O`qitish jarayoniga texnologik yondoshishning o`ziga xos xususiyatlari - Pedagogika - Referatlar

O`qitish jarayoniga texnologik yondoshishning o`ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA 1. O`qitish jarayoniga texnologik yondashish. 2. Ta`lim tarbiyaga yondoshuvlar. 3. Ta`limning tizimli usuli. 4. Pedagogik tizim.

www.arxiv.uz 1.O`qitish jarayoniga texnologik yondashish. Jahon pedagogikasi fani uzoq vaqt davomida ilmiy-texnik taraqqiyot ta`sirida - psixologiya, kibernetika va boshqaruv nazariyalari hamda boshqa fanlar erishgan yutuqlarni umumlashtirgan holda, inson resurslarini samarali rivojlantirish va faol innovasion jarayonlarni boshidan kechirish davrida bo`lib keldi. Bu - fan, pedagogik ilmiy nazariyalar va boy amaliy tajribalarni o`zida mujassamlantirgan holda, o`tgan asrning yarmigacha bo`lgan davrda birorta buyuk pedagog, boshqalar ham ulardek yuqori natijalarga erishadigan, ya`ni takrorlanuvchan pedagogik siklni yarata olmadilar. Bizningcha, buning sababi, yaratilgan ilg`or uslublar, ularning mualliflari shaxsiga ko`p jihatdan bog`liq bo`lgan. Shuning uchun ham, ularning izdoshlari mualliflardek yuqori darajadagi mashg`ulotlar o`tkazishga muvaffaq bo`lmaganlar. Chunki, psixologiya fani tasdiqlaganidek, har bir shaxs takrorlanmasdir. Shunga qaramasdan, sobiq ittifoq pedagogik amaliyotida ilg`or tajribalarni ommalashtirish bo`yicha ommaviy axborot vositalari orqali ko`p urinishlar bo`lib o`tdi. Mavjud o`quv jarayonini takrorlanuvchan xususiyatga ega emasligi, o`z davrida A.S.Makarenko tomonidan tanqid qilinganligini biz yuqorida keltirgan edik. Ishlab chiqarishda natijasi kafolatlangan, lekin ijrochilar shaxsiga bog`liq bo`lmagan juda ko`p texnologik jarayonlar yaratilgan. Sanoatdagi buyumning ishchi chizmasi va yig`iladigan birikmalar chizmasi texnologik jarayonning asosini tashkil qiladi. Ularning talablarini aniq bajarish natijasida buyumlarni o`zaro almashuvchanligini, texnologik jarayon operasiyalari esa takrorlanuvchanligi, ya`ni takrorlanuvchan texnologik siklni tashkil qilishi ta`minlanadi. Shuning uchun ham O`zbekistonda, Janubiy Koreya va Turkiyadagidek, ulardagi bilan bir xil sifat ko`rsatkichlariga ega bo`lgan yengil avtomobillar va kichik avtobuslar ishlab chiqarilmoqda. Takrorlanuvchan pedagogik jarayonni yaratish, ishlab chiqarishdagiga nisbatan anchagina murakkab jarayon bo`lib hisoblanadi. O`quv (o`quv-tarbiyaviy) masalalarni turli tumanligi, ta`lim mazmuni va o`quv materialining turlicha ekanligi, bilimlarning o`zlashtirilishini talabalarning individual xususiyatlariga bogliqligi va boshqa omillar bunga to`sqinlik qiladi. O`quv jarayonini

