O`quvchi shaxsiga qaratilgan ta`lim qoidalari - Pedagogika - Referatlar

O`quvchi shaxsiga qaratilgan ta`lim qoidalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiiy uyg`unlikda o`qit! 2. O`qitish jarayonida o`smir bolalarning tabiiy rivojlanish bosqichidan foydalan!. 3. Ta`lim berishni o`quvchining rivojlanish darajasini hisobga olgan holda boshla. Uni ketma-ket, uzluksiz, muntazam va asosli ravishda olib bor! 4. O`quvchiga hozir zarur bo`lmagan va keyichalik kerak bo`lmaydigan narsani o`qitma!

www.arxiv.uz Ushbu qoidaga asosan o`quvchini haqiqatga, yaxshilikka va go`zallikka xizmat qiluvchi shaxs qilib o`rgatish kerak. O`qitish odamzot tabiatiga, uning rivojlanish qonunlariga mos bo`lishi lozim. Bu har bir ta`limning bosh, eng oliy va asosiy qonunidir. Agar ta`lim jarayonida qo`llanilayotgan metodni, prinsipni tabiatga uyg`unligi isbotlangan bo`lsa, ushbu metod, prinsip to`g`ri demakdir. Nimaiki bola tabiatiga va tabiiylikga qarshi bo`lsa, u noto`g`ri va albatta yaroqsizdir. Shuning uchun o`qituvchining vrachga o`xshab bolaning tabiatini, uning xususiyatlarini, intilishlarini o`rganishi juda muhimdir. O`quvchining hohishini, intilishini vaqtincha taqiqlash(ma`n kilish), yo`qotishga harakat qilish mumkin, ammo ularning barchasi befoyda. Chunki bu intilishlar baribir yashaydi, vaqti–vaqti bilan namoyon bo`ladi, yuzaga chiqadi. Shuning uchun, yaxshisi bu hohish va intilishlarni o`rganib, ularni yaxshilikka yo`naltirishaga harakat qilinsa yaxshi natija beradi. Tabiatga qarshi emas, balki tabiat yordamida vrach kasalni davolashi mumkin, tabiat vrach yordamida kasalni yengadi. Kasalni tabiatini o`rganmagan vrachni hamma dori darmonlari befoydadir. Vrach tabiatni o`rgansa, unga madad bo`lsa kasal tuzaladi. Har bir san`at faqat tabiat yordamida natijaga erishishi mumkin, ammo tabiatga qarshi chiqsa hech narsaga erishmaydi. Har bir erishgan yutug`imiz yuzaki qaragandagina biznning yutug`imiz, aslida esa bu tabiat yutug`i. Texnikaning olamshumul kashfiyotlari ham odamzodni tabiatning kuchidan mohirona foydalanishdir. Tabiat oldida odam hech narsa emas, faqat tabiat bilan birgalikda u buyukdir. Tabiat qonunlari, kuchlar-bu borliqdir. Dunyodagi barcha yovuzlik, jinoyatni kelib chiqishining sababi-odam tabiatining, hohishining qonikmaganligidir. Tabiatga sun`iy to`siq, chegara qo`yib kuzatganlar uning qarshilik kuchi naqadar dahshatli ekanligini biladi. Odam tabiati ham shu kabi kuchlidir. Tabiat unga qancha kuch berganini bilmay turib, uning intilishlarini o`zgartirib bo`lmaydi. Ammo har bir yetuk odam bu tabiat bergan kuch, imkoniyatdan foydalangan holda uni tarbiyalash va o`qitish natijasida yuzaga kelgandir. Inson tabiatiga noto`g`ri munosabatda bo`lish bilan uni o`ldirish mumkin, ammo butun insoniyatni o`ldirib bo`lmaydi. Huddi kuldan paydo bo`ladigan feniks qush kabi har bir tug`ilgan chaqaloqda tabiat yana

www.arxiv.uz tug`iladi va o`ziga qarshi bo`lgan hodisa va ta`sirlarga qarshi kurash boshlaydi. Bu kurash bir daqiqa ham so`nmaydi. Dunyoda tabiatdan kuchliroq narsa yo`q, shuning uchun u har doim g`olibdir. Axir qancha irim sirim, zulmat, yolg`on, tuhmatlarga qarshi aql zakovat g`alaba qozonadi. Tabiatga qarshi qancha qonunlar o`ylab chiqarmang, qancha qul qilishga harakat qilmang baribir bir kechada yangi qanotlar o`sib chiqadi. Hech kutilmagan vaqtda u vulqonday otilib chiqadi. Dahshatli kuch bilan barcha qarshiliklarni sindirib tashlaydi. Shu kabi, insoniyatni, halqni tabiatini tushunmagan, o`rganmagan kishilarni, ayniqsa mansabdorlarning xoliga voy deyish mumkin. Tabiat o`zini ustidan xukmronlikni, erkalikni ko`tarmaydi, u albatta qasos oladi. Faqat tabiat bilan birgalikda bo`lish baxt keltiradi. Tarbiya bu –san`at, san`at esa tabiatsiz yasholmaydi. Agar insonda g`ayri tabiiy xususiyatlar, ichki yoki tashqi zaifliklar kuzatilsa, demak ular g`ayri tabiiy kuchlar ta`siridan paydo bo`lgan bo`ladi. Tabiat haq, u hech qachon bolada ishonchsizlik, zaharli hayot va shu kabi boshqa illatlarni paydo qilmaydi, ular noto`g`ri ta`sir natijasidir. Quyidagi qoidalarning ko`pchiligi tabiatga uyg`unlik prinsipiga asoslangan. Bu koidalar tabiatga uyg`unlik prinsipiga bo`y sungan bo`ladi yoki bevosita undan kelib chiqadi. Ular birinchi o`rinda turadi. Ularga ahamiyat berish kerak. 2. O`qitish jarayonida o`smir bolalarning tabiiy rivojlanish bosqichidan foydalan!. Odamning 14 yoki 16 yoshgacha bo`lgan o`smirlik chog`ini uch pog`onaga ajratadilar: 1. Ko`rish, eshitish va boshqa xissiyotlar pog`onasi. 2. Xotira pog`onasi. 3. Tushunish, fikrlash pog`onasi. Hozir bu uch pog`onaga to`rttinchi pog`ona–ong pog`onasi ham qo`shilgan. Bu to`g`ri albatta, o`qitish jarayonida ularga ahamiyat berish kerak, ammo bolaning hayotida bu pog`onalarning aniq, keskin chegarasi yo`q. Hamma bolalar hayotining ma`lum bir davrida, masalan tishi chiqayotgan vaqtida yoki 10 yoshda ba`zi umumiy hususiyatga ega bo`lish bilan birga, boshqa-boshqa kuch, imkoniyat, qobiliyatga egadir. Turli davrda u yoki bu hissiyotlar bosh rolni o`ynaydi, ammo boshqa sezgilar ham yo`qolmaydi.

