagogika fanining asosiy holatlarini o`zgartiradi. Zamonaviy AKT vositalarining ta’lim tizimda foydalanishda pedagogikaning asosiy xarakteristikalarda bo`ladigan o`zarishlarni jadval ko`rinishida keltiramiz. Jadval Ana’naviy pedagogika fani Ta’limni axborotlashtirish sharoitidagi pedagogika fani Didaktika Maqsadi bilimlar yig ` indisini ma ’ lum qilish , o ` quv faoliyatning ko ` nikma va malakalarini ishlab chiqish , o ` quvchilarni aqliy rivojlantirishdan iborat bo ` lgan Pedagogik ta ’ sir sharoitida jamiyatni axborotlashtirishning zamonaviy darajasiga mos keladigan ta ’ lim maqsadlariga erishishga qaratilgan o ` quvchi shaxsini rivojlantirish jarayoni

ta ’ lim jarayonini boshqariluvchi jarayon sifatida o ` rganuvchi ta ’ lim va o ` qitish nazariyasi . haqidagi bilimlar tizimi sifatidagi ta’lim nazariyasi. Didaktika ob’ekti O ` qitish jarayoni - ob ’ ektiv va sub ’ ektiv ta ’ sir etish , bilim , ko ` nikma va malakalariga , shuningdek aqliy rivojlanishga va umumiy madaniyatga aylanadigan ijtimoiy tajriba va o ` quvchi imkoniyatlari sifatida . Ta ’ lim jarayoni - o ` quvchining intellektual salohiyatini ochib berish , rivojlantirish va amalga oshirishni ta ’ minlaydigan hamda jamiyatni axborotlashtirishning zamonaviy darajasiga mos keladigan ta ’ lim maqsadlariga erishishga qaratilgan sub ’ ektiv imkoniyatlari va pedagogik ta ’ sir natijalarining ta ’ sir etishi sifatida . Didaktika predmeti Umuman olingan ta ’ lim jarayoni : - o ` quv rejalarda , dasturlarda va darsliklarda joriy etilgan ta ’ lim mazmuni ; - ta’lim vositalari; - tashkiliy shakllar, o`qitish uslublari; - o`quv jarayonining tarbiyaviy ahamiyati; - o`quvchining faol va ijodiy mehnati hamda aqliy rivojlani- shiga qulaylik beradigan sharoit- lar. Umuman olingan ta’lim jarayoni: - o`quv-uslubiy materiallarda ham, jamiyatni axborotlashtirishning zamonaviy darajasiga va psixotashxis testlar orqali o`rnatiladigan o`quvchining intellektual rivojlani-shining aniq darajasiga mos keladigan ZAKTV (zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalari vosi- talari)ning predmetli mazmunida ham joriy etiladigan ta’lim mazmuni; - ZAKTVdan foydalanishga mo`ljal- langan o`qitishning vositalar tizimi; - o`quvchi shaxsini rivojlantirish jarayonini jadallashtirishga yo`nal-tirilgan va uning intellektual ri-vojlanishining O`qitish jarayonining maqsadi Bilimlar egallash va o`quvchining aqliy rivojlanishini maksimal samaradorligi uchun o`qitishning asosiy komponen-talarini o`zaro eng qulay ta’sirini o`rnatish. O`quvchining rivojlanishi va o`z shaxsini anglashini, uning intel-lektual salohiyatini ta’lim maqsad-lariga mos ravishda joriy etishni ta’minlaydigan axborot-predmetli muhit uchun sharoit yaratish (masalan, o`qitish texnologiyalarining joylash-tirilgan elementlari bilan). Didaktika vazifalari - ta’limning tuzilishi, hajmi va mazmunini aniqlash; - o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollanti-rishning - jamiyatni axborotlashtirishning zamonaviy darajasiga va o`quvchining mumkin bo`lgan intellektual rivoj- lanishining darajasiga mos keladi-gan