www.arxiv.uz takomillashtirish maqsadida yaratilgan barcha uslub, shakl va modellar faqat o`z egasi qo`lidagina yuqori samara beradi. Shunday bo`lsa ham, o`quv jarayoniga yagona, samarali yondashishni yaratish bo`yicha izlanishlar olib borilganligi natijasida AQSHning buyuk pedagoglari B.Blum, D.Kratvol, N.Gronlund, J.Kerrol, J.Blok, L.Andersen va boshqalarning izlanishlari natijasida takrorlanuvchan hamda yakuniy natijani kafolatlaydigan pedagogik texnologiya yaratildi. Uning mohiyati o`quv maqsadining aniqligi va unga erishish uchun talabaning qat`iy belgilangan ketma-ketlik bo`yicha, har bir o`quv bo`lagini (modulini) o`zlashtirib, mustaqil faoliyat ko`rsatishidan iborat bo`ladi. Ilmiy tadqiqot natijalarini ko`rsatishicha, faqat uzluksiz ma`ruza o`qilganda, talabalar materialni atiga 5 foizini o`zlashtirsalar, bir-birini o`qitish va mustaqil o`rganishda esa bu ko`rsatkich 90 foizni tashkil qilar ekan (Xalq ta`limi. 1999. №4 - 9 bet.). Shunday qilib, pedagogik texnologiyasining predmeti o`quv jarayoni va professional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Tizimli yondashish o`qitish tizimining barcha asosiy tomonlarini - maqsadni aniqlash va o`quv jarayonini loyihalashdan tortib, to yangi o`qitish tizimining samaradorligini tekshirish, uni sinovdan o`tkazish va ommalashtirishgacha bo`lgan jarayonni o`z ichiga oladi. U o`z harakat tartiblarini takrorlanuvchanligi va ularni to`la o`quv jarayoniga tadbiq etish g`oyasi, oqibat natijada, bu jarayonni «jonli o`qituvchiga» bog`lik bo`lmay qolishiga olib keladi. Xaqiqatan ham, agar o`quv jarayoni to`la takrorlanuvchan, alohida ko`rinish (epizod)larga bo`linsa, o`qituvchining vazifasi oldindan tuzilgan (o`zi tuzgan bo`lishi shart emas) material bilan o`qishni tashkil etishda tashkilotchi va maslahatchi rolini ijro etishdan iborat bo`lib qoladi. O`qitishga texnologik yondashish mantig`ida ikki xil g`oya yotadi: 1) o`quv jarayonini to`la-to`kis o`rgatuvchi mashinalarga o`tkazib, unda asosiy rol o`ynaydigan o`qituvchini to`la ozod qilish yoki, 2) uning faoliyatini tashkil etish va maslahat berish funksiyalari bilan chegaralash. Bu holda o`qituvchi juda yuqori malakaga ega bo`lishi ham shart emas. O`qituvchini «ideal EHM» bilan butunlay almashtirish g`oyasini pedagogik texnologiya tarafdorlari turlicha qabul qilganlari

www.arxiv.uz holda, ikkinchi g`oya ko`pchilik tomonidan ma`qullandi va unga amal qilinmoqda. Shuning uchun ham, o`qitish mazmuni va jarayoni bo`yicha mutaxassislar guruxi tomonidan ishonchli bo`lgan o`qitish tizimlarini rejalash, yaratish va ularni qo`llashga tayyorlangan sharoitda, hatto «o`rtacha» o`qituvchi ham yuqori natijalarga erishishi mumkin. Bu yerda o`qituvchi namunaviy (firmenniy) didaktik loyihani amalga oshiruvchi ijrochi sifatida qaralib, uning shaxsi va malakasi muhim rol o` ynamaydi. V.P.Bespalko ta`kidlaganidek: - Pedagogik texnologiya - bu o`qituvchi mahoratiga bog`liq bo`lmagan holda, pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, talaba shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash - loyihalashdir. O`qitishning mavjud uslublari ko`p hollarda o`quv jarayonini tashkil etish va olib borishga oid tavsiyalar majmuidan iborat bo`lsa, pedagogik texnologiya bundan farqli o`laroq: birinchidan yakuniy natijani kafolatlaydi, ikkinchidan esa bo`lajak o`quv jarayonini ham loyihalaydi. U.N.Nishonaliyev va B.L.Farberman ta`kidlaganlaridek, «pedagogik texnologiya o`quv maqsadlarning aniq belgilanishi, yakuniy natijani kafolatlanishi, o`quv jarayonning takrorlanuvchanligini ta`minlashi va tezkor qaytuvchan aloqaning mavjudligi bilan xarakterlanadi». O`quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida loyihalash sxemasi 1-rasmda berilgan.

www.arxiv.uz Bunday umumiy tasvirlashda texnologik yondashishning o`ziga xos belgilari sezilmayotganga o`xshaydi. Haqiqatda ham umumiy maqsad va mazmun har doim aniqlanadi, har qanday ta`lim jarayonining maqsadi belgilanadi o`qitish natijasi har doim ham baholanadi. Lekin bu sxemadan ham an`anaviy o`qitishga xos bo`lmagan belgini - o`quv maqsadlarining aniqlashtirilishi, o`quv jarayoniga va maqsadlariga, uning natijasiga qarab tuzatishlar kiritish va izchil qaytuvchan aloqaning mavjud ekanligini ko`rish mumkin. AQSHda yaratilgan pedagogik texnologiyani barcha rivojlangan mamlakatlar qabul qildi va u xalqaro miqyosda nufuzli tashkilotlardan hisoblangan YUNESKO tomonidan ma`qullandi. 1996 yilda YUNESKO rahbarligida Iyerusalim (Isroil) universitetida pedagogik texnologiyaga bag`ishlangan xalqaro konferensiya bo`lib o`tdi. Bunda AQSH, Angliya, Germaniya kabi rivojlangan mamlakatlar bilan birga, Kosta-Rika, Fillipin Respublikasi, Turkiya va Mal`ta vakillari ham pedagogik texnologiyani joriy qilib yuqori natijalarga erishayotganlarini ma`lum qildilar. Умумпеда - гогик ма қ садлар Хусусий (ани қ лашти- рилган) ма қ садлар педагогик Топши - ри қ лар (тестлар) Ўқ ув жараёни Якуний ба х олаш Таълим стандарти, фан (курс) дастури ва былимлари даражасида ани қ ла н ади х ар бир мавзу быйича талабанинг мутахассислик (фан) ўқ ув бирликларига оид билим, к ў никма ва малакалари таш қ аридан кузатиладиган, иш- х аракати ва фаолиятини англатадиган феълларда ифодаланади.Жорий ва оралиқ баҳолаш учун Талабанинг мустақил таълими усун Якуний баҳолаш учун Талабанинг билиш қобилиятини фаоллаштирувчи дидактик конструкциялар Шахс сифатларига оид талаблар Мутахассисликка оид талаблар Тузатишлар киритишТУЗАТИШЛАР КИРИТИШ 1-расм. Педагогик технологиянинг блок-схемаси