www.arxiv.uz Yuqoridagi kabi toifalarga ajratish uslub jihatdan juda qulay bo`lib, ammo xayotiy emas, chunki ular faqat qo`llanma uchun sarlavha, sxema vazifasini o`taydi. Masalan, Gegel yoki Kantlarning ko`rish, tushunish, faraz qilish, fikr yuritish, xulosa chiqarish kabi kategoriyalari ham umumiy va tushunarsiz tushunchalardir, amaliy befoyda ekanligini isbotlamasa ham bo`ladi. Har holda tabiiylik prinsipi haqida gapirar ekanman, yuqorida aytilgan fikrlar quruq gap bo`lib qolmasligi uchun rivojlanish pog`onasi, yoki rivojlanish davri degan fikrlarni aniqroq ifoda etish kerak deb hisoblayman. (Bu tushunchani rivojlanish davri deb atalgani to`g`riroq.). Bu masalani faqat mavjud tajriba va uni tahlil qilish bilan hal etish mumkin. Bolaning eng kichik yoshdagisi ham faqat ko`rish emas, balki eslash, ongli ravishda harakat qilish qobiliyatiga ega. Demak bolaning har bir davrda his qilish, eslash, fikrlash kabi qobiliyatlari faqat berilgan ketma-ketlikda emas, balki bu qobiliyatlar o`sish davrining har bir pog`onasida mavjud bo`ladi, ya`ni bolaga hamma hissiyot, qobiliyat tabiatan berilgan bo`ladi, faqat uning ifodasi turli yoshda turlicha kechadi. 16 yoshdagi bolaning ongi 18 yosh bola ongidan farq qilmaydi, faqat uning qiziqishlari turlicha bo`ladi. Aqliy faoliyat rivojlanishini ikki shaklga bo`lish mumkin: o`zlashtirish va mustaqil harakat. Ikkalasi ham bolaga tug`ilishdanoq berilgan, ammo birinchisi yoshlikda ko`proq namoyon bo`ladi, ikkinchisi esa asta-sekin bola o`sgan sari ko`rina boradi. Bu odamning ichki dunyosiga ham tegishlidir. Umuman odamni ikki qismdan, ya`ni ichki dunyosi(ruhi) va tanidan iborat deb qarasak – 12-14 yoshgacha bolaning mustaqil faoliyati jismoniy faoliyatida ko`proq ko`rinadi. Vaqt o`tgan sari o`zlashtirish sustlashib boradi. Shunday qilib, odam faoliyatining ikki shakli mavjud va bir-biridan ajralmas holda bo`ladi, faqat yoshga qarab qaysidir biri ko`proq, qaysidir biri esa kamroq ishtirok qiladi. Yuqorida aytib o`tilganlarni hisobga olgan holda bu masalani quyidagicha tasvirlash mumkin:

www.arxiv.uz 1. Odamning mustaqil harakati hayotining dastlabki yillarida(taxminan 14 yoshgacha) jismoniy faoliyatda namoyon bo`ladi. Bola erkin o`ynashni hohlaydi, shunday bo`lishi ham kerak. Bu yoshdagi tarbiya bu harakatlarni tananing har tomonlama rivojlanishiga qaratiishi lozim. Buning uchun gimnastik mashklar foydalanish maqsadga muvofiq. 14 yoshdayam bu tarbiyani to`xtatish kerak emas, ammo bu yoshgacha ruhiy(aqliy) erkinlik ham rivojlana borib, jismoniy erkinlikni boshqara olish, rivojlantira olish quroliga aylangan bo`lishi kerak. 2. Ruhiy o`zlashtirish o`n yoshgacha his qilish shaklida namoyon bo`ladi va bolada hissiy bilishni, qiziqishni paydo qiladi. Bu yoshda bu intilishlaridan foydalanib hissiy bilishga doir mashg`ulotlar olib borish lozim, bunda bola qiziqqan buyumni diqqat bilan o`rgatish, tanishtirish kerak. Dastlabki tug`ilgan taassurotlarni saqlab, asosli o`rganish haqida qayg`urish kerak. Albatta 9 yoshda bu hissiyotlar tugamaydi, ular har bir yangi fan, yangi sohaning asoslariga qarab davom etishi mumkin. Shuning uchun bizning asosiy qoidamiz «har bir haqiqiy bilim hissiy bilishdan kelib chiqadi». Bu yoshda bola erkin faraz qiladi, uning tasavvur qilish qobiliyati juda kuchli bo`ladi. Shuning uchun u ertak, sarguzashtlarga qiziqadi, ins-jinslardan qo`rqadi- bu tabiiy. Tarbiyachi bundan ranjimasligi kerak. Bu yoshdagi jismoniy–ruhiy erkinlikdan texnik ko`nikmalarni hosil qilishda foydalanish lozim. 3. Agar biror yoshgachav bola to`g`ri tarbiyalangan bo`lsa, undan keyin ham unda eslab qolish, xotirada saqlash kuchli bo`ladi va u astoydil o`qishga, o`rganishga intiladi. Bu holat taxminan 14 yoshgacha davom etadi. Aql, ong o`rganayotgan narsani mustahkam o`zlashtiradi. Bu davr eng faol davr, bundan unumli foydalanish kerak, eng muhim fanlarning asoslarini ayni shu yoshda o`rgatish zarur. 4. Aynan shu yoshda bolada tushunish, fikrlash, xulosa chiqarish qobiliyati uyg`onadi. Individual xususiyatlar borgan sari aniqroq shakllanadi. Bolani kelajakda kim bo`lishi, qaysi sohada faoliyat yuritishi, uni nimaga qiziqishi, intilishini bilish uchun o`ta sezgir bo`lish shart emas.