samarali uslublarini aniqlash; - o`quv materiallarini samarali egallashga imkoniyat beradigan o`qitish jarayonining texnik qonuniyatlarini ochish. ta’lim tuzilishi, hajmi va mazmunini aniqlash; - o`quvchi ob’ektiv haqiqat qonu- niyatlarini bilishining indii-vidual imkoniyatlarini aniqlash; - o`quvchining aniqlangan imko- niyatlariga, qobiliyatlariga adekvat va bilimlar taqdim etish va olishning zamonaviy darajasiga mos o`qitishning uslub va tashkiliy shakllarni ishlab chiqish. O`qitish stilining xarakteristikasi - o`qitishning avtoritar ustozlik stili: - o`qituvchida ko`proq o`quv va uslubiy axborot mo`ljallanishi; - o`qitish uslubi va tashkiliy shakllarini, o`quv faoliyatning tartibini tanlashda o`quvchilar ishtorikining yo`qligi; - o`quvchini bilim olishga (odatda) ishontirish yoki majbur - bilimlarni mustaqil olish va taqdim etish; - o`quv faoliyat tartibini mustaqil tanlash; - o`qitishning tashkiliy shakl va uslublarini mustaqil tanlash; - o`quv materialni umumiy bilish uslublari va strategiyasi orqali egallash uchun: rivojlantirish, o`zini anglash, intellektual salohiyatni joriy etish o`quvchiga tadqiqot, yasash, o`lchash va predmetli dunyo haqidagi bilimlarni rasmiylashtirish quro- Pedagogik ta’sir natijalari - darajasi ( sifat jihatdan ham , son jihatdan ham ) ko ` pincha ma ’ lum qilishdan past , eng kamida teng darajada aloqa qiluvchilarning aksi sifatida bilim , ko ` nikma va malakalarni egallash ; - individni qo`yilgan maqsad va vazifalarga mos tarbiyalash. - individning salohiyatini ochish, rivojlantirish, uning imkoniyatlari va qobiliyatlarini bilishga, ijodiy tashabbusga joriy etish, ularni doimiy takomillashtirish; - ongini rivojlantirish; - bilimlarni mustaqil taqdim etish va olish ko`nikmalarini shakllan-tirish; - o`rganilayotgan qonuniyatlarni «mikroixtiro» qilish qobiliyatla-rini shakllantirish; - estetik tarbiyalash; - o`quvchi va o`qituvchilarning o`quv faoliyat madaniyatini, axborot mada- Axborotlashtirish – bu insoniyatning barcha tomonlariga faoliyatning intellektual ko`rinishlari ta’siri ahamiyati va o`rnini oshishi bilan bog`liq bo`lgan ob’ektiv hodisadir. Bunda ta’limni axborotlashtirish jamiyat axborotlashtirishini muvaffaqiyatli rivoj-lanishining asosiy shartlaridan iborat. Bu jarayon o`quv peadgogik oliy ta’lim predmetlariga ta’sir etadi. Turli tuman bo`lganligidan, o`quv-

biluv faoliyatni faollashtirishning barcha vositalarini xarakterlashni iloji yo`q. Ushbu vositalarning axborot jarayonini jamiyatdagi oshayotgan ahamiyatini hisobga olgan holda oxirgi majmuasini ko`rib chiqamiz. Axborotlashtirish o`qitishning yangi axborot texnologiyalari (O`YaAT) ga tegishli. O`YaAT vositalari dasturli-apparat imkoniyatdariga ega bo`lib, ularni joriy etish quyidagilarni ta’minlaydi: ♦ interfaol tartibda ishlash; ♦ yangi axborot - kommunikatsiya texnologiyalari ( YaAKTV ) ning alohida vositalari bilan foydalanuvchi orasida teskari aloqa o ` rnatish ; ♦ o`rganilayotgan jarayonlarni ko`rgazmali qilish; ♦ turli jarayonlar va ob’ektlarning modellarini ekranda akslan-tirgan holda boshqarish. Yuqorida aytganlardan talabalarni tayyorlash jarayonida O`YaAT foydalanishning ustivor yo`nalishlarini ajratishga imkoniyat beradi. Talabalarni interfaol o`qitish tizimida O`YaAT bilan bog`langan omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: talabalarda kasbiy qiziqishni mavjudligi; mashg`ulotlarni o`tkazishning ijodiy tabiatda bo`lishi; talabalarga ijobiy xis- tuyg`ulik ta’sir etishi, uning ijodiy faoliyati sharti, muammoli o`qitish tamoyilini joriy etish sharti sifatida. O`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatiga O`YaAT va ularning vositalarini qo`llashdagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: ♦ axborotli-ta’limiy vazifasi. O`YaAT vositalari sifatida kompyuterlarni, videotexnikani va imitatsion-modellashtiradigan tizimlarni foydalanish deb tushunadigan bilimlarni taqdim etish, yangi ilmiy-uslubiy bilim va pedagogik ko`nikmalarni egallash, ilg`or texnologiyalarni tarqatish vositalari qaraladi. ♦ barcha O`YaAT larni hisobga olgan holda o`qitish uslubini ishlab chiqish va o`qitish jarayonini loyihalash bilan bog`liq bo`lgan shakllantiruvchi vazifasi . Bu vazifa DVP, slayd-filmlar va talabalarni o`zaro nazorati asosida joriy etiladi. ♦ teskari aloqani tashkil etish uchun bilimlarni nazorat qilish, ekspert-