www.arxiv.uz Haqiqatan ham, AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma`qullangan pedagogik texnologiyani joriy etayotgan jahondagi 30 ga yaqin mamlakatlar o`quv jarayonida AQSHdagiga nisbatdan juda yaqin natijalarga erishmoqdalar. Xususan, Janubiy Koreyada pedagogik texnologiya bo`yicha o`qitilgan 50000 talabaning 75 foizi an`anaviy usulda o`qitilganda faqat eng yuqori o`zlashtiruvchi talabalargina erisha oladigan ko`rsatkichlarga ega bo`lganlar. Ba`zi mamlakatlarda esa bunday talabalar ulushi 80-85 foyizni tashkil etadi. 2.Ta`lim tarbiyaga yondoshuvlar. Pedagogika fani va ta`lim-tarbiya amaliyotida turli yondashuvlar qo`llaniladi. An`anaviy yondashuv, tizimli yondashuv, texnologik yondashuv, tanqidiy yondashuv, funksional, kompleks, faoliyatli yondashuv shular jumlasidandir. An`anaviy yondoshuv. Uning asosiy xususiyati-o`qituvchi ma`lum axborotni gapirib beradi, tushuntiradi, talaba esa bu bilimni xotirasida saqlaydi. “Bilim” tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma`nosida tushuniladi. Talabada bilim bor-yo`qligi imtihonda shu axborotga doir berilgan savolga yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bunda bilim degani asosan esda qoldirishning natijasidir, u ko`pincha yuzaki bo`lishi ham mumkin. Bunday bilim xotirada uzoq saqlanmaydi. Talaba savol berilganda eslashi, ba`zan eslay olmasligi ham mumkin. An`anaviy o`qitish usulida ta`lim maqsadi dastur talabiga binoan aniq ifodalanmaydi, talabaning o`zlashtirish darajasi, sifati haqida muallim aniq tasavvurga ega bo`lmaydi. An`anaviy ta`lim mamlakatimiz o`quv yurtlarida keng tarqalgan, uning turli jihatlari pedagogika, metodika fanlarida ishlab chiqilgan, katta tajriba to`plangan. An`anaviy ta`lim usulini takomillashtirish sohasida izlanishlar davom etayotir, lekin uning abyektiv imkoniyatlari cheklangan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta`lim sohasidagi islohotlar, tez sur`atlar bilan rivojlanayotgan fan- texnika talablari-ta`lim usuli bilan jamiyatning raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga, barkamol avlodni shakllantirishga bo`lgan ehtiyoji o`rtasida nomutanosiblikni vujudga keltirdi. Uni ta`limda boshqa yangi yondashuvlarni qo`llash yo`li bilan hal etish lozim.