www.arxiv.uz Bu qoidadan to`g`ri xulosa chiqarish kerak. 6 yoshli bolaning aqli, ongi umuman yo`q degan xulosa chiqarish mumkin emas, uni rivojlantirish uchun xech narsa qilmaslik mumkin emas. Aynan eng kichik yoshdan boshlab atrofni o`rganishni boshlash kerak. Kichkina bola to`g`ri gapirishni yoki oddiy arifmetik misol masalani ongli ravishda yechishni bilganidan yaxshi narsa bormi! Ammo abstrakt fikrlashga bola faqat 10-11 yoshda tayyor bo`ladi. Keyinchalik u xulosa chiqarishi mumkin. Buning uchun bola tinmay o`qishi, o`rganishi, chuqur va mustahkam bilimga ega bo`lishi kerak. 5. 14 yoshdan keyin aql yuksala boshlaydi va ong shakllanadi. Bu jarayon ideal paydo bo`lishdan boshlanadi. Bu yoshda ideal sari intilish, g`oya uchun yashash harakatini rivojlantirish, ushbu hissiyotlarni saqlash, avaylash, undan oqilona foydalanish kerak. Yigitlarni eng muhim muqaddas g`oya uchun tayyor bo`lishi uchun hal qiluvchi yillar boshlanadi. Shu yoshgacha to`g`ri tarbiyani asosi solinmagan bo`lsa, keyinchalik buni qilish amri mahol. Shuning uchun ota-ona, tarbiyachilarni bu yoshdagi farzandlarini taqdirini o`ylab ko`ngli shod yoki xavotirda bo`lishi tushunarlidir. Sog`lom daraxt bahorda kurtaklaydi, nosog` esa quriydi. Bola shu yoshda ongli ravishda o`qiydi. Ahloqiy dunyoqarash ishonchga aylangan, ishonch esa uning xarakterini, irodasini tashkil etadi. Hohsh, iroda va fikr yuritish bir. Fikr yuritish hayotga aylangan. Odam qanday bo`lsa fikr yuritishi ham shunday bo`ladi. Fikr yuritishiga qarab odamni qandayligini bilish mumkin. Rivojlanish to`g`ri yo`nalishda borayotganligini bildiruvchi belgilar quyidagilar: hissiyot rivoji; jismoniy kuch hamda ziyraklik; tetiklik va qabul qilishni kuchliligi; yaxshi xotira, olingan qimmatli materiallarga hamda bilimlarga tayanish, fikr yuritishni o`sishi; yozma va og`zaki nutqni erkinligi, mustaqil tadqiqotga intilishi; yorqin ideallarga va faol hayotiy ko`rgazmali misollarga qiziqishi; hissiyot, fikr, hohsh va ko`nikmalarning birligi. Bu umumiy ko`rsatmalardan ta`lim va tarbiyaga doir qanday xulosalar chiqarish mumkin? Ko`p va hech qanday. Ko`p deyish mumkin, agar odam tabiatidagi bilimlar uning o`z shaxsiy tajribasidan, kuzatishlaridan iborat bo`lsa.

www.arxiv.uz Hech qanday deb javob berish mumkin, agar odam tabiatidagi bilimlarni begona, tashqi, tayyor bilim deb bilsak. O`qituvchi va tarbiyachi bo`lib tug`ilish kerak, shunda tabiiy qobiliyat bo`ladi. O`quvchi bilan muomala qilganda o`qituvchi yoki tarbiyachi qanday harakat qilish kerakligini uning qalbi aytadi.. Umumlashtirish, xulosa chiqarish payti keldimi yoki bola hali bunday aqliy mehnatga tayyor emasmi, uni chalg`itib yuborish mumkinmi, buni o`qituvchi yoki tarbiyachiga uning tajribasi, bilimi, qolaversa qalbi aytadi. Bu jarayonda kechikish zararlidir, ammo shoshilish bundan battaroqdir. Ammo, o`z gapini o`tkazadigan o`quvchini tabiiy rivojlanishi bilan hisoblashmaydigan, unga hurmat bilan qaramaydigan o`qituvchiga hech kim hech narsa demasligi yana ham zararlidir. G`oyaviy bo`sh, ikkalanuvchi, o`ziga ishonmaydigan, hammani va hamma narsani tanqid qiladigan o`qituvchining ham ta`siri yomon bo`ladi. Bunday o`qituvchi o`quvchilar oldida boshqalarning g`oyalarini qattiq tanqid ostiga olishini qahramonlik deb biladi. Bunday o`qituvchi ta`sirida o`quvchi ikkilanadi. Muqaddas hissiyotlarga, ideallarga ishonchi yo`qoladi, oliyjanob insoniy tuyg`usi o`ladi. 3. Ta`lim berishni o`quvchining rivojlanish darajasini hisobga olgan holda boshla. Uni ketma-ket, uzluksiz, muntazam va asosli ravishda olib bor! O`quvchining rivojlanish darajasi-boshlang`ich holatdir. Demak, uni ta`limni boshlashdan oldin aniqlab olish kerak. Aqliy rivojlanish bosqichma bosqich bo`lganligi uchun, ta`lim ham shu qonunga qaratilishi kerak. Bu esa uzluksizlik prinsipini talab qiladi. Shu masalada ko`pincha xatoga yo`l qo`yilib, uzluksizlikni o`quv predmetidan, obyektdan qidirilgan(masalan Pestalotssi o`zining «Onalar kitobi»da ham shaxsiy subyektiv prinsiplarga xato va zid nuqtai nazardan qaragan). Shuning uchun maktabga, erkin rivojlanishni o`rniga aqlni mexanik harakatga aylantirish bilan bog`liq bo`lgan, yana ko`pdan ko`p mayda chuyda mashqlar kiritilgan. Uzluksizlik faqat subyektga, ya`ni shaxsga, o`quvchiga taalluqlidir. Bir o`quvchiga doir uzluksizlik ikkinchisiga nisbatan boshqacha bo`lishi mumkin. Bitta bolani oyog`i kichkina bo`lsa, ikkinchisiniki juda katta, biri mayda qadam tashlaydi, ikkinchisi katta. Ammo tabiat ularni tez yurishiga qarab