o`qitish tizimi, amaliy masalalarni muloqotli echish, dasturlashtirilgan vazifalarni foydalanishni ko`zda tutgan nazoratli-to`g`rilovchi va tashxisli vazifasi; ♦ bevosita bo`lajak o`qituvchilarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish (integrallashtirilgan DVP, immitatsion-modellashtiruvchi tizim, ijodiy tabiatdagi vazifalar) bilan bog`liq tadqiqotli vazifasi; ♦ kommunikativ - muloqot va o`zarota’sir tartiblarini tanlashni muvofiqlashtiradi. amaliy darajada - yagona axborot fazoni yaratish va rivojlantirish talabiga ko`ra talabalarni kasbiy-pedagogik tayyorlashga mos holda; pedagogik darajada - talabalarni tayyorlash axborot texnologiyalarini foydalanish va ularni qo`llash shartlariga asoslangan pedagogik vositalar majmuasi bilan; psixologik darajada - bo`lajak mutaxassislarning fikrlash xususiyatlari, ijodiy fantaziyasi bilan; uslubiy darajada – bo`lajak o`qituvchilarni kompetentligini rivojlanishiga yosh faoliyatli yondashuvi, o`ziga zarur jihoz, vosita va uslublarni olgan uslubiy yondashuvlarni o`qitishning aniq shartlariga adekvatligi bilan; metodologik darajada - kontseptsiya, tamoyil va o`qitish uslublarini mazmunga adekvatligi bilan. O`qitishning axborot texnologiyalari quyidagi ilmiy-pedagogik imkoniyatlarga ega: 1. Funktsional : • auditoriya bilan ishlashning ham, har bir o`quvchi bilan individual ishlada ham zarur ishlash tartibini ta’minlash qobiliyati; • tasvir va ovoz sifati (o`lchami, yoriqliq, keskinlik va sh.k.); • ishlash davomiyligi (xodimlar soni yoki kompyuterda ishlash vaqti). 2. Estetik : • tasvirlarning to`laligi; • tasvirlarning uyg`unligi.

O`qitishning axborot texnologiyalari bevosita o`quvchilarning faolligi va mustaqilligi, tizimlilik va ketma-ketlilik, tushunarlilik, bilimlarni egallashning mustahkamliligi, o`qitishda jamoaviy o`quv ishni individul yondashuv bilan birga olib borishni birlashtirish, o`qitishda abstrakt fikrlashni hayotiylik bilan birlashtirish kabi didaktik tamoyillarni qanoatlantiradi. Kompyuterni foydalanilgan o`qitishning o`ziga xos tamoyillaridan biri moslanuvchanlikdir . Axborot texnologiyalari majmuasi quyidagi texnik-pedagogik shartlarni qanoatlantiradi: • foydalanishning oddiyligi; • yuqori ishonchlilik va ishda xavfsizlik ; • etarlicha yoritilganlik; • boshqarishning zarur vositalari bilan ta’minlanganlik; • axborot materiallarini saqlash uchun zarur ji xihozlar bilan ta’minlanganlik; • universallik – ixtiyoriy predmetni o`rganishda foydalanish imkoniyati; • tasvirlar etarlicha yoritilgan, uzatilayotgan axborotlar (nutqli va matnlik) ni sinxronligidagi namoyish ob’ektlarini ta’minlanishi; • ishlatishning qulayligi va statsionar ulanish (zarur jihozlar maxsus auditoriyalarda o`rnatilgan); • yaxshi qorong`ulashtirilgan, axborotlarni qabul qilish uchun etarli darajadagi ekranlar; • ixtiyoriy mavzunni ma’ruza yoki mashg`ulotlar mobaynida tezgina almashtirish imkoniyati; • o`ziga jalb etadigan omillar sonining minimalligi: • katta «xotira» mavjudligi va dasturlarni almashtirish imkoniyati; • mustaqil ravishda individual o`qish imkoniyati. Ta’lim mazmunidan kelib chiqqadigan tamoyillarni e’tiborga olib, o`qitish dasturlarini ajratish mezonlarini o`rnatilgan: majmuaviylik, yuqori ilmiy-amaliy qiymatlilik, dasturlarning mazmunini o`quv reja va dasturlariga mosligi, osonligi, algoritmlashtirish, maqbullik, validlik, ishonchlilik, relevantlik mezonlardir.

Eng yuqori didaktik samarardorlik o`qitish dasturlari quyidagi besh turda namoyon bo`ladi : o`qitish dasturlari (O`D), o`qitish elementlariga ega bo`lgan nazorat – o`qitish dasturlari (NO`D),) nazorat dasturlari (ND), axborot-o`qitish dasturlari (AO`D) va tadqiqot dasturlari (TD). O`YaAKT o`quv jaryoniga qo`llanilishi natijasida o`qitishning individualligi ta’minlanadi, talabalaraing mustaqil ishlash darajasi shuningdek, o`qitish sifati vaqtni sarfini iqtisod qilish orqali ko`tariladi, mashg`ulot xis-tuyg`ulik va intellektual to`liqlikda o`tadi.

$Adabiyotlar: 1. A.A. Abduqodirov, S.Q. Tursunov. Ta’limda axborot texnologiyalari, Toshkent, 2019. – 340 b. 2. Abduqodirov A. A. va boshk. Axborot texnologiyalari.: Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun darslik. \ Abdukodirov A., Xaitov A., Shodiev R. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001.- 250 bet. 3. Abduqodirov A. A, Haitov A. Informatika: Akademik litseylar uchun o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: O‘kituvchi. 2002. – 189 bet. 4. Azlarov T. R. IHTA kursidagi murakkab masalalarni yechish. -Toshkent: Temiryo‘lchi, 1996. – 44 bet. 5. Azlarov T. R., Zakirova F. M. Sbornik olimpiadnix zadach i uprajneniy po OIVT. - Toshkent: Temiryulchi, 1996. - 96s. 6. Aripov M. va boshq. Informatika: Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Toshkent: 2002. – 203 bet. 7. M. Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T. TDYuI, 2004 y.9-11 b 8. Axmedov A., Tayloqov N. Informatika: Akademik litsey va kasb– hunar kollejlari uchun darslik. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001. - 272 bet. 9. Boqiyev R. Kompyuterlashtirilgan ukuv jarayonining inson-mashina sistemasi sifatidagi ayrim muammolari \\ Pedagogik ta’lim. 2000. №1. 93-94 betlar. 10. Boqiyev R. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika ta’limi haqida \\ Litsey va akademik litseylarda ta’min tizimini taqomillashtirish. Ilmiy uslubiy makolalar to‘plami. - Toshkent, 2000. 2 – 4 betlar.$

O'xshashlar

Bakalavrlarga qo`yiladigan talablar, mutaxassislik fanlarini o`qitishni rejalashtirish

Pedagogik korreksiya faniga kirish

O`qitish mеtodlari tavsifi

O`qitish jarayoniga texnologik yondoshishning o`ziga xos xususiyatlari

Dars tahlili va uni o’tkazish metodikasi