www.arxiv.uz Tizimli yondashuv. Tizim so`zi- tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan yaxlit narsa yoki hodisa ma`nosini anglatadi. Tizim tushunchasi va so`zi, boshqa ma`nolarga ham ega. Masalan, tizim-ip, sim kabilarga terilgan narsa ; tizim-shoda (bir tizim marvarid, bir shoda marjon kabilar). Shuningdek, kibernetik tizim, axborotlar tizimi, ijtimoiy munosabatlar tizimi, xarakatlar tizimi, pedagogik tizim kabi tushunchalar shaklida ham qo`llaniladi. Tizim tushunchasi odatda ayrim belgilariga ko`ra turlarga ajratiladi: moddiy narsalar tizimi; mavhum tushunchalar, faraziyalar, nazariyalar, ilmiy bilimlar tizimi kabilar. Tizimli yondoshuv ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yo`nalishi sifatida universal tavsifga ega, pedagogikada keng vo`llaniladi, ta`lim- tarbiyaga ham pedagogik tizim sifatida qarash lozim. “Tizimli yondashuv” tushunchasi ko`pincha “tizimli metod”, “tizimli tahlil usuli” tushunchalari bilan uzviy bog`liq holda qo`llaniladi. Chunki tizimli tahlil usullari ham obyektni yaxlit tizim sifatida o`rganishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv, ayniqsa, tuzilish-vazifasiga ko`ra bajariladigan tahlilga juda yaqin. Tizimli tahlilning obyekti yaxlit narsa yoki hodisa (tizim) hisoblanadi, u, birinchidan, obyektning turli qismlarini; ikkinchidan, qismlarning o`zaro bog`liqligini; uchinchidan, tizimning chegaralarini va to`rtinchidan, tizimning atrof-muhit bilan bog`liqligi, aloqadorligini nazarda tutadi. Tizimli yondashuvda bir qancha qoida-prinsiplar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Bunday prinsiplar qatoriga, jumladan, quyidagilar kiradi: mavxumlikdan yaqqollikka qarab borish; analiz bilan sintezning, mantiqiylik bilan tarixiylikning birligi; obyektda bog`lanishlar va o`zaro ta`sirlarning turlichaliga; obyektning tuzilishi-vazifalari va kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning birligi va boshqalar. Pedagogik tizim. Inson bolasini barkamol shaxs, biror kasb egasi sifatida shakllantiruvchi yaxlit ijtimoiy-pedagogik hodisa bo`lib, uning tarkibi pedagogik jarayonning obyektlari va subyektlari, shakl-usullari, ular o`rtasidagi munosabatlar, o`zaro ta`sirlar, ularni boshqarishdan iborat. Pedagogika keng va tor (jins va tur) tushunchalarni o`z ichiga oladi: pedagogika-fan; pedagogika-o`quv predmeti;

www.arxiv.uz pedagoglik-inson faoliyatining bir sohasi sifatida keng tushunchalardir. Ularning har biri ma`lum qismlardan tuzilgan tizim hisoblanadi. Pedagogika fan sifatida ayrim belgilariga ko`ra bir necha qismlardan tuzilgan tizimdir. Pedagogik fanlar tizimiga pedagogika nazariyasi va tarixi; o`qitish nazariyasi va metodikasi; maxsus pedagogika; jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi; madaniy-ma`rifiy ishlar pedagogikasi, ijtimoiy pedagogika kabilar kiradi. Shuningdek, ta`lim-tarbiyaning maqsadi, shakl-usullari tizimi; ta`lim- tarbiyaning yo`nalishlari, turlari tizimi; uzluksiz ta`lim tizimi; ta`lim muassasalari tizimi; pedagogik ixtisosliklar tizimi; o`quv vazifalari, o`quv axborotlari tizimi kabilar ham pedagogik tizim tarkibiga kiradi. Texnologik yondashuv. Texnologiya yunoncha so`z bo`lib, texne-mahorat, san`at, logos-tushuncha, ta`limot ma`nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi – tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo`llaniladigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillantiruvchi fan sifatida ta`riflanadi. Ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bo`lgan amallar-materiallarni qazib olish, tashish, taxlash, saqlash va boshqalar ham texnologiya deyiladi. Texnologiyaga ishlab chiqarish jarayonlarini tasvirlash, ularni bajarish bo`yicha qo`llanmalar, texnik qoidalar va talablar, grafiklar ham kiradi. Sanoat ishlab chiqarishi sohasida yuzlab texnologik loyihalar (jarayonlar) yaratilgan. Ular, agar texnik xujjat talablariga amal qilinsa, ishni kim va qayerda bajarganidan qat`iy nazar, mahsulot sifati va natijasi kafolatlanadi. Ta`lim ishiga texnologik yondashuv: - o`qish-o`qitish jarayonini o`zaro uzviy bog`liq etaplar, fazalar, amallarga ajratish, bo`lishni; - ta`limdan mo`ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan xarakatlarni muvofiqlashtirish, ketma-ket, bosqichma-bosqich mamlga oshirishni; - loyihalashtirilgan ishlar, amallarning barchasini birdek bajarishni nazarda tutadi. Bu yondoshuv asosan, reproduktiv ta`limga xosdir. Reproduktiv ta`lim tipik vaziyatlarda biror ish xarakatni oldin bilib olingan qoidalar asosida bajarishdir.