www.arxiv.uz imtiyoz bermaydi. Buni tabiat deydilar. Uzluksizlik prinsipini yaxshiroq aniqlab olish uchun quyidagi mulohazani keltiamiz: qaysi ta`lim o`quvchini pog`onama pog`ona mustaqil va tabiiy o`zlashtirishiga imkon bersa o`sha ta`lim uzluksizdir. Demak, birinchi o`rinda subyektni inobatga olish kerak, bu Pestalotssining subyektiv metodiga ham to`g`ri keladi. Unga qarshi obyektiv metodni ilgari quygan edilar: obyekt bu metod degandilar. Bu ta`limotlar hozircha yonma-yon turishlari mumkin, keyinchalik bu holatga qaytamiz va tegishli qo`shimchalar qilamiz. Hozir esa biz subyektiv metod tarafidamiz. O`quvchining rivojlanishi hamma joyda birinchi darajali hisoblanadi. Obyektiv metod esa subyektiv bo`lgandagina o`rinlidir. Bu bahs gap talashishga o`xshaydi. Balki, haqiqiy subyektiv metodni (ta`lim usulini) topish uchun. obyektni chuqurroq o`rganish kerakdir. Haqiqiy uzluksizlik prinsipiga asoslanganlik prinsipi yaqin turadi. Shuning uchun, shu yerda ushbu prinsipni ham ko`rib o`tamiz. Asoslanganlik prinsipining teskarisi yuzakilik. Shuning uchun «asosli ( mustahkam ) o`rgat» - shiorini hamma tan oladi. Ammo bu shiorni ham noto`g`ri tushunish mumkin. Mustahkam o`qit degani, biror fanni o`rgatishda shu fanni oxirigacha, noma`lum savoli qolmaguncha o`rgatish degani emas. Bunday usul yaxshi ta`limga go`r kovlaydi. Masalan, arifmetikadagi qo`shish amalini o`rgatganda qo`shishning barcha hossalarini birdaniga o`rgatilmaydiku. Bu amalni o`quvchi har tomonlama o`rgangunicha boshqa mavzuga o`tmaydigan o`qituvchi xato qiladi. O`quvchi keyingi bosqichda shu amalni mustaqil bajaradigan darajadagina o`rgatish kerak. Aslida, hech qaysi fanni o`spirin bolaga oxirigacha o`rgatib bo`lmaydi. Aqlni peshlash uchun vaqti vaqti bilan qiyin mavzularga yana va yana qaytib, uni takrorlab turish kerak. Turli bosqichlarda turlicha, borgan sari qiyinroq masalalar bilangina fanni chuqurroq o`rgatish mumkin. Asosli o`qitishni, ta`lim berishni noto`g`ri tushungan ko`p o`qituvchilar fanni maydalashtirib minglab mayda mashqlar va pog`onalarga bo`ladilar. Yuqorida aytib o`tilgan fikrlar shunchalik ahamiyatlidirki, ularga yana bir necha qo`shimcha qilmasak bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Bolani bilim saviyasini bilmay turib, uni o`qitib bo`lmaydi. Chunki, nimadan boshlash, nimani nima bilan bog`lash noma`lumku. Bu jarayon kitob yozish bilan barobar. Agar adib kitobini qiziqarli chiqishini istasa, u kitobxonlarini madaniyati, bilim saviyasini bilishi kerak. Bo`lmasa uning o`qi mo`ljalga tegmaydi. Batafsil izohni o`rniga qisqacha axborot, qisqacha gap o`rniga esa uzundan-uzoq bayonot qiladi. Ammo, o`quvchi haqidagi umumiy, yuzaki tasavvur yetarli emas. O`qituvchi o`quvchi haqida to`la ma`lumotga ega bo`lishi kerak. Bunga qanday erishish mumkin? Buning uchun, hayotni bilish, yoshlarni bilish kerak, ilmni hali egallamagan, ammo aql-farosati joyida, kundalik hayotiy tajribaga ega bo`lgan oddiy bola haqida bilimga ega bo`lish lozim.O`kuvchilarimizda ozmi-ko`pmi hayotiy tajriba bo`ladi. Bu esa juda muhim. Shunga asoslangan holda ta`lim tarbiyani olib borish kerak. O`quvchilarimizni tajribasi bor, ammo bu tajriba hali juda oz. Bolaning o`zi shuni tushunishi, o`z so`zlari bilan ifoda qilishi, shunga iqror bo`lishi kerak. O`quvchiga beradigan bilimingiz uning tajribasini boyitishini, uni yuqori cho`qqilarga ko`tarishini, ilmiy tushunchalarga ega bo`lishini yoki noto`g`ri tasavvurlar o`rniga to`g`ri ta`lim olishini tushunishi kerak. Shuning uchun berilayotgan bilimlarnin qaysi joyida to`g`ri yoki xato tasavvur bo`lishligini aniq bilish zarur, noto`g`ri xulosa chiqarishdan bolani saqlash o`qituvchining ishi. Shu masalada o`taa ehtiyot bo`lish kerak. Bunday holda to`g`ri yo`l tutish o`qituvchining mahoratiga bog`liq, buni o`qituvchiga o`rgatib bo`lmaydi, buni qoidasi yo`q. Har bir o`qituvchi o`quvchi uchun aql, zakovat mash`ali bo`lishi kerak, noto`g`ri fikrga ega bo`lgan o`quvchini haqiqat yo`liga yo`naltirish kerak. Yuqorida aytib o`tilganlarni ba`zilar tushunmasliklari mumkin, ba`zilar uchun esa ko`nglidagi gap bo`lishi mumkin. Har bir shogird tayyorlaydigan ustozning o`zining siri bo`lgan, shu sirni o`rganish uchun shogirdlar yillab o`qigan. Yuqorida aytib o`tganimiz aynan o`sha sirlardan biridir. Ayrimlar bu sir emas, oddiy qoida, hamma vaqt bo`lgan, hammaga ma`lum bo`lgan soddadan murakkabga qarab o`rgatish deyishlari mumkin. Ammo aynan o`sha hamma bilgan qoida, umumiy qonun bo`lsada, aslida eng muhim sirdir. Bu borliqning birinchi qonuni. Bu

www.arxiv.uz qonunga tabiatning rivojlanish jarayoni, fikrlashning rivojlanish jarayoni va boshka psixologik funksiyalar ham bo`ysunadi. Yuqorida aytilganlarni tasdiqlash uchun fizikadan misollar keltiramiz. Gap harakatlantiruvchi kuch va jismlar haqida boradi. O`quvchilar qonunlarni topishlari kerak. O`qituvchi so`raydi: harakatdagi jism yo`lida boshqa jismni uchratsa uning ta`siri qanday bo`ladi, jism harakati qanday o`zgaradi.? Nima uchun? Bu nimaga bog`liq? O`quvchi hayotda buni kuzatgan, shuning uchun u harakatdagi jismning massasiga deb javob beradi. Demak harakatdagi jismning massasi qancha katta bo`lsa, shuncha uning ta`siri kuchliroq bo`ladi. Bu oddiy narsa, sog`lom, aqli raso o`quvchi buni biladi. Ammo bolaga fikrlarini to`la, oxirigacha bayon qilishiga imkon berish kerak. So`ngra, o`quvchini fikr yuritishga undash uchun harakatlanuvchi jism ikki yoki uch barobar katta bo`lsachi? degan savollar bilan murojaat etish mumkin. Shunda o`quvchining eski tasavvurlari o`rnida yangilari hosil bo`ladi. So`ngra, tezlikni ta`siri haqidagi savollarni qo`yish mumkin. Tezlik qancha yuqori bo`lsa, ta`sir shuncha kuchli bo`lishini o`quvchi kundalik kuzatishlaridan biladi. Ammo ta`sir tezlikka proporsional bo`lishini endi o`rganadi. Bu haqiqatni bilishga yana ham aniqlik kiritadi, o`rganish zarurligini bildiradi, buni bilish oldingisiga qaraganda yaqqol ko`zga tashlanmasligini tushunadi. O`quvchi faqat yangi qoidalarni, yangi bilimlarni egallab qolmasdan, o`qituvchi naqadar o`zini, predmet haqidagi tasavvurlarini yaxshi bilishini tushunadi. O`quvchi shunday daqiqalarda ham fanda, ham o`qituvchisida yangilik ochganday bo`ladi. Kuzatuvchan o`qituvchi esa bunday damlarda o`zini baxtiyor his etadi, chunki u o`quvchisi ko`nglida nima kechayotganini bilib turadi. Ikkinchi misol. Yerning tortishish kuchi va uning ta`siri, jismlarinig og`irligi va tayanch nuqtadagi bosim haqida gap boradi. Jismlarning og`irligi yer tortish kuchi natijasida hosil bo`lishini bilgan o`quvchi darhol quyidagi xulosaga kelishi mumkin: og`irligi qancha ko`p bo`lsa, tortish kuchi shuncha katta bo`ladi. Bu xulosa noto`g`ri, ammo bu bolaning aqliy mehnati natijasi, shuning uchun uni xatosini tushuntirib, maqtab qo`yish kerak. Keyin mavzuni juda batafsil bayon

www.arxiv.uz etish kerakki, o`quvchi nafaqat o`quv materialini, balki boshqa xatolarini ham anglab yetsin. Bunday xolatlar o`quvchiga o`quv materiali berish bilan birga, undan ham muhimroq narsani bilib olishga imkoniyat beradi: ya`ni aqliy nuqtai nazar bilan ilmiy shakllangan bilimni farkini, o`qishning qadrini bilib oladi. Bunday tajribadan so`ng oddiygina ko`rsatma, yo`nalish berish yetarli bo`ladi. Shunda o`quvchini ilmga mehr qo`yganiga ishonish mumkin, bu esa olingan barcha bilim va ma`lumotlardan ham qadrliroqdir Bu o`qituvchi uchun yana bir baxtli daqiqadir. U o`quvchi ko`ngliga yo`l topganini, qalbiga chuqur kirib borganini his etadi, bu esa o`quvchida xissiyot uyg`otish va qo`zg`atish uchun qilinadigan harakatlardan ancha muhimdir. Fanni o`qitish usuli, albatta shu fanning tabiatiga ham bog`liq. Turli fanlarni bir usulda o`rgatish mumkin emas. Ammo yoshlarni o`qitishda bu obyektiv nuqtai nazar hal qiluvchi emas, balki subyektivlik hal qiluvchi bo`ladi. Shuning uchun u yoki bu fanni o`quvchining bilim saviyasiga va odam tabiatining rivojlanish konuniga uyg`un asosda o`rgatish kerak. Manga shu holatga qarab usul tanlash darkor. Bitta fan 10 yoki 14 yoshdagi bolaga turlicha o`rgatiladi. Masalan, tilni o`rganishni olaylik. O`smirlik yoshigacha bo`lgan bolalarni abstrakt o`qitish yaramaydi. Ularga faqat konkret bilimlarni qabul qiladi. Shuning uchun bu yoshgacha bo`lgan bolaga ot, son, sifat va hokazolar kabi grammatik qoidalarni tushuntirish befoyda. Shuning uchun, boshlang`ich ta`limda ta`riflar va xossalarni ilmiy asoslanganligi talab qilinmaydi. Ot deganda oldiga aniqlovchi qo`yish mumkin bo`lgan so`zni, fe`l deganda men, sen, u degan shaxslar bilan turlash mumkin bo`lgan so`zni, ega deganda esa kim yoki nima savoliga javob beradigan so`zlarni tushunish mumkin. Uzundan- uzun qoidani yodlagandan ko`ra, o`quvchi shunday berilgan ta`riflar asosida, ba`zan filologlar ham qiynalishi mumkin bo`lgan minglab gaplarni tahlil kilishi mumkin. Bir so`z bilan aytganda, o`quvchining rivojlanish darajasi biror fanni o`qitish usulini aniqlaydi. Predmetlar bilan tanishish, ularni tashqi belgilari orqali ajrata