www.arxiv.uz Reproduktiv darajasi uchun pedagogik texnologiya usulida ta`lim-takror ishlab chiqariladigan konveyerli jarayon sifatida tashkil etiladi, undan kutiladigan natija ham mufassa tasvirlanib, aniq qayd etiladi. O`quv materiali aniq ifodalangan o`quv maqsadiga mos qayta tuzib, ishlab chiqiladi, ayrim bo`lak (qism, modul)larga ajratiladi, o`quv materialini o`rgatishning alternativ yo`llari nazarda tutiladi, har bir bo`lakni o`rganish test yordamida nazorat etilib, xato, kamchiliklar tuzatilib, to`g`rilab boriladi. O`quv ishi etalonda ko`rsatilgan natijaga erishishni nazarda tutadi. Bu, bolalarni qiziqtirish, musobaqa va o`zaro yordamlashishini inkor etmaydi. Ta`lim reproduktiv xarakterda olib borilgani uchun ham bu usul bilim, ko`nikma va malakalarning zarur minimumini egallashda ko`proq samara beradi. Texnologik yondashuvni qo`llash qo`yilgan o`quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv. Bu yondashuv ta`limning maqsadi talabada biror muammoni yechish qobiliyatini o`stirish, yangi bilim (tajriba)ni mustaqil o`zlashtirish, xarakatning yangi usullarini topish, shaxsan tashabbus ko`rsatishni ko`zda tutadi. Tadqiqiy yondashuv faoliyatning ijodiy, aktiv xarakteri bilan bog`liq. Bu yondashuvda talabaning o`quv-bilish faoliyatiga pedagog rag`batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, bolaning shaxsiy tashabbusini qo`llab- quvvatlaydi, bola bilan xamkorlik qiladi, talabaning fikr va qiziqishlarini oldingi o`ringa qo`yadi. Tadqiqiy yondashuv bo`yicha ham pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Pedagogika nazariyasi va amaliyotida an`anaviy yondashuv o`z imkoniyatlarini sarflab bo`ldi, tizimli, texnologik va tadqiqiy yondashuvlar istiqbolga ega. Texnologik, tizimli va tadqiqiy yondashuvlardan har birining ta`lim tizimida o`z o`rni bor va o`z joyida qo`llanishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda ta`limning turli darajalari uchun (reproduktiv, mahsuldor, tadqiqiy-ijodiy) pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Keng ko`lamda amalga oshirilayotgan ta`lim islohotlari ta`limning ilhor texnologiyalarini o`rganish va o`quv-tarbiya jarayoniga joriy etishni taqozo qilad.

www.arxiv.uz Bu o`z navbatida pedagog xodimlardan ta`lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiya usulini egallashni va O`zbekistonning milliy, ma`naviy- madaniy xususiyatlari, tarixiy ilg`or an`analarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qo`llash va rivojlantirishni talab etadi. Texnologik yondoshuv mavjud an`anaviy o`quv jarayonia faqat kompleks tarzdagina emas, pedagoglar tomonidan o`zlashtirilishi, metodik qo`llanmalar, o`quv-moddiy baza yaratilishiga qarab bosqichma-bosqich, ayrim elementlari amalga oshirilaverishi xam mumkin. Bu birinchi navbatda pedagogik texnologiyaning muhim qismi-predmetlar va mavzular bo`yicha ta`lim maqsadlarini aniqlash usullariga taalluqlidir. Pedagogik tadqiqotchilar ta`lim-tarbiya hodisalarini o`rganganda ma`lum darajada bu yondoshuvlarni qo`llaydilar. Amaliyotchi pedagoglar xam bundan mustasno emas. Agar bir yondoshuv nimaligini anglab, o`z o`rnida, maqsadga muvofiq tarzda unga mal qilinsa, o`quv-tarbiyaviy ishlar samaradorligi ancha yuqori bo`lar edi. 4. Ta`limning tizimli usuli. Ayrim amaliyotchilar pedagoglar “pedagogik texnologiya” deganda texnologik yondao`uvga asoslanmagan (ba`zi foydali, samarali usullarni yoki o`qitish jarayonida texnik vositalarni qo`llashni) tushunadilar. Vaholanki, pedagogik texnologiya ta`lim jarayoniga yangicha, o`ziga xos belgilar, xususiyatlarga ega bo`lgan, tizimli, texnologik yondoshuvga asoslanadi. U, pedagogikada ijtimoiy-muhandislik tafakkurining mahsuli; texnokratik ilmiy fikr (ong)ning ta`lim sohasidagi loyihasi, ta`lim jarayonini ma`lum darajada standartlashtirish, takrorlanadigan pedagogik jarayon (sikl)ga aylantirishdir. Pedagogikada qayta takrorlanadigan pedagogik jarayon (sikl)ni yaratish oson emas. Bunga o`quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta`lim mazmuni va o`quv materiallarining har xilligi, talabalarning bilim o`zlashtirish qobiliyatlari, xotira xususiyatlari bir xil emasligi kabi qator faktorlar sabab bo`ladi. Shunga qaramay rivojlangan mamlakatlarda olimlar pedagogik texnologiya usulini ishlab chiqdilar,