www.arxiv.uz olish har bilimning birinchi bosqichidir. Juda kichkina bola daraxtni uydan, kemadan ajrata olish bilan birga, o`t yoki butadan ham ajratadi. O`qitishni boshlash uchun shuning o`zi yetarli. Daraxtni juda ko`p sirlari, xususiyatlarini bola hali ko`p yillardan keyin biladi. Til ham huddi shunday. Kimki predmetni o`rganishni uning mohiyati, sirlaridan boshlamoqchi bo`lsa u adashadi, hech narsaga erishmaydi, yosh miya shunday chalg`iydiki, hatto tabiiy aqliy bilishni ham yo`qotadi. Noto`g`ri bilim olish, bilimsizlikdan yomon. Bilmaydigan o`quvchini o`rgatishidan, noto`g`ri bilimga ega bo`lgan o`quvchini o`rgatish qiyinroq. O`quvchilar rivojining subyektiv darajasi har doim o`lchov bo`ladi. Iloji boricha kamroq o`qit! Bu qoida hozir aytilganlar bilan bevosita bog`liq. Ilgari o`qituvchilar iloji boricha ko`proq bilim berishga harakat qilishgan, ko`proq gapirgan, ko`plab materiallarni berishgan. Ularning fikricha: bolaning kelajakda kim bo`lishi, qaysi bilimlar kerak bo`lishi noaniq, shuning uchun o`quvchining bilimi qancha ko`p bo`lsa, shuncha yaxshi, bilimning ziyoni yo`q. Shunga o`xshash noto`g`ri, zararli tushunchalar, hozir ham amaliyotda ko`plab uchrab turadi. Ko`pincha, o`quvchilar oldindan ko`proq bilimga ega bo`lishi kerak deb isbotlashga harakat qilinadi va materialni keng, batafsil bayon etadilarki, o`quvchining aqli hali o`sha hajmdagi bilimni o`zlashtira olmaydi. Bunday holatlarda o`quvchi bu materialdan foydalanish u yoqda tursin, hatto u zarur narsalarni bilishga, oldinga muvoffaqiyatli intilishga halaqit beradi. Bundan tashqari o`quvchining xotirasi chalg`iydi, ilg`ab olish xususiyati va o`qishga bo`lgan qiziqishi, ishtiyoqi so`nadi. Hozir qo`llanilmaydigan, oldinga yurish uchun zarur bo`lmagan narsani o`rgatish kerak emas. Iloji boricha kamroq o`qit! Faqat shu holda o`qituvchi, o`quvchiga eng zarur, eng muhim materialni bermoqchi bo`lib unga astoydil tayyorlanadi va o`quvchining xotirasida bir umrga saqlanib qoladigan betakror dars o`tadi. O`quvchi esa nimadir bildim, o`zlashtirib oldim deb quvonadi. O`qishga borgan sari qiziqishi ortadi, tetiklashadi, ishonchi ortadi. Asosli, uzoq muddatga asqotadigan bilimga ega bo`ladi. Olg`a yurishga yaroqsiz bo`lgan, asoslanmagan bilimni o`quvchidan talab qilish noto`g`ri usul hisoblanadi.

www.arxiv.uz Bu xatoni ko`proq yosh o`qituvchi qiladi. O`zlari endigina o`zlashtirib olgan bilimlarini bechora bolalarni boshiga selday yog`diradi. Bu bilim esa, ko`pincha befoyda bo`lib qoladi. Yaxshi o`qituvchi yildan yilga o`quv materialini qisqartirib, kerakli minimumga yetkazib oladilar. Mana bular haqiqiy o`qituvchilar hisoblanadi. 4. O`quvchiga hozir zarur bo`lmagan va keyichalik kerak bo`lmaydigan narsani o`qitma! Bu ikki qoida o`ta muhimdir. Ularni tan olmaslik, rioya qilmaslik o`quvchiga ta`lim tarbiyaning hayotbaxsh ta`sir kuchini yo`qotadi. Birinchi qoida bo`yicha: ta`lim o`quvchining bilim saviyasiga mos bo`lishi kerak, aynan hozirgi bilim saviyasiga, kelajakda erishadigan saviyasiga emas. Shuning uchun bu qoidani boshqacha aytsak ham bo`ladi. Hech narsani muddatidan oldin o`rgatma! Ko`rib turibsizki, hozircha bu qoida sizga uncha tushunarli emas, hatto bu qoidani asl mohiyatini tushunmay, ba`zi turmush sharoitlardan kelib chiqib qarshi e`tirozlar ham bildirishingiz mumkin. Masalan, bola 10, 12, 14 yoshda maktabni tark etadigan bo`lsa, nima qilish kerak? Bunda ham shoshilmaslik kerakmi? Ko`pchilik o`qituvchilarning fikricha, shoshilinch ravishda o`quvchini miyasini bilimga to`ldirish kerak, bu bilim hozir kerak bo`lmasa, mayli xotirasida saqlanib turadi, keyinchalik bu bilimlar kerak bo`lib qolishi mumkin, o`shanda tushunib oladi va foydalanadi. Shu fikrga ko`ra, bechora bolaga kattadan-katta matn, qoidalar, qonunlarni mutlaqo tushunmagan holda yodlatadilar. Bu bilim bolani na aqliga, na ko`ngliga o`tiradi, chunki aql hali u darajada rivojlanmagan, ko`nglida esa bunday chuqur bilimga ehtiyoj uyg`onmagan bo`ladi. Bu faqat diniy ta`limini o`qitilishiga tegishli emas, boshqa har qanday ta`limga ham tegishlidir va bu bolaga katta ziyon keltiradi. Shundan kelib chiqib, ko`p bolalarda bunday bilimga, shu fanlarga nafrat uyg`onadi. Keyinchalik bu ta`sirni yo`qotish uchun yillar kerak bo`ladi, axir eng ta`sirlanadigan davrda paydo bo`lgan hissiyot o`lmaydi. Faqat katta yoshdagi odam tushunadigan, unga taalluqli narsa yosh bolaga to`g`ri kelmaydi. Shuning uchun muddatidan oldin hech narsani o`rgatma! degan qoidaga rioya qilish kerak. Agar

www.arxiv.uz sharoit shuni talab qilsa, qo`lingdan kelganicha bu noma`qul narsadan voz kech, og`irlik qiladigan taomni yengil va mazzali qilib ber! Ikkinchi qoida birinchi qoidadan ham muhimroq. Ayrim katta yoshdagi odamlar ayrim voqea, dars yoki o`qituvchisini nafratsiz eslay olmaydi. Ular juda aqlli, oliyjanob, madaniyatli, o`qimishli odamlar. Ammo ularning hayotida, yoshligida qandaydir xotira borki, ularni eslamaslikka harakat qiladilar. Bir umr o`zini–o`zi majbur qilsa ham shu xotirani unuta olmaydilar. Nima sababga ko`ra? Balki g`ayri tabiiy usullar bilan o`qitilgan fan aybdordir. Aytadilarki, insonni tarbiyalashda butun insoniyat qanday tarbiyalangan bo`lsa, shunday ketma-ketligidan foydalanish kerak. Bu to`g`rimi? O`ylab ko`ring. Hozirgi maktablardagi ta`lim ko`pchilikka bachkana, haddan tashqari sodda, oson tuyuladi. Odamzot taraqqiyotidagi bu bosqichni o`tib bo`lingan deb hisoblaydi. Demak endi keragi yo`q. Misollar kerakmi? Marhamat. Diniy rivoyatlarning ko`pini bola ertak sifatida eslab qoladi. Ulg`ayib uni munosabati, fikri o`zgaradi, bolalikdagi ko`r-ko`rona ishonganini ustidan o`zi kuladi, uyaladi. Odam xayolida ta`lim bergan o`qituvchini aybdor hisoblaydi. O`qituvchisi noto`g`ri ta`lim bergan, demak o`qituvchining o`zi ham noto`g`ri tasavvurga ega deb o`ylaydi. Bundan «Yetuk inson bo`lib yetishganda kerak bo`lmaydigan narsalarni bolaga o`rgatma!» degan qoida kelib chiqadi. Bundan kelib chiqadigan shior «Hech narsani muddatidan kechiktirma!» ya`ni hamma fan, hamma qoidani o`z vaqtida o`rgat. Biz faqat ikkita qoidani ko`ratib o`tdik. O`zingiz ular to`g`risida o`ylab ko`rasiz degan umiddamiz. Hech qaysi odam maktab, o`qituvchi haqida yomon fikrda bo`lmasligi, hech kim bolalik va o`smirlik yoshlarida olgan bilimidan afsuslanmasligi, afsus bilan hech kim bolasini o`ziday, azobga qo`yganday maktabga jo`natmasligi kerak. Maktab, o`qituvchilar esa o`quvchilarning ota- onalari yana bola bo`lib, yana maktabda o`qishni orzu qilayotganidan fahrlanishi kerak. Ayrim maktablar bundan yiroqdir. Bizning ogohlantirishimizga quloq soling, davr bilan hamnafas bo`ling! 5. Ko`rgazmali o`qit!

www.arxiv.uz Men bu qoidani tabiiy uyg`unlikda o`qitishga mos kelgani uchun birinchi o`ringa qo`yaman. Ammo buni hamma ham tushunavermaydi. Eng yangi ta`limni asosiy qonuni ko`rgazmalilik bo`lishi kerak. Eski bahsni davom ettirib, bizni bilim olishimiz negizida, hissiyotimizga ta`sir etish yotadi demaymiz. To`g`ri ayrim olimlar hissiyot orqali olgan bilimni mantiqiy fikr yuritish orqali olgan bilim bilan solishtirib, ikkinchisini ustun qo`yadilar. Har holda o`smir yoshlarga ta`lim berish ko`rgazmali bo`lish kerakligini inkor etib bo`lmaydi. Inson ongining o`sishi tashqi dunyoni his qilishdan boshlanadi. Sezgi organlar orqali his etganimiz ong orqali tushunchaga aylanadi. Shuning uchun tushuncha faqat ko`rgazmali bo`lishi kerak, aks holda ular quruq, ma`nosiz bo`lib qoladi. Russo va Pestalotssidan boshlab(Lokkdan keyin) biz hamda ko`pchilik, ko`rgazmalilik boshlang`ich ta`limda chegaralangan bo`lishi kerak, yoki faqat elementar arifmetika va geometriyada bo`lsa yetarli degan fikrda bo`ldik. Bu usul bir tomonlama edi. Har bir aniq va to`g`ri bilim sezgi organlarga ta`sir etishdan boshlanadi. Sezgi organlarni his etishi esa ikki turda bo`ladi: tashqi va ichki. Tabiatdagi ayrim predmetlarini, ularning xususiyatlarini tashqi sezish organlarimiz qabul qiladi. Ikkinchi holda esa ong, ichki tuyg`u bilan sezamiz. Bu tasavvurlar ichki va tashqi deyiladi. Bu tasavvurlar har bir ta`limning, bilimning asosidir. U barcha fanlarga, masalan tilga, diniy ilmga, arifmetika, geometriya va xokazolarga ta`luqlidir. Keyinchalik ongda abstrakt yo`l bilan ayrim xossalariga ko`ra yoki umumlashtirish orqali yuqori darajadagi, umumiy tushunchalar va tasvvurlar hosil bo`ladi. Shuning uchun ko`rgazmalilik prinsipi sezgi organlarga ta`sir etgandan so`ng tushunchalarga o`tishni talab qiladi. Xususiydan umumiylikka, konkretlikdan abstraktga qarab yurish kerak, teskarisiga emas! Bu prinsip barcha ta`lim va tarbiyani asosi bo`lmog`i kerak. Faqat bu prinsipni qo`llash bilan mazmunsiz, aqlni susaytiradigan, o`yinga aylantirilgan ta`limni, tushunmasdan, foydasiz qoidalarni yodlash, aqlni, ongni tabiiy rivojlanishini sun`iy chegaralaydigan ta`limni siqib chiqarish mumkin. Ma`lumki, maktab sharoitida doimo hamma tushunchalarni ko`rgazmali qilib bo`lmaydi. Ammo iloji boricha bunga harakat qilish kerak. Imkoniyat bo`lmasa