www.arxiv.uz ular yaratgan pedagogik texnologiya usuli qayta takrorlanadigan pedagogik sikl bo`lib, ta`lim olishda rejalashtirilgan natijalarni kafolatlaydi. Pedagogik adabiyotlarda pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan ta`riflarni va uning muhim belgilari, xususiyatlarini quyida umumlashtirilgan holda keltiramiz. - pedagogik texnologiya-amaliyotga joriy etish mumkin bo`lgan ma`lum pedagogik tizimning loyihasidir; - pedagogik texnologiya-ta`lim tarbiyadan ko`zlangan maqsadga erishish uchun o`quv jarayonida qo`llaniladigan usullar, vositalar majmuidir; - pedagogik texnologiya oldindan belgilangan, loyihalashtirilgan o`quv-tarbiya jarayonini izchil amalga oshirish kabilar. Yuqorida keltirilgan ta`oiflar pedagogik texnologiya usulining mazmunini anglash va aniqlash jarayoni xali poyoniga yetmaganligidan dalolat beradi. Bu masalaga oydinlik kiritish uchun, avvalo, pedagogik texnologiya usulining muhim belgilarini aniqlash talab etiladi. Pedagogik adabiyotlarni o`rganish va tahlil etish pedagogik texnologiyaning muhim xususiyatlari, belgilari qatorida quyidagilarni ko`rsatishga imkon beradi: - ta`lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o`quvchilar bilan qayta ishlab chiqish; - tizimli yondashuv asosida talabaning o`qish-bilish faoliyatini tasvirlaydigan ta`lim jarayoni loyihasini tuzish; - ta`lim maqsadi real, aniq diagnostik bo`lishi va o`quvchining bilim o`zlashtirish sifatini obyektiv baholash; - ta`lim jarayonining tuzilishi va mazmuni yaxlitligi, o`zaro bog`liq va o`zaro ta`sirda bo`lishi; - ta`lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining o`zaro ta`sirini hisobga olish ; - ta`lim maqsadlarini ko`zlagan etalon asosida o`quvchilarning kuzatiladigan, o`lchanadigan xarakatlari shaklida juda oydinlashtirish; - talabaning faolligiga tayanib o`qitish;

www.arxiv.uz - bilim o`zlashtirish jarayonida yo`l qo`yilgan xatolarni aniqlab, tuzatib borish; - shakllantiruvchi va jamlovchi baholar; - belgilangan mezonlarga binoan test vazifalarini bajarish ; - ta`limning rejalashtirilgan natijasiga erishishining kafolatlanganligi; - ta`lim samaradorligining yuqoriligi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga doir mavjud ta`riflar hamda pedagogik texnologiya usulining muhim belgilari, xususiyatlarini umumlashtirilgan holda keltirdik. Ma`lumki, mantiq faniga ko`ra, biror tushunchaga ilmiy ta`rif berish uchun ta`rifda tur va jins tushunchalar keltirilishi va ta`riflanayotgan tur tushunchani jins tushunchaga kiradigan boshqa tur tushunchalardan farqini ko`rsatuvchi muhim belgilari ko`rsatilishi talab etiladi. YUNESKOning ta`rifida “pedagogik texnologiya - tur tushuncha, “tizimli metod” jins tushuncha hisoblanadi. Ta`rifda pedagogik texnologiya usulini o`qitishning boshqa usullaridan farqini ko`rsatuvchi ayrim belgilari ham (ta`lim shakllarini optimallashtirish, texnik vositalar va inson salohiyati hamda ularning o`zaro ta`sirini inobatga olish; o`qitish va bilim o`zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo`llash) ko`rsatilgan. Lekin bizning fikrimizcha, YUNESKO ta`rifida pedagogik texnologiyani ta`limning boshqa usullaridan keskin farqini yaqqol ko`rsatuvchi: “ta`lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuv; ta`lim maqsadlarini oydinlashtirish natijasini kafolatlash va obyektiv baholash” deb muhim belgilar aks etmagan. Jins tushuncha sifatida ishlatilgan “tizimli metod” atamasi ham bitta metod (ya`ni tizimli metod) ma`nosini bildiradi. Bizningcha, ta`rifda jins tushuncha sifatida “metodlar majmui” atamasini ishlatish mantiqiy jihatdan to`g`riroq bo`lar edi. Shu mulohazalar asosida biz “pedagogik texnologiya” tushunchasiga qo`yidagicha ta`rif berishni maqsadga muvofiq, mukammalroq deb hisoblaymiz. Pedagogik texnologiya- tizimli, texnologik yondoshuvlar asosida ta`lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun inson

www.arxiv.uz salohiyati hamda texnik vositalarning o`zaro ta`sirini inobatga olib, ta`lim maqsadlarini oydinlashtirib, o`qitish va bilim o`zlashtirish jarayonlarida qo`llaniladigan usul va metodlar majmuidir. Bunday usul va metodlarni ishlab chiqish pedagogik texnologiya nazariyasi va metodikasining vazifasidir. Xullas, pedagogik texnologiya-ta`lim usuli, ma`lum ma`noda ta`lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui. O`quv materiallarini tanlash, qayta ishlab o`quvchilarning kuchiga, o`zlashtirish xususiyatlariga moslab shakli, xajmini o`zgartirish ham ta`lim texnologiyasiga daxldor. Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiyaning obyektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o`quv jarayonlari, ta`lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillantirish tizimidir. Pedagogik texnologiya uchun pedagogik amaliyot jarayonlarini belgilash va tasvirlash; o`quvchi yoki talaba kelgusi faoliyatida duch keladigan vazifalarni oldindan aniqlash; o`qitishning har bir bosqichida ta`limning mazmuni (o`quv rejasi, o`quv elementlari, ularning mantiqiy tuzilmasi, o`quv dasturlari, darsliklarini) belgilash; o`quv yuklamasi bolaning kuchiga moslik darajasini va talabaning o`zlashtirish tezligini aniqlash; ta`lim-tarbiyaning shakllari va vositalari (o`quv qo`llanmalari, ta`limning texnik vositalari)ni tayyorlash; o`quv jarayonining motiv komponentini ro`yobga chiqarish maqsadida predmetning mazmuniga kiritish uchun qo`shimcha ravishda vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash; shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma`naviy-fazilatlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish; ta`limning natijasi va o`zlashtirish darajasi, sifatini baholash mezonlariga mos ravishda talabaning bilim va malakalarni egallash sifatini obyektiv baholash uchun test (nazorat) vazifalarini tayyorlash; darsda va darsdjan tashqari o`quvchiga beriladigan vazifalarni rejalashtirish, mustaqil mashg`ulotlarning tuzilmasi va mazmunini ishlab chiqish kabilar ham pedagogik texnologiyaning vazifalari hisoblanadi. Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifasi ta`lim-tarbiya amaliyotida eng samarali va tejamli o`quv jarayonlarini shaxsni kasb egasi sifatida shakllantiruvchi pedagogik, psixologik qonuniyatlarni aniqlash, shuningdek

www.arxiv.uz falsafa, sosiologiya, fiziologiya, matematika, kibernetika, informatika va boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanish yo`llarini aniqlashdan iborat. Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va prinsiplarga asoslanadi: - ta`lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi, birligi; - ta`lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam kuch sarflab, yuqori natijaga erishish; - zamonaviylik: pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etish, ta`lim mazmunini uzluksiz yangilab, zamonaviylashtirib borish; - ilmiylik: ta`lim-tarbiyada yangi shakl va vositalar, faol metodlar, didaktik materiallarni qo`llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot; - talaba va o`qituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: o`qituvchi ta`lim maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta`lim usullari va texnik vositalarni yaxshi egallagan bo`lishi; o`quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi; - pedagogik jarayonni jadallashtirish; axborot texnologiyasi va texnik vositalaridan foydalanish samaradorligini oshiruvchi didaktik materiallarni ishlab chiqish va keng qo`llash; - o`quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik bazasi yaratish ; - pedagogik jarayon natijalarini xolisona va obyektiv baholash: test usuli, reyting tizimi, talabaning bilim va ko`nikmalarini egallash jarayonini nazorat qilish, baholashni avtomatlashtirish; - ta`lim-tarbiyaning tabiatga mosligi ; - ta`lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar. 4. Pedagogik tizim. Pedagogik texnologiya usuli tizimli, texnologik yondashuvlarga asoslanadi. Sistema (tizim) yunoncha so`z bo`lib, yaxlit bir tuzilma, qismlardan tuzilgan, birikkan ma`nosini anglatadi. Pedagogik tizim-pedagogik texnologiyaning asosi, zamini hisoblanadi. Pedagogik tizim-bir butun, xarakatlanuvchi yaxlit ijtimoiy pedagogik hodisa bo`lib: o`quvchi (1), ta`lim-tarbiyaning maqsadi (2), mazmuni (3), o`quv jarayoni