www.arxiv.uz rasm, o`xshatish, solishtirish va boshqa vositalardan foydalanish kerak. Bunday ta`lim olgan o`quvchilar muvaffaqqiyatga erishadilar, bunday usulni qo`llamagan joylarda ta`lim bekor o`tgan umrga aylanadi. Agar geografiya fani o`lkashunosliksiz, xaritasiz, rasmsiz, tarix fani aniq hayotiy obrazlarsiz, diniy ilm faqat ayrim matnlarni yodlashdan iborat bo`lsa, bunday ta`lim faqat maktab uchun kerak bo`ladi, o`quvchini hayotga tayyorlash uchun emas. Bunday maktab bolaga mazmunsiz, keraksiz bilim beradi, bola esa bu bilimni bir umr kelajak avlodga topshiradi. Agar hayot bu xatoni tuzatmasa odam bir umr bu xatoni quli bo`lib o`tadi. Shuning uchun o`qituvchi o`z fani haqida to`g`ri ko`rsatmali tushunchaga ega bo`lishi va shundayligicha o`quvchiga o`rgatishi kerak. O`qituvchi hizmatining moxiyati aynan shunda. Agar biz hozirgi turmush tarzga va adabiyotga nazar solsak hissiyot tuyg`ularini muhimligiga, bevosita kuzatishni zarurligiga, muhimligiga amin bo`lamiz. Bu albatta katta muvaffaqiyatga, ajoyib natijalarga olib keladi. Ko`rgazmasiz quruq natijalarni qayd etish hech kimni qoniqtirmaydi. Hamma joyda, masalan, jamoat hayotida, fan, ta`lim, hayotni ifodalovchi sahnadayam aniq hodisa, haqiqat, borliq talab qilinadi. Quruq safsata, umumiy qoida, mavhum nizomlar hech qayerda, hech kimni qoniqtirmaydi. Har kim o`z ko`zi bilan ko`rishni, bevosita o`rganishni, his qilishni istaydi, hamma ham mavxum nazariyani emas, aniqlikni hohlaydi. Hamma joyda bevosita xis qilish, bevosita ko`rgazmalilikni talab qilinadi. Bu ibora borgan sari ommalashib bormoqda. Uni foal ishbilarmon kishilardangina emas, balki filosof, amaliyot va nazariya vakillaridan ham tez-tez eshitish mumkin. Shuning uchun ta`lim hayotiy taraqqiyot bilan izma-iz yurishi, ko`rgazmalilik prinsipiga doimo rioya qilishi kerak. Biz hali bunga yetishganimizcha yo`q, ammo shu maqsad sari intilyapmiz. Kimki shunga erishmoqchi bo`lsa, qoida va prinsipdan emas, fakt, misoldan boshlashi kerak. Qoida–bu misollar va prinsiplarni abstraktlashgan shakli, faktlar ustida fikr yuritishdan iboratdir. Misollarsiz qoidani, faktlarsiz prinsipni tushunib bo`lmaydi. Buyuk faylasuf va mutafakkir Kant «Ko`rgazmasiz tushunchalar quruq gapdir» degan edi.

www.arxiv.uz Ko`rgazmalilik haqida juda ko`p gapirilyapti deyishadi. Shunga qaramay biz, har bir ta`lim ko`rgazmali va faqat ko`rgazmali bo`lishi kerak deymiz! Hali to`xtashga vaqt bor. Bu hayqiriq bekorga emas, chunki, hali ham minglab o`qituvchilar eski maktabni abstrakt usullari bilan, tushunchalarni quruq ifodalab berish bilan chegaralangan. Ular bolaning ongida tushunchalar qanday shakllanishini bilishni istasalar edi, ularni o`zgarishlari mumkin deb umid qilar edik. Har bir bilimning asosini sezgi, his yoki Veys aytganidek «ruh, tuyg`u» tashkil etadi. Odam o`z hissiyotlarida xali subyetni obyektdan ajratmaydi.Ularni bir butun deb tushunadi. Bilim predmetdan hali ajralmagan bo`ladi. Bunga erishish uchun o`quvchining diqqatini oshirish kerak, uning ongi predmetga qaratilgan bo`lishi kerak, u predmetni ko`rishi, uning xossalarini anglashi, uning o`z ongidan tashqarida joylashganini anglashi kerak. Predmet uning sezgisiga ta`sir etib, his- tuyg`u uyg`otadi, diqqatini jalb etadi va o`quvchi shu predmetni taniydi, qabul qiladi. Oldin o`quvchi predmet haqida tasavvurga ega bo`ladi, keyin uni qabul qiladi, hissiyotdan ajratadi va tushunchaga ega bo`ladi hamda saqlab qoladi, shuning uchun predmet yo`qligida ham uni tasavvur qiladi. Shunday qilib, bu predmet haqida tasavvuriga ega bo`lib qoladi. Undan kerakli paytda fikr yuritish uchun foydalanishi mumkin bo`ladi. O`quvchining tasavvuri predmet bilan bog`liq emas, endi u o`zi yangi tushunchalar hosil eta oladi, ularga nom qo`ya oladi. Bu nom hosil bo`lgan tasavvurlar mazmunini, tushunchalarni rivojlanishidan hosil bo`ladigan tasavvurlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Endi bu oddiy ovoz emas, balki tasavvurlarning to`la mazmunidir. Predmet faqat sezgi uyg`otayotgan bo`lsa, hali unga erkin yondashib bo`lmaydi. Shuning uchun Kant yuqorida aytilgan holatlargav quyidagicha qo`shimcha qiladi: «Ko`rgazmali tasavvur tushunchasiz ko`rdir». Bu yerda bizning «Tushuncha ko`rgazmali tasavvursiz quruq va mazmunsizdir» shaklidagi xulosamiz o`z kuchini saqlab qoladi.

www.arxiv.uz Yangi maktabning asosiy prinsipi quyidagicha: “Mustaqil faoliyat hissiy bilishga asoslangan va uning natijasidir ya`ni: mustaqil faoliyat ruhiy faoliyat shaklidir; bevosita, hissiy, jonli bilishdir; hissiy bilish asosida mustaqil fikrlashdir va aksincha kengroq qarasak, barcha o`y-fikrlar asosida ko`rgazmali tasavvurlar hosil qilishdir. Eski maktab obyektiv usulga emas, balki abstrakat (mavhum) usulga asoslangan. Yangi maktab esa subyektivlik tarafdori, o`qitishda ko`rgazmalilik yoki aniq obyektiv usulga intiladi, obyektiv va subyektiv usullarni o`zaro birlashtirishga harakat qiladi. Hozirgi zamon didaktikasiga amal qiladigan o`qituvchi yana bir bor o`ylab ko`rsin. Quyida bayon qilinadiganlarni barchasi shu prinsipni ifodalaydi.

O'xshashlar

Ta`lim psixologiyasi

Nazariy ta`lim mеtodlari. O`qitish mеtodlari klassifikasiyasi

Yordamchi maktablar, ularning maqsad va vazifalari, ta`lim-tarbiya berish qoidalari

Polshada ta`lim tizimi

Nazariy ta`lim tahlili