www.arxiv.uz (4), o`qituvchi yoki texnik vositalar (5) va ta`lim-tarbiyaning tashkiliy shakllaridan (6) tuzildi. (Bespalka V.P. «Slagayemыye pedagogicheskoy texnologii», M. 1989, 6-7 betlar). Ta`lim-tarbiyaning maqsadi obyektiv xarakterga ega. U har bir jamiyatning moddiy-ma`naviy ehtiyojlaridan hosil bo`ladi, ijtimoiy buyurtma sifatida davlat xujjatlarida umumiy tarzda ifodalanadi. Ta`lim-tarbiyaning maqsadi tizim hosil qiluvchilik xususiyatiga ega. Pedagogik tizimning barcha qismlari ta`limning maqsadiga bog`liq va uni ro`yobga chiqarishga xizmat qiladi. Shaxsni, mutaxassisni shakllantirish maqsadi ta`limning mazmuni (o`quv rejasi, o`quv dasturi, darsliklar)ni belgilaydi. Pedagogik tizim didaktiv vazifa va ta`lim texnologiyasini o`z ichiga oladi. Ta`lim-tarbiyaning maыsadi va mazmuni-didaktiv vazifa; didaktik jarayon, o`qituvchi va texnik vositalar, ta`lim-tarbiya shakllari usullari-ta`lim texnologiyasiga kiradi. Pedagogik amaliyotda didaktiv vazifani ta`lim texnologiyasi yordamida o`quvchi, talaba o`zlashtirib oladi. Pedagogik texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, u birinchidan, ta`lim- tarbiya jarayonini oldindan loyihalash va so`ngra sinfda, auditoriyada o`quvchilar bilshan birga loyihani qayta ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu masalani “didaktiv vazifa”, “ta`lim texnologiyasi” tushunchalarini qo`llash bilan hal etish mumkin. Ikkinchidan, an`anaviy pedagogikada metodik ishlanmalar o`qituvchi dars o`tishi uchun tuzilsa, pedagogik texnologiya-o`quvchini o`quv-bilish faoliyatining shakllari va mazmunini tasvirlaydigan ta`lim jarayoni loyihasini ishlab chiqishni taklif etadi. Uchinchidan, pedagogik texnologiyaning muhim belgisi-maqsad hosil qilish jarayonidir. An`anaviy pedagogikada “pedagogik maqsad” masalasiga nazariyachilar xam, amaliyotchilar xam kam e`tibor beradi, maqsad-metodik adabiyotlarda xam noaniq ifodalanib, unga erishish darajasi ham subyektiv baholanadi.

www.arxiv.uz Pedagogik texnologiyada-pedagogik maqsadni aniqlash asosiy muammo bo`lib, maqsadni diagnostik ifodalash, bilim o`zlashtirish sifatini obyektiv baholash nazarda tutiladi. Nihoyat to`rtinchidan, ta`lim-tarbiya jarayonlari tuzilishi va mazmuni jixatidan yaxlitligi-pedagogik texnologiyani ishlab chiqish va amalga oshirishning muhim prinsipi hisoblanadi. Yaxlitlik prinsipi, shuningdek, ta`limning har bir turi bo`yicha bo`lajak pedagogik tizimning loyihasini ishlab chiqayotganda pedagogik tizimning barcha elementlari (chorak, yemestr, o`quv yili davomida xam, shuningdek butun ta`lim davrida ham) o`zaro ta`sirda bo`lishiga erishish zarur. Pedagogik tizimning bir elementi, masalan maqsadi o`zgarsa uning boshqa qismlari (mazmuni, shakllari, jarayonlar) xam o`zgaradi. Tayanch so`z va iboralar: Fan, pedagogik ilmiy nazariya, loyihalash, mustaqil faoliyat, uslub, shakl, model, o`qitish tizimi, didaktik loyiha, tuzatishlar kiritish, tizimli yondoshuv,funksional, kompleks, modellash, izlanuvchanlik.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori T.:Sharq 1997. – 64 b. 2. Djurayev R.X. Teoriya i praktika intensifikasii professionalnoy podgotovki uchashixsya proftexuchilish. T. : Fan, 1992, - 260 s. 3. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya i uchebnom prosesse. Analiz zarubejnogo opo`ta. - M. : Znaniye. 1989. - 80 s. 4 . Buga P., Karpov B, Texnologiya obucheniya v v ы sshey shkole // Vestnik vыsshey shkolы. 1991, № 11. S. 15-17 5. Ishmatov q. Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari // Ta`lim muammolari 1999. № 1-2, 54-57 b. 6. Nishonaliyev U. Instrumentariy obucheniya, vospitaniye i razvitiye // Uchitel Uzbekistana, 7. 10. 1998, N 38 (14613).

O'xshashlar

Axborot texnologiyalari tarixi va o`ziga xos xususiyatlari

O`qitish mеtodlari tavsifi

Ikkinchi kichik yosh va o`rta guruhlaridagi bolalar hayotini tashkil etishning o`ziga xos hususiyatlari

Matematika fanining o`ziga xos xususiyatlarini tushuntirishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash

Katta maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar (katta va tayyorlov guruhlari) hayotini tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlari