logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB
Ko'chirib olish
Korxonalarda xarajatlarni boshqarish Reja: 1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari 2. Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning guruhlanishi 3. Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar 4. Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar 5. Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar 6. Xarajatlarni rejalashtirish 7. Xarajatlarni optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari Har bir xo jalik yurituvchi subyekt mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bog liq xarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalarning eskirishi, materiallar, urug lik, o g it, yonilg i-moylash materiallari, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat sarflari ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi. Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy -xo jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin (chizma ): 1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko ra: • ishlab chiqarish xarajatlari; • noishlab chiqarish xarajatlari. 2. Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslarning manbaiga ko ra : • ichki xarajatlar; • tashqi xarajatlar. 3. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga nisbatan: • doimiy xarajatlar; • o zgaruvchan xarajatlar. 4. Mahsulotning tannarxiga olib borilishi jihatidan: • bevosita xarajatlar; • bilvosita xarajatlar . 5. Korxonaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa xo jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan : • mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; • davr xarajatlari; • moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar; • favqulodda zararlar . Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish bilan bog liq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi : • bevosita moddiy material xarajatlari; • bevosita mehnatga haq to lash xarajatlari; • ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar. Bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog liq bo lmagan xarajatga noishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Uning tarkibiga : • mahsulotni sotish bilan bog liq xarajatlar; • ma’muriy boshqaruv xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar va zararlar; • moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar; • favqulodda zararlar kiradi . Korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan o ziga tegishli resurslar sarfi uning ichki xarajatlarini , tashki mol yetkazib beruvchilar va boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uchun to lovlar korxonaning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi. Qisqa muddatli davrda mahsulot hajmining o sishiga nisbatan doimiy va o zgaruvchi xarajatlar farq qiladi. Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining o zgarishiga bog liq bo lmay, korxonaning ma’lum bir vaqt oralig ida sarflashi qat’iy belgilab qo yilgan o zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy vositalarning eskirish, boshqaruv xodimlarining mehnat haqi, sug urta to lovlari, telefon uchun abonentlik to lovi ijara to lovlari va shunga o xshashlarni misol qilib keltirish mumkin. Doimiy xarajatlarning o ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to g ri keluvchi doimiy xarajatlar kamayib boradi. O zgaruvchan xarajatlarning miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining o sishi yoki kamayishiga qarab o zgarib turadi, ya’ni mahsulotning hajmiga mutanosib bo ladi. O zgaruvchan xarajatlarning tarkibiga ishchilarning mehnat haqi va unga nisbatan ajratmalar, xom ashyo, yonilg i-moylash materiallari, yoqilg i va energiya, transport xarajatlari hamda boshqa resurslarning sarfi kiradi. O zgaruvchi xarajatlarning o ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to g ri keluvchi o zgaruvchan xarajatlarning o zgarishiga ta’sir ko rsatmaydi. Doimiy va o zgaruvchi xarajatlarning yig indisi xo jalikning umumiy xarajatlarini tashkil qiladi. Bundan tashqari bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan o rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. O rtacha doimiy xarajatlar , doimiy xarajatlar summasini mahsulotni ishlab chiqarish hajmiga bo lish orqali hisoblanadi. Xuddi shuningdek , o rtacha o zgaruvchan xarajatlarni , o zgaruvchi xarajatlar summasini mahsulotni ishlab chiqarish hajmiga bo lish orqali topish mumkin. Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, hali moddiy resurslar va asosiy vositalar to la bandlik darajasiga erishmagan davrda o rtacha doimiy xarajatlarning qiymati yuqori bo ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O rtacha o zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmi optimal chegaraga yetguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslarning samarasiz bo lishi tufayli, o rtacha o zgaruvchi xarajatlar ortib boradi. Keyingi har bir qo shimcha mahsulotning birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar summasining o sgan qismini mahsulot hajmining o sgan qismiga bo lish orqali topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir qo shimcha mahsulot birligi xo jalikka qanchaga tushishini ko rsatadi. Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to g ridan-to g ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning mehnat haqi va iste’mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday xarajatlarning turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Ikkinchi bir xarajat turlari bir necha xil mahsulot yetishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, transport vositalari va texnologik jihozlarning eskirishi), ularga ketgan xarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to g ri keladi. Bunday xarajatlar bilvosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi . Xo jalikning ishlab chiqarish, operatsion, moliyaviy va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlar O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to g risidagi Nizom» ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi : 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko ra quyidagi elementlar bo yicha ajratiladi: • ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari; • ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo lgan mehnatga haq to lash xarajatlari; • ishlab chiqarishga tegishli bo lgan ijtimoiy sug urtaga ajratmalar; • asosiy fondlarning eskirish; • ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo lgan boshqa xarajatlar . 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlarining elementlari : • boshqaruv xarajatlari; • mahsulotni saqlash va sotish xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar. 3. Korxonaning umumxo jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar : • foizlar bo yicha to lovlar; • mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to lovlari; • xorijiy valyuta bilan operatsiya bo yicha salbiy kurs tafovutlari; • qimmatli qog ozlarga qo yilgan mablag larni qayta baholash; • moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar. 4. Korxonaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va korxona (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog liq bo lmagan holda vujudga keladigan voqealar va hodisalar (suv toshqini, yong in, jala, do l kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligining o zgarishi) natijasida ko rilgan zararlarni qoplash xarajatlari . Mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarning guruhlanishi Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxi mahsulotni ishlab chiqarish yoki qayta ishlash (ishlar bajarish, xizmatlar ko rsatish) jarayonida foydalanadigan tabiiy resurslar, xomashyo, materillar, yoqilg i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslarini, shuniningdek ishlab chiqarish bilan bog liq boshqa xarajatlarni qiymat bahosini ifodalaydi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish bilan bog liq, ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi orqali zarur bo lgan xarajatlar kiritiladi. Ular quyidagilardan iborat: - materiallarga doir to g ri xarajatlar; - mehnatga doir to g ri xarajatlar; - bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish ahamiyatidagi ustama xarajatlar . Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiladigan xarajatlar ularningsh iqtisodiy mazmuniga muvofiq ravishda quyidagi elementlari bo yicha turkumlanadi : - - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari (ishlatiladigan chiqindilar qiymati chegirib tashlanadi); - ishlab chiqarishga oid to g ri mehnatga haq to lash xarajatlari; - ishlab chiqarishga taalluqli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar . Ishlab chiqarishga oid moddiy xarajatlar quyidagi moddalarni o z ichiga oladi: - tashqaridan sotib olinadigan, ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etadigan yoki mahsulot tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat ko rsatishda) zarur komponent hisoblanadigan xom ashyo va materiallar; mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur me’yoriy texnologik jarayonni ta’minlash uchun va mahsulotni o rash va boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sotib olingan materiallar, shuningdek, jihozlarni, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, inventar, xo jalik ashyolari va asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydigan mehnat vositalarining qiymati; korxonada montaj qilish va qo shimcha ishlov berish uchun sotib olingan butlash buyumlari va yarim tayyor mahsulotlar; - chet tashkilotlar yoki jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning asosiy faoliyatiga taalluqli bo lmagan, ishlab chiqarishlari va xo jaliklari tomonidan bajariladigan ishlab chiqarish tavsifiga ega bo lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarishda iste’mol qilingan ishlar va xizmatlarga mahsulot tayyorlash, xom ashyo va materiallarga ishlov berish bo yicha operatsiyalarni bajarish; iste’mol qilinadigan xom ashyo va materiallar sifatini belgilash uchun sinovlar o tkazish; belgilangan texnologik me’yorlarga rioya qilinishi ustidan nazorat; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ta’mirlash va hokazolar kiradi. Chet tashkilotlarining korxona ichida yuk tashish bo yicha transport xizmatlari (xom ashyo, materiallar, asboblar, detallar, yarim tayyor mahsulotlar boshqa xil yuklarni bazis (markaziy) ombordan sexlarga olib o tish va tayyor mahsulotni saqlash omborlariga yetkazib berish) ham ishlab chiqarishga oid xizmatlarga kiradi; - tabiiy xom ashyo (yerni madaniylashtirishga ajratmalar, yerlarni madaniylashtiradigan maxsus korxonarlarga to lov), o rmon hududlaridan yog och materiallari sifatida olish uchun to lov, suv xo jaligi tizimidagi sanoat korxonalari oladigan suv uchun to lov (me’yor chegarasida va undan ortiq). Sanoatni xom ashyo tarmoqlari uchun yog och materiallaridan foydalanish huquqini amortizatsiyalanadigan qiymati yoki foydali qazilmalar (rudalar) qiymati yoki atrof muhitni tiklash xarajatlari; korxona transporti bilan ishlab chiqarish uchun bajarilgan xizmatlarda, texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi quvvatni ishlab chiqarishda sarflanadigan, chetdan sotib olingan yoqilg ini hamma turlari; korxonani texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, xo jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi quvvat (korxonada elektr va boshqa turdagi quvvatni hosil qilish, shuningdek, sotib olingan quvvat istemol joyigacha yetkazish va quvvatni pasaytirib berish xarajatlari tegishli xarajat moddalariga kiradi); moddiy resurslarni kamomad va buzilishidagi yo qotishlar; - korxonaning transporti va xodimlarining moddiy resurslarni keltirish bilan bog liq xarajatlari (yuklash-tushirish ishlari qo shilgan holda) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli moddalari (mehnatga haq to lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) ga kiritiladi; - moddiy resurslar qiymatiga moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olingan idish va o ramlar uchun to langan korxona xarajatlari ham qo shiladi; - mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan chiqariladigan chiqindilar hamda idish va o ramlarning haqiqiy qiymati sotish, ishlatish yoki omborga kirim qilish narxlarida chegiriladi. Korxonada joriy etilgan texnologiyaga muvofiq boshqa sexlar bo linmalarga bundan keyin ham ana shu yoki boshqa mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish uchun to laqonli xom ashyo yoki materiallar sifatida berilayotgan moddiy resurslar qoldiqlari tannarxdan chegiriladigan chiqindilarga kiritilmaydi . Tannarxdan chegiriladigan chiqindilarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi . - agar chiqindilardan asosiy ishlab chiqarish uchun, yordamchi ishlab chiqarish ehtiyojlari, keng iste’mol buyumlarini (madaniy-maishiy va xo jalik- ro zg or mollari) tayyorlash uchun foydalanish yoki chetga sotish mumkin bo lsa, ehtimoliy foydalanish narxi bo yicha, - agar chiqindilar to laqonli resurs sifatida foydalanish uchun chetga sotilsa, birlamchi oddiy resurslarni to liq narxi bo yicha hisobga olinadi . «Moddiy xarajatlar» moddasi bo yicha aks ettirilgan moddiy resurslar qiymatiga xarid qilish narxlari, qo shimcha (ustama) haqlar, ta’minot tashkilotlariga to lanadigan vositachilik haqlari, tovar birjalari, shu jumladan brokerlik xizmatlari haqlari, bojxona bojlari va yig imlari, transport xarajatlari kiritiladi. Ishlab chiqarish taalluqli mehnatga haq to lash xarajatlariga quyidagilar kiradi: - korxonada qabul qilinadigan mehnatga haq to lash shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay haqlari, ta’rif stavkalari va mansab maoshlari asosida, haqiqatda bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan, ishlab chiqarish rejasi bo yicha dastlabki hujjatlarda ko zda tutilgan rag batlantiruvchi tusdagi to lovlar; kasb, mahorat va murabbiylik uchun tarif stavkalari va maoshlarga ustamalar; ish tartibi va mehnat shartlari bilan bog liq kompensatsiya tarzidagi to lovlar, shu jumladan: texnologik jarayon jadvalida ko zda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va maoshlarga ustama hamda qo shimcha haqlar; ko p smenali tartibda ishlaganlik, kasblarni o rindoshlik bilan bajarganlik va xizmat ko rsatish doiralarini kengaytirganlik uchun ustama haqlar; og ir, zararli, o ta og ir mehnat sharoitlarida va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ish haqiga ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro yxatlariga ko ra ish haqiga ustamalar; aloqa, temir yo l, suv, avtomobil transporti va tosh yo llar xodimlari hamda faoliyatlari doimiy harakatda yoki ko chma (sayyor) xususiyatga ega bo lgan xodimlar ish haqiga ishga ketgan vaqtidan korxonaga qaytib kelish vaqtigacha sutkasiga to lanadigan ustamalar; bevosita qurilish, qayta jihozlash va mukammal ta’mirlash ishlarida, shuningdek vaxta usulida ish bajarilganida ishning ko chma (sayyor) xususiyatlari uchun xodimlarga amaldagi qonunchilikda ko zda tutilgan ustama haqlar; yer osti ishlarida doimiy band xodimlarga ularning kirish joyidan shaxta (kon)dagi ish joyiga borish va qaytishga me’yorlangan vaqti uchun qo shimcha to lovlar: mehnatga haq to lashning hududiy tartibga solinishi orqali belgilab qo yilgan, shu jumladan tuman koeffitsiyentlari hamda cho l, suvsiz va baland tog li joylarda ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bo yicha amaldagi qonunchilikka muvofiq to lovlar: vaxta usulida ish bajarilganida vaxtada ishlash jadvalida ko zda tutilgan korxona joylashgan joydan (yig ilish maskanidan) ish joyiga borish va qaytishda yo lda bo lgan kunlar uchun, shuningdek xodimlarning obi-havo sharoitlari yoki transport tashkilotlarining aybi bilan yo lda ushlanib qolgan kunlari uchun tarif stavkasi, maosh miqdorida to lanadigan haqlar: - ishlarni vaxta usulida tashkil etilganda ish vaqti yig indisini hisobga olgan holda va boshqa hollarda amaldagi qonunchilikda belgilangan me’yordagi ish vaqtidan so ng bajarilgan ishar uchun beriladigan dam olish kunlari uchun xodimlarga to lanadigan ish haqi; - ishlab berilmagan vaqt uchun haq, shu jumladan: amaldagi qonunchilikka muvofiq, navbatdagi (har yilgi) va qo shimcha ta’til to lovlari (foydalanilmagan ta’til uchun kompensatsiyalar), o smirlarning imtiyozli soatlari, yosh bolasini ovqatlantirish uchun onalarning ishdagi tanaffuslari, shuningdek tibbiy ko rikdan o tish bilan bog liq vaqt uchun to lovlar; - ish haqi qisman saqlanib, majburiy ta’tilda bo lgan xodimlarga to lovlar; tekshiruv, qon topshirish va qon topshirishning har bir kunidan keyin beriladigan donor xodimlarga haq; davlat majburiyatlarini bajarganlik uchun mehnat haqi (harbiy yig in), favqulodda vaziyatlar bo yicha yig inlar va hokazo); agar bajarilayotgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitoblar bevosita korxonaning o zida qilinsa, ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusda tuzilgan shartnomalar, shu jumladan pudrat shartnomasi bo yicha ishlarni bajarganlik uchun korxona xodimlar jadvaliga kiritilmagan xodimlar mehnatiga haq to lash; - qonunda belgilangan tartibga muvofiq, ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan xodimlar mehnatiga haq to lash fondiga kiritiladigan to lovning boshqa turlari. Ishlab chiqarish xodimlarining ijtimoiy ta’minoti uchun ajratmalar qonunchilikda belgilangan me’yorlar bo yicha hisoblanadi. Ular davlat pensiya fondi, bandlik fondi va ksaba uyushmalariga o tkaziladi. Korxona nodavlat pensiya fondlariga, ixtiyoriy tibbiy sug urtaga va ijtimoiy sug urtaning boshqa turlariga ajratmalar qilishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga ishlab chiqarish maqsadidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning hisoblangan amortizatsiyasi summalari ham kiradi. Ishlab chiqarish maqsadidagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiya bo yicha xarajatlar quyidagilardir: asosiy ishlab chiqarish vositalarning, shu jumladan lizing bo yicha xarid qilingan, qonunchilikda belgilangan me’yorlarda, ularning dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib, hisoblangan amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari, shu jumladan qonun hujjatlariga muvofiq; amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya; ishlab chiqarish maqsadidagi nomoddiy aktivlar eskirishi (amortizatsiyasi). Bu ularning dastlabki qiymatidan va foydali ishlatish muddatidan (lekin korxonaning faoliyat muddatidan ortiq bo lmagan) kelib chiqib hisoblanadi. Agar nomoddiy aktivning foydali ishlatish muddatini belgilash mumkin bo lmasa, korxonaning faoliyat muddatidan oshib ketmagan holda, bu muddat besh yil deb belgilanadi. Ishlab chiqarish maqsadidagi boshqa xarajatlarga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko rsatish xarajatlari, shu jumladan: ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yoqilg , asboblar, moslamalar, boshqa vositalar va mehnat buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida tutib turish xarajatlari (texnik ko rik va xizmat ko rsatish, o rta, joriy va mukammal ta’mirlash xarajatlari); sanitariya-gigiyena me’yorlari bajarilishini ta’minlash xarajatlari; ta’mirlashni o tkazish uchun zaxira barpo etish xarajatlari. Zarurat tug ilganda korxonalar O zbekison Respublikasi Moliya vazirligi ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini o tkazish uchun mablag lar zaxirasini barpo etishlari mumkin. Ushbu zaxiraga ajratmalar "Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi va xarajatlarning taxmin qilinayotgan qiymatidan va aosiy vositalar har bir obyektining kapital ta’mirlanishi davriyligidan kelib chiqib belgilanadi. Zahiraga ajratmalar me’yori har bir hisobot yilining oxirida qaytadan ko rib chiqiladi va zarurat tug ilganda yangi moliya yilida ajratmalar miqdorlari ko paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar kapital ta’mirlashga zaxira qilingan mablag lar summalari mazkur obyektni tamirlashning haqiqatdagi xarajatlaridan oshib ketsa, oshgan summa ishlab chiqarish xarajatlaridan chegirib tashlanadi. Agar haqiqatdagi xarajatlar rezerv qilinganidan oshib ketsa, oshgan summa "Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar"ga kiritiladi; - yong indan saqlanish va qo riqlashni ta’minlashga doir hamda korxonalarni texnik ishlatish, ular faoliyatini nazorat qilish qoidalarida ko zda tutilgan boshqa maxsus talablarni ta’minlash xarajatlari. Idoradan tashqari qo riqlash xarajatlari, mazkur ishlab chiqarishning qo riqlanishi maxsus talab qilinsagina, mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilishi mumkin. Aks hrlda ular davr xarajatlariga kiritiladi; - ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli asosiy ishlab chiqarish vositalarining joriy ijarasi bilan bog liq xarajatlar; - tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi vositalarni tutib turish va ishlatish bilan bog liq joriy xarajatlar, atrof, tabiiy muhitni ifloslantirganligi va chiqindilarni joylashtirganligi uchun kompensatsiya to lovlari; - ishlab chiqarishning xususiyatlari bilan bog liq, va amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan, mehnat va xavfsizlik texnikasining bir maromli sharoitlarini ta’minlash xarajatlari; - - bevosita xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida ishtiroki bilan bog liq sog liqni muhofaza qilish xarajatlari; - - ayrim tarmoqlar xodimlariga bepul taqdim etiladigan kommunal xizmatlar, ovqatlanish, oziq-ovqat mahsulotlari qiymati, korxona xodimlariga taqdim etilgan bepul uy-joyga to lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va hokazolar uchun pul kompensatsiyasi summalari); - amaldagi qonunchilikka muvofiq. bepul beriladigan, doimiy shaxsiy foylalanishda qoladigan buyumlar (shu jumladan maxsus kiyim-kechak, maxsus ovqatlanish) qiymati (yoki ularni pasaytirilgan narxlarda sotish muno-sabati bilan imtiyozlar summasi); - texnik boshqaruv vositalari, aloqa tarmoqlari, ogohlantirish vositalari, ishlab chiqarish jarayoniga tegishli boshqa texnik boshqaruv vositalari, hisoblash markazlarini tutib turish va xizmat ko rsatish xarajatlari; - qonunchilikka muvofiq, ishlab chiqarishda band bo lgan xodimlarni tibbiy ko rikdan o tkazish uchun tibbiy muassasalarga to lanadigan haq; - ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli ishlab chiqarish xodimlarining xizmat safarlari xarajatlari; - ishlab chiqarish xodimlari va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug urtalash xarajatlari: - yaroqsizlikdan ko rilgan yo qotishlar; - kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli ta’mirlash va kafolatli xizmat ko rsatish xarajatlari; - ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko ra ishsiz turishlari tufayli yo qotishlar; - - mahsulot (xizmat)ni majburiy sertifikatlash xarajatlari, bunga kapitallashtiriladiganlar kirmaydi; - - sud qarorlariga asosan yoki ularsiz ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat qobiliyatini yo qotish bilan bog liq nafaqalar. Kasb kasalligi munosabati bilan nafakalar to lanishi; - umumiy foydalanishdagi yo lovchi transporti xizmat ko rsatmaydigan yo nalishlarda xodimlarni ish joyiga va uyiga tashish bilan bog liq xarajatlar. - obyektlar davlat kapital qo yilmalari evaziga bunyod etilayotganda qurilish xatarlarini sug urtalash bilan bog liq xarajatlar; - nomoddiy aktiv - gudvill (firma narxi) ning, ishlab chiqarishga taalluqli bo lgan mol-mulkka doir qismi summasini belgilangan tartibda hisobdan chiqarish bilan bog liq xarajatlar; - kon qazish tarmoqlarida tayyorgarlik ishlari bo yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmagan bo lsa ). Yalpi foydadan qoplanadigan xarajatlar Davr xarajatlari - ishlab chiqarish jarayoni bilan to g ridan-to g ri bog liq bo lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ularga boshqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlarninguchinchi guruhi korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog lanmaganligi. lekin mahsulot (ishlar, xizmatlar) va sotish bo yicha asosiy faoliyati bilan umumiy ravishda bog langanligi uchun ularni boshqa operatsion xarajatlar deb ataladi. Davr xarajatlari tarkibidagi xarajatlarning anchagina qismi ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog liq emas, aksincha, vaqtga, xo jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko proq bog liq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo lgan hisobot davrida yig iladi va moliyaviy natijalarga kiritiladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlardan iborat : mahsulotni sotish xarajatlari; boshqaruv xarajatlari; boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; - kelgusida soliq.solish bazasidan chiqarib tashlanadigan hisobot davri xarajatlari. Sotish xarajatlariga quyidagilarni o z ichiga oladi : - tovarlarni temir yo l, havo, avtomobil, dengiz, daryo orqali va ot-ulovda tashish xarajatlari. Bunga transport vositalarining to xtab qolishi uchun to langan jarimalar ham kiradi; - savdo va umumiy sovqatlanish korxonalarini sotish bo yicha xarajatlari, shu jumladan : mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi bilan bog liq mehnatga haq, to lash xarajatlari, bunga ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlariga haq to lash kirmaydi; ish haqiga taalluqli ijtimoiy sug urta xarajatlari; savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga berish, saqlash va ta’mirlash xarajatlari ; asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; sanitariya kiyimlari, sochiq va dasturxonlar, arzon inventar va xo jalik ashyolari, oshxona anjomlari va idish-tovoqlarning eskirishi; gaz, yoqilg i, elektr quvvati xarajatlari; tovarlarni saqlash, ishlov berish va navlarga ajratish xarajatlari; savdo reklamasi xarajatlari; tashish, saqlash va sotishda me’yorlar doirasida va ulardan ortiqcha tovarlar talafotlari; idishlar xarajatlari ; mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug urtalash xarajatlari; mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi xarajatlari; havo haydagichlarni o rnatish va saqlash, mashinalar va ularning harakatlanadigan qismlari, tuynuklar, teshiklar va hokazolarni g ov bilan o rab qo yishning joriy (nokapital tusdagi) xarajatlari; maxsus kiyim va maxsus poyabzalning eskirishi; maxsus kiyim, maxsus poyabzal va yakka tartibdagi himoyaning boshqa vositalari, dasturxon va sochiqlar hamda sanitariya kiyimini yuvish, tuzatish va dezinfekdiyalash uchun korxonalar, ta’mirlovchi va boshqa yuridik shaxslarga haq to lash; maxsus kiyim va poyabzalni tozalash va tuzatish uchun sarflangan materiallar qiymati; umumiy sovqatlanish va savdo xodimlarini tibbiy ko rikdan o tkazganlik uchun tibbiy muassasalarga to lanadigan haq; kassa xo jaligini yuritish va tushumni inkassatsiyalash chiqimlari; umumiy ovqatlanish korxonalarida qog oz dastro molchalar, dasturxonlar, stakan va taqsimchalar, bir marotaba foydalaniladigan anjomlar qiymati ; - sotish bozorlarini o rganish xarajatlari (marketing, reklama xarajatlari); yuqorida qayd etilmagan sotishga doir boshqa xarajatlar. Ma’muriy xarajatlarga quyidagilar kiritiladi: - boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli mehnatga haq to lash xarajatlari; - boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli ijtimoiy sug urtaga ajratmalar; - yengil xizmat avtotransporti va boshqa mikroavtobuslarni saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari; - xo jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo linmalarini tashkil etish va boshqarish xarajatlari; - boshqaruvning texnik vositalari, aloqa tarmoqdari . Ogohlantirish vositalari, hisoblash markazlari va ishlab chiqarishga taalluqli bo lmagan boshqa texnik boshqaruv vositalarini saqlash va ularga xizmat ko rsatish xarajatlari ; - - ijara, xizmatlar ko rsatgani uchun aloqa tarmoqlariga haq (ATS, mobil, yo ldosh, peyjing aloqasi va Internet): - - xalqaro va shaharlararo telefon so zlashguvlariga haq to lash; - ma’muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun bino va xonalar ijarasiga haq to lash; - ma’muriy maqsaddagi asosiy vositalarni saqlash va ta’mirlash xarajatlari, shuningdek ularning eskirishi (amortizatsiyasi); - yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va hokazolarni saqlashga ajratmalar: - ishlab chiqarish jarayoni bilan bog lanmagan xodimlar va mol-mulkning majburiy va ixtiyoriy sug urtasi xarajatlari; - boshqaruv xodimlarining xizmat safarlari xarajatlari; - vakillik xarajatlari; - xonalarni bepul berish xarajatlari, umumiy ovqatlanish korxonalariga kommunal xizmatlar qiymatini to lash va hokazo; - bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo lmagan, tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi vositalarni saqlash va foydalanish bilan bog liq, joriy xarajatlar, atrof tabiiy muhitni ifloslantirganligi va chiqindilarni joylashtirganligi uchun kompensatsiya to lovlari . Boshqa operatsion xarajatlar quyidagilardan iborat: - xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, bundan yangi joriy etilayotgan xo jalik yurituvchi subyektda ishlashga qabul qilinadigan xodimlar mustasno; - loyihalar va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek obyekt huzuridagi omborga tashishda yuz bergan shikasglanish va nosozliklarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, zanglashga qarshi himoya vositalari nuqsonlarini yuzaga keltirgan sabablarni taftish (uskunani muhofazalash) xarajatlari va yetkazib berish hamda ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga, kamchiliklar, shikastlanish yoki zararlar uchun mas’ul yetkazib beruvchi yoki boshqa xo jalik yurituvchi subyektlar hisobiga mazkur xarajatlar to lanishi mumkin bo lmagan darajada amalga oshiriladigan shunga o xshash boshqa xarajatlar ; - maslahat va axborot xizmatlari uchun to lanadigan haqlar; - auditorlik xizmatlariga to lanadigan haq; - - o zining xizmat ko rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo jaliklarini saqlashdan ko riladigan zararlar; - bevosita xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida ishtiroki bilan bog lanmagan soglshni saqlash va dam olishni tashkil etish tadbirlari; - xo jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog liq bo lmagan ishlar (xizmat)larni bajarish xarajatlari (shahar va qo rg onlarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo jaligiga yordam ko rsatish va boshqa turdagi ishlar); - kompensatsiyalovchi va rag batlantiruvchi tusdagi to lovlar, shu jumladan : O zbekistan Respublikasi Hukumatining qarorlari bo yicha kompensatsiya to lovlari; ko p yil ishlagani uchun bir galgi mukofotlar, taqdirlash va to lovlar, shu jumladan, xo jalik yurituvchi subyektning qaroriga ko ra naturadagi to lovlar, shuningdek ular bo yicha ijtimoiy fondlarga hisoblangan summalar; majburan ishga kelmaganlik yoki kam haq to lanadigan ishni bajarganlik vaqti uchun qonun hujjatlariga muvofiq yoki xo jalik yurituvchi subyektning qaroriga ko ra haq to lash; mehnat qobiliyati vaqtincha yo qotilgan taqdirda qonun hujjatlariga binoan belgilangan haqiqiy ish haqiga qadar qo shimcha to lovlar; malaka oshirish va xodimlarni qayta tayyorlash tizimida o qitilgan vaqtda asosiy ish joyidan ishchilarga, ular ishdan ajratgan holda xo jalik yurituvchi subyektning ishchi va xizmatchilariga to lanadigan ish haqi; o n ikki yoshgacha ikki va undan ortiq bolalari yoki o n olti yoshgacha nogiron bolalari bo lgan ayollarga qonunga muvofiq qo shimcha ta’til uchun haq to lash; xodimlarga bepul tovarlar, mahsulot va boshqa boyliklar berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; xodimlar xarajatlarini to lash (ovqatlanish, yo lda yurish. dam olish va davolanishga yo llanmalar, ekskursiyalar, sport seksiyalari, to garaklar, klublardagi mashg ulotlar, madaniy ko ngil ochish va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlarida qatnashish, obuna, xodimlarning shaxsiy iste’moli uchun tovarlar va shunga o xshash boshqa to lovlar); - ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to lov va xarajatlar, shu jumladan: pensiyaga ustamalar, pensiyaga chiqayottan mehnat faxriylariga to lanadigan bir yo la nafaqalar; korxonani qayta tuzish, xodimlar soni va jadvali qisqarishi munosabati bilan xo jalik yurituvchi subyektlardan bo shatib olinayotgan xodimlarga qonunga muvofiq, to lanadigan to lovlar; xodimlarga to lanadigan moddiy yordam; sog liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, sog lomlashtirish maskanlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassasalari va uy-joy fondi obyektlarini tutib turish xarajatlari (shu jumladan amortizatsiya ajratmalari va barcha turlardagi ta’mirlashni o tkazish xarajatlari); vaqtincha to xtatib qo yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va obyektlarii saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari); bank va depozitariy xizmatlariga haq to lash; ekologiya, sog lomlashtirish va boshqa xayriya jamg armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasa va tashkilotlariga badallar; budjetga majburiy to lovlar, soliqlar. yig imlar, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo jalik yurituvchi subyekt xarajatlariga kiritiladigan, davlatning maqsadli jamg armalariga ajratmalar, shuningdek, Hukumat qarorlariga muvofiq, davlatlararo tashkilotlarga a’zolik badallarini to lash; - zararlar, jarimalar, penyalar, shu jumladan: • bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo yicha talafotlar; • bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo lmagan moddiy boyliklarning talafotlar va kamomadlari; • ishlab chiqarish zaxiralari va tayyor mahsulotni past baho usuli yoki sotishning sof qiymati bo yicha qayta baholash yoki narxni tushirish natijasida ko rilgan zararlar; • idish bilan bog liq, operatsiyalar bo yicha zararlar; • sud chiqimlari; • dargumon qarzlar bo yicha zaxiraga ajratmalar; • da’vo muddati o tib ketgan debitorlik qarzi va undirish mumkin bo lmagan boshqa qarzlarni hisobdan chiqarish zararlari, shuningdek qonunga muvofiq. yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo yicha dargumon qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko rilgan zararlar; • hisobot yilida aniqlangan o tgan yillar operapiyalari bo yicha zararlar; • tabiiy ofatlardan ko rilgan qoplanmaydigan talafotlar va zararlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor buyumlar va boshqa moddiy boyliklarning yo q. qilinishi va buzilishi, ishlab chiqarish to xtashidan ko rilgan talafotlar va hokazo), shu jumladan tabiiy ofatlarning oldini olish va oqibatlarni tugatish bilan bog liq xarajatlar; • aybdorlari aniqlanmagan yoki zarur summalarni aybdor hisobiga qoplab bo lmaydigan hollarda o g irliklardan ko rilgan zararlar; • xo jalik yurituvchi subyektning asosiy vositalari va boshqa mol-mulki (aktivlari) chiqib ketishidan (balansdan hisobdan chiqarishdan) ko rilgan zararlar; • xo jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun, shu jumladan yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to lanmagan to lovlar va boshqa xil choralar, shuningdek yetkazilgan zararlarni to lash xarajatlari; • soliq qonunchiligi va boshqa qonun hujjatlarini buzganlik uchun jarima va penyalar; • to langan boshqa jarimalar; • xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo jaliklar tomonidan xo jalik yurituvchi subyektning umumiy sovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo yicha narx tafovutlari; • ishlab chiqarish jarayoni bilan bog liq bo lmagan mol-mulk bo yicha gudvill (firma narxi) ning belgilangan tartibda hisobdan chiqarish bilan bog liq xarajatlar; • yangi texnologiyalar yaratish va qo llanilayotgan texnologiyalarni takomillashtirish, shuningdek ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib borish, xom ashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog liq mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari; • ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba-sinov ishlarini olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo yicha modellar va namunalarni tayyorlash va sinash, ko rgazmalar va ko riklar, tanlovlarni, sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo yicha boshqa tadbirlarni tashkil etish, mualliflar haqini to lash xarajatlari va boshqa xarajatlar; • ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari; • boshqa xarajatlar . Sof foydadan qoplanadigan xarajatlar Uyidagi xarajatlar mahsulot tannarxini aniqlashda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilsada, soliq qonunchiligi ularning soliq to langandan so ng korxona ixtiyorida qoladigan sof foydadan qoplanishi lozimligi belgilab qo ygan: - xo jalik yurituvchi subyektlar tomonidan suv xo jaligi tizimlaridan belgilangan limitlardan ortiqcha olinadigan suv uchun to lov; - ishlab chiqarish soxasida moddiy boyliklarning tabiiy ishdan chiqish normalaridan ortiqcha nobudgarchiliklar, buzilishlar va kamomadlar . Xo jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish ishchilari va boshqa xodimlari mehnatiga xarajatlar bo yicha quyidagilar soliqqa tortiladigan bazaga qaytarib kiriladi: Ayrim tarmoqlar xodimlariga bepul ko rsatiladigan kommunal xizmatlar, bepul beriladigan ovqatlar, mahsulotlar qiymati, xodimlarga bepul beriladigan uy-joy haqini to lash xarajatlari (bepul berilmagan uy-joy, ko rsatilmagan kommunal xizmatlar va shu kabilar uchun pul kompensatsiya summasi: - xo jalik yurituvchi subyekt xodimlariga Xarajatlar tarkibi to g risidagi Nizomning «Ishlab chiqarish tannarxi» bo limining I.2.7 - bandida ko rsatiltan : qo shimcha to lovlarning boshqa turlari: qo shimcha to lovlarning boshqa turlari : moddiy yordam (shu jumladan, kooperativ uy-joy kurilishi boshlang ich badal uchun, kooperativ va yakka tartibda uy-joy qurilishiga kreditni qisman to lash uchun xodimlarga bepul moddiy yordam ). - jamoa shartnomasi bo yicha xodimlarga qo shimcha ravishda (qonunchilikda nazarda tutilgandan ortiqcha) berilgan ta’tillar, ular bo yicha kompensatsiya to lovlari: - xodimlarga beriladigan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) yoki xo jalik yurituvchi subyektning umumiy ovqatlanish uchun yordamchi xo jaliklar tayyorlaydigan mahsulotlar narxlari bo yicha tafovutlar: - xo jalik yurituvchi subyekt rahbarlari qaroriga ko ra amalga oshiriladigan, ishlab chiqarish xodimlarining qonunchilikda nazarda tutilgan normalardan ortiqcha xizmat safarlari bilan bog liq to lovlar . Ishlab chiqarishga tegishli bo lgan ijtimoiy sug urtaga ajratmalar bo yicha quyidagilar sof foydadan qoplanishi lozim : - nodavlat pensiya jamg armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug urtaga va ixtiyoriy sug urtaning boshqa turlariga ajratmalar. Asosiy vositalar va moddiy aktivlar amortizatsiyasi bo yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi : - jadallashtirilgan usulda amortizatsiyaga ajratilgan summa bilan soliq haq idagi qonunlarga muvofiq belgilangan normalar bo yicha amortizatsiyaga ajratilgan summa o rtasidagi tafovut . Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar bo yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: - - atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni yo l qo yiladigan chegaraviy normalardan ortiqcha tashlaganlik (oqizganlik) uchun to lovlar; - tegishli vakolatli organlar qarorlarisiz to lanadigan, ishlab chiqarishdagi shikastlanishlar tufayli mehnat qilish layoqatini yo qotishlar bilan bog liq nafaqalar. - Davr xarajatlari bo yicha quyidagilar sof foydadan qoplanadi: - reklama va marketing uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajatlar: - xizmat yengil transporti va xizmat mikroavtobusini saqlashga sarflanadigan xarajatlar, ularni yollash va ijaraga olish xarajatlari; - ijara hamda xizmat ko rsatganlik uchun uyali, yo ldosh, peyjing aloqa uzellariga to lov; - shaharlararo va xalqaro telefon so zlashuv belgilangan normativlaridan ortiqcha to lov; - yuqori organlar hamda yuridik shaxslar birlashmalari, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar; - boshqaruv xodimlarining xizmat safarlari uchun belgilangan normalardan ortiqcha xarajat; - qonunchilikda belgilangan norma va normativlar bo yicha vakillar xarajatlar; - umumiy ovqatlanish korxonalari uchun bepul binolar berish xarajatlari, ularga kommunal xizmatlar ko rsatish qiymatini to lash va boshqalar; - ishlab chiqarish jarayoniga bevosita taalluqli bo lmagan, atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalarni normalardan ortiqcha tashlaganligi (oqizganligi) uchun to lovlar; - xo jalik yurituvchi subyekt sohasiga to g ri kelmaydigan kasblar bo yicha va normalardai ortiqcha kadrlar tayyorlash xarajatlari ; loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek obyekt yonidagi omborga tashib keltirilgungacha sodir bo lgan buzilishlar va deformatsiyalarni bartaraf etish bo yicha xarajatlar, zanglashdan himoya qilishdagi kamchiliklar oqibatida tekshirib ko rish (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) bo yicha xarajatlar va shu kabi boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga ushbu xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki nobudgarchiliklar uchun javobgar yetkazib beruvchi yoki boshqa xo jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirish mumkin bo lmagan miqdorda, qoplanadi; xo jalik yurituvchi subyekt qatnashchilaridan (mulkdorlaridan) birining tashabbusi bo yicha amalga oshirilgan auditorlik xizmatlari uchun to lovlar; - o z xizmat ko rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo jaliklariga sarflangan xarajatlardan ko rilgan zararlar; - xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashishi bilan bog liq bo lmagan salomatlikni muhofaza qilish va dam olishni tashkil qilish tadbirlari xarajatlari; - - mahsulot ishlab chiqarish (shaharlar va shaharchalarni obodonlashtirish, qishloq xo jaligiga yordam ko rsatish va boshqa ish turlari) bilan bog liq bo lmagan ishlar (xizmatlar) ni bajarishga xo jalik yurituvchi subyektlar tomonidan sarflangan xarajatlar; - xo jalik yurituvchi subyektning o z qaroriga ko ra bir yo la to lanadigan mukofotlar va taqdirlashlar, uzoq yil ishlaganlik uchun to lovlar, shu jumladan natura to lovlari shuningdek ular bo yicha ijtimoiy jamg armalarga o tkazilgan summalar; - xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatbaho buyumlarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; - xodimlar xarajatlarini to lash (ovqatlanishga, yo l haqiga, davolanish va dam olishga, ekskursiyalarga, sayoxatlarga yo llanmalarga, sport seksiyalarida, to garaklarida, klublarida mashg ulotlarga, madaniy ko ngil ochar tomoshalarga, jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga, obunaga va xodimlarning shaxsiy iste’mol tovarlariga va boshqa shu kabilarga to lovlar; - xodimlarning pensiyaga chiqishishda mehnat faxriylariga bir yo la to lanadigan nafaqalar; - xodimlarga to lanadigan moddiy yordam; - sog liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari va bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi obyektlari ta’minotigo (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlashlarni o tkazish uchun amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo shgan holda) joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan normativlardan ortiqcha xarajatlar; - ekologiya, sog lomlashtirish va boshqa xayriya jamg armalariga (agar ular yuridik shaxslar sifatida ro yxatdan o tkazilgan bo lsa), madaniyat, xalq ta’limi, sog liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar; - - ishlab chiqarish jarayoniga bevosita tegishli bo lmagan moddiy boyliklarni tabiiy kamayish normalaridan ortiqcha nobudgarchiligi va kamomadi; - sud xarajatlari; - to lanishi shubhali qarzlar bo yicha zaxiraga ajratmalar; - - aybdorlari aniqlanmagan o g irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summani undirish mumkin bo lmagan hollarda ko rilgan zararlar; - - xo jalik yurituvchi subyekt tomonidan uch yildan kam ishlatilgan asosiy vositalarni hamda xo jalik yurituvchi subyektning boshqa mol-mulki (aktivlari)ni sotishdan ko rilgan zarar, shuningdek, xo jalik yurituvchi subyektning asosiy vositalarini va boshqa mol-mulkini (aktivlarini) hisobdan chiqarish, tekin berish va ularning boshqacha tarzda kamayishidan ko rilgan zararlar; - xo jalik shartnomalari shartlarinng, shu jumladan mahsulot yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, neustoykalar va boshqa xil sanksiyalar, shuningdek, yetkazilgan zararlarni to lash bo yicha xarajatlar; - soliq haqidagi qonunlarni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarimalar va penyalar; - to langan boshqa jarimalar; - boshqa xarajatlar . Moliyaviy faoliyat bo yicha quyidagi xarajatlar sof foydadan qoplanadi: - - O zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob stavkalaridan ortiqcha qisqa muddatli bank kreditlariga xizmat ko rsatish bo yicha, shuningdek, to lov muddati o tgan va muddati uzaytirilgan ssudalar bo yicha to lovlar; - uzoq muddatli bank kreditlariga xizmat ko rsatish bo yicha to lovlar; - qimmatli qog ozlar chiqarish bilan bog liq xarajatlar; - Qimmatli qog ozlar qiymatini muddatidan oldin to lash munosabati bilan vujudga kelgan diskont, agar u budjetdan qarzlarni to lash bilan bog liq bo lmasa . Tovar moddiy zaxiralarga tegishli xarajatlar Buxgalteriya hisobi to g risidagi qonunchilik yoki, aniqrog i, buxgalteriya hisobi milliy standartlari tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi quyidagilardan iborat bo lishini ko rsatib beradi : а ) tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish xarajatlari, jumladan xarid qiymati, import bojxona bojlari va to lovlari, tayyorlov-vositachilik tashkilotlariga to langan komission to lovlar, boshqa soliqlar (korxona keyinchalik qaytarib olishi mumkin bo lganlardan tashqari), fraxt qiymati (zaxiralarni sotib olish bilan bog liq transport tayyorlov va yo ldagi tovarlarni sug urtalash xarajatlari), sotib olish bilan bevosita bog liq boshqa xarajatlar; b) qayta ishlash xarajatlari, tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog liq xarajatlar, jumladan : ishlab chiqarishga taalluqli material xarajatlari; asosiy ishlab chiqarishda, ya’ni dastgox va uskunalarda xom ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga qayta ishlash bilan band bo lgan ishchilarning ish haqi va ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug urtaga ajratmalar; - bilvosita xarajatlar - bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko rsatish bilan bog liq ishlab chiqarish xarajatlaridir. Masalan, yordamchi ishchilarning vaqtbay ish haqi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining amortizatsiyasi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining joriy va kapital ta’mirlash xarajatlari va mahsulot hajmining o zgarishi bilan bog liq bo lmagan shartli doimiy xarajatlar . v) boshqa xarajatlar - TMZlarni kerakli joyga keltirish bilan bog liq bo lgan transport va ularni tegishli holatda ushlab turish bilan bog liq boshqa xarajatlar (tayyor mahsulotni omborga tashib keltirish, yakka tartibdagi buyurtmalar bo yicha tovarlarni konstruksiya qilish xarajatlari va boshqalar). Xizmat ko rsatish korxonalarida TMZlar tannarxi quyidagilardan tashkil topali: а ) xizmat ko rsatish bilan bevosita bog liq bo lgan xodimlarni (boshqaruv xodimlari bilan birga) ish haqi va ijtimoiy sug urtaga ajratmalar kabi xarajatlar; б ) yordamchi materiallar xarajatlari; в ) xizmat ko rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa ustama xarajatlar . Hamma sohalarda quyidagilar TMZ tannarxiga kiritilmaydi (xizmat ko rsatishni ham qo shgan holda ): а ) me’yordan ortiq (korxonada belgilangan eng oqilona bo lgan xarajatlar me’yori) materiallar, ish kuchi va boshqa rejada nazarda tutilmagan xarajatlar; b) agar texnologik jarayonda zarur bo lmasa, ishlab chiqarish siklining alohida bosqichlari o rtasida TMZni saqlash xarajatlari; v) umumiy va ma’muriy - boshqaruv xarajatlari; g) sotish bilan bog liq xarajatlar. 3. Tovar-moddiy zaxiralarning tannarxini hisoblash usullari a) yalpi solishtirish (identifikatsiya) usuli – o zaro almashtirilmaydigan zaxiralarning alohida moddalarining yoki obyektlarining tannarxi har bir modda yoki obyekt bo yicha alohida aniqlanadi ; б ) O rtacha tortilgan qiymat usuli (AUYESO) - TMZlar har bir birligining qiymati hisobot davridagi boshida shu turdagi TMZ birliklari va hisobot davri davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan shu turdagi birliklarning o rtacha tortilgan qiymati sifatida aniqlanadi. TMZ birligining o rtacha tortilgan qiymati TMZning butun qiymatini shu zaxiralar birliklarining soniga bo lish bilan aniqlanadi; v) birinchi xarid baholari bo yicha baholash usuli (FIFO - birinchi kirim - birinchi chiqim) - birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan taxminga asoslangan . Hisobot davrining oxiriga mavjud bo lgan tovarlarning tannarxi, oxirgi sotib olingan tovarlarga taalluqli bo ladi, sotilgan tovarlarning tannarxi esa oldin sotib olinganlarga muvofiq keladi. FIFO usuli tovarlarni amaldagi haqiqiy jismoniy harakatiga bog liq bo lmagan holda, har qanday tarmoq korxonalari tomonidan qo llanilishi mumkin, chunki u tovarlar harakatini emas, qiymat harakatini hisobga oladi. Inflyatsiya sharoitida FIFO usuli sof foydaning eng yuqori bo lgan darajasini ta’minlaydi. Buning sababi shundaki, kompaniyalar joriy narxlar oshganda sotish narxlarini ham oshirishga intiladilar, ammo shu holat inobatga olinmaydiki, material zaxiralar narxlarning o sishidan ilgari sotib olingan bo lishi mumkin. Narxlarni pasayishi sharoitida esa tegishli ravishda bunga teskari jarayon kuzatiladi. Demak, FIFO usulining asosiy kamchiligi shundan iboratki, u foyda ko rsatkichiga iqtisodiy rivojlanish sikli ta’sirini kuchaytiradi. Ushbu usulning asosiy afzalligi shundan iboratki, ushbu usulning qo llanishi tovar zaxiralariga joriy xarajatlariga yaqin bo lgan bahoni bsradi; g) oxirgi xarid narxlari bo yicha baholash usuli (LIFO – oxirgi kirim - birinchi chiqim) - oxirgi xarid qilingan tovarlarning tannarxi birinchi navbatda sotilgan tovarlarning qiymatini aniqlash uchun, hisobot davrining oxiriga bo lgan zaxiralarning tannarxi esa birinchi navbatda xarid qilingan tovarlar tannarxi asosida hisob qilinadi degan taxminga asoslangan. Ushbu usulni qo llash inflyatsiya sharoitida eng kam bo lgan foydani va deflyatsiya jarayonlarida esa eng ko p bo lgan sof foydani beradi. Demak, iqtisodiy rivojlanish sikli (yuksalish va inqiroz) ta’sirini yumshatish imkoniyatini yaratadi. Ushbu usulning kamchiligi shundan iboratki, vaqt o gan sari LIFO usuli bo yicha zaxiralarni baholash haqiqatdan borgan sari uzoqlashadi va sotib olishga ketgan haqiqiy xarajatlarni ham, o rnini bosadigan xarajatlarni ham aks ettira olmaydi. LIFO usuli inflyatsiyaga mos ravishda soliq to lanishini keyinga surishga imkon beradi. Jahonning ko p mamlakatlarida, shu jumladan O zbekistonda bu usulga ruxsat etilmagan. Mazkur usulda bir aksiyaga to g ri keladigan daromad ham kamroq bo lib ko rinadi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari TMZlarni baholashda LIFO usulini qo llashniga tavsiya qilmaydi . Xarajatlarni rejalashtirish Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada xarajatlarni rejalashggirish xarajatlar tarkibini aniqlashdan va mahsulot (ish va xizmat) larning reja tannarxini dastlabki baholashdan boshlanadi. Xarajatlarni rejalashgirish ishlab chiqarish jarayonida iyete’mol qilinadigan tovar- moddiy zaxiralarning qiymati va kutilayottan foyda hajmini aniqlashda yuqori samara beradi. Xarajatlarni dastlabki baholash va ularni mahsulotning bozor bahosi bilan taqqoslash korxonani bozorgir mahsulotlar ishlab chiqarish sari yo naltirish imkonini beradi. U quyidagilar asosida amalga oshiriladi : - ishlab chiqarish hajmini aniq belgilash; - mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi; - materiallarni almashtirish variantlari; - materiallarni chet korxonalar xizmatlarining qulayligini baholash . Ishlab chiqarish xarajatlari budjetini ishlab chiqish jarayonida asosan smeta va normativ usuldan foydalaniladi. Smeta usulida korxonaning barcha bo linmalari rejalari asosida korxona miqyosida xarajatlarning yig ma rejasi tuziladi. O zbekistonda smeta usuli ancha keng tarqalgan usuldir. Uning qo llanishi korxonada rejalashtirish jarayonini yagona kompleks tizimga keltirishni ta’minlaydi. Normativ usul asosida ishlab chiqarish xarajatlari yillik budjeti tuzib olinadi. Yillik ishlab chiqarish hajmini inobatga olib, alohida mahsulotlar bo yicha xarajatlarning iqtisodiy elementlar va kalkulyatsiya moddalari bo yicha shaxmatli jadvallari ishlab chiqiladi. Xarajatlarni shaxmatli jadvali tuzilgandan so ng, korxonaning faoliyat davri uchun rejalashtiriladigan xarajatlarning yig ma budjetini ishlab chiqish mumkin bo ladi. Xalqaro amaliyotda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xarajatlarni rejalashtirishda normativ usuldan keng foydalanadi. Normativ xarajatlar quyidagi formula bo yicha hisoblanadi : Нх = Нмх + Нмс + Нух bu yerda: Нх - mahsulot birligini ishlab chiqarishning normativ xarajatlari; Нмх - normativ moddiy xarajatlar; Нмс - normativ mehnat xarajatlari; Нух - normativ ustama xarajatlar. Normativ ustama xarajatlar normativ bevosita mehnat xarajatlariga nisbatan foizlarda ifodalanadi. Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlarini rejalashtirish maqsadida foydalaniladi, ularning hajmi quyidagi formula bo yicha aniqlanadi: Икх= Нмм • Сс бу ерда: Икх - ishchi kuchining rejalashtiriladigan xarajatlari; Нмм - normalashtirilgan mahsulot miqdori; Сс - mehnatga haq to lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz). Reja ijro etilishi jarayonida normativ xarajatlardan chetlanishni baholash va uning kelib chiqishidagi quyidagi sabablarni aniqlash zarur: bevosita va bilvosita xarajatlarning o zgarishi, sotib olingan materiallar qiymatidagi chetlanishlar natijasida; mahsulot sifatinn ta’minlashga sarflangan xarajatlar natijasida; normalar va normativlarning o zgarishlari natijasida; ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori, talab, baho ta’siri yoki boshqa omillar natijasida. Xarajatlarni oldindan baholash va tahlil qilish tannarxi baland bo lishi kutilayotgan va yetarli foyda keltirmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan avval boshdanoq voz kechish imkonini beradi. Xarajatlarni oldindan baholashga tayanib rejalashtirish jarayonida standart mahsulot tayyorlash uchun barcha zarur xarajatlarni yetarli darajada to liq hisobga olinadi va bu yangi mahsulot ishlab chiqarishga jalb etiladigan moddiy, mehnat va boshqa resurslardan samarali foydalanishga zamin yaratadi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan taxminiy moddiy xarajatlar rejalashtirilayotgan mahsulot hajmi va sof moddiy resurslar sarflari normativlaridan hamda bozor baholaridan kelib chiqqan holda quyidagi formula yordamida hisoblanadi : Мтх = Тмбб • Мхс bu yerda: Мтх - taxminiy moddiy xarajatlar; Тмбб - tovar-moddiy zaxiralarning bozor bahosi; Мхс - moddiy xarajatlarning bir birligining normativi. Mahsulot ishlab chiqarishda sarflanadigan mehnat xarajatlari haqida to la tasavvurga ega bo lish uchun xodimlarning asosiy mehnat haqiga ketadigan taxminiy xarajatlardan tashqari umumishlab chiqarish, ma’muriy-boshqarish, sotish jarayonlaridagi mehnat sarflarini ham e’tiborga olish lozim. Buning asosida mahsulotning to la tannarxini aniqlash mumkin bo ladi . Agar mahsulotning taxminiy to la tannarxi uning kutilayotgan bozor bahosidan ortiq bo lsa, bu holat mahsulotning iqtisodiy jihatdan raqobatbardosh emasligini anglatadi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning keskin choralari ko rilishini talab qiladi. Mahsulotning alohida turlari tannarxini rejalashtirishning maqsadlaridan biri xom ashyo va materiallar, texnologik ehtiyojlar uchun foydalaniladigan yonilg i va energiya, mehnat haqi xarajatlari normativlariga rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazorat olib borishdir. Shuningdek, material va mehnat saflarini normalashtirish va rejalashtirish umumishlab chiqarish, ma’muriy xarajatlar va sotish xarajatlari ustidan nazorat olib borishiga ham ijobiy ta’sir etadi . Xarajatlarni optimallashtirishda moliyaviy leverijdan foydalanish Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxona o z faoliyatida jalb etilgan mablag lardan foydalanishiga to g ri keladi. Bu mablag larning bir qismi joriy xo jalik operatsiyalari natijasida korxona oborotiga jalb etiladi: xom ashyo va materiallarni oldindan to lovsiz yoki qisman to lov bilan sotib olish, qisqa muddatli kreditlardan foydalanish, korxonaning turli subyektlarga qisqa muddatli qarzdorligi vujudga kelishi va boshqalar. Ayni paytda korxona oborotiga chetdan uzoq muddatga jalb etilgan mablag lar ham mavjud bo ladi. Bularga uzoq muddatli bank kreditlari, lizing asosida asosiy vositalar olinishi, korxonaning uzoq muddatli obligatsiyalarining muomalaga chiqarilishi kabilar kiradi. Qisqa muddatli jalb etilgan mablag larni uzoq muddatli jalb etilgan mablag lardan eng muhim farqi shundaki, ko pchilik hollarda korxona qisqa muddatga jalb etilgan mablag lar uchun mablag egasiga haq to lamaydi. Bu mablag lar o z muddatlarida qaytarilmagandagina korxonaning ular bo yicha muayyan xarajatlari vujudga keladi. Uzoq muddatga jalb etilgan mablag lar bo yicha doimiy ravishda foizlar yoki boshqacha ko rinishdagi doimiy xarajatlarni amalga oshirishga to g ri keladi. Bunday majburiy xarajatlar o z navbatida foyda miqdorini kamaytirib, korxonaning moliyaviy axvoliga ta’sir etadi. Korxonadagi o z mablag lari bilan uzoq muddatga jalb etilgan mablag lar o rtasidagi nisbat va uning korxona moliyaviy natijalariga ta’siri moliyaviy leverij tushunchasi orqali ifodalanadi. Korxona faoliyati moliyaviy manbalarida jalb etilgan mablag lar ulushi qancha ko p bo lsa, moliyaviy leverij darajasi shuncha yuqori hisoblanadi. Albatta, chetdan katta miqdordagi mablag larning korxonaga jalb etilishi korxona menejmentiga yirik va katta foyda beruvchi loyihalarni amalga oshirishga imkon beradi. Lekin bu holda biron-bir sabablarga ko ra daromadlar hajmi kamaysa yoki sekinroq o sa boshlasa, bu korxona aksiyadorlariga taqsimlab berilishi mumkin bo lgan foyda miqdoriga kuchli ta’sir ko rsatadi. Demak, yuqori moliyaviy leverij sharoitida aksiyadorlar uchun moliyaviy xatar darajasi ortadi. Ayni paytda masalaning ikkinchi tomoni mavjudligini yoddan chiqarmaslik lozim. Korxona moliyaviy imkoniyatlari va resurslari kengayishi foyda xajmini oshirishga va dividendlarni ko paytirishga imkon beradi. Biroq, buning uchun jalb etilgan moliyaviy resurslardan yuksak samara bilan foydalanish zarur bo ladi. Bozor munosabatlari sharoitida korxonada moliyaviy leverijni ifodalovchi eng muhim ko rsatkichlarning tahlil etib borish lozim. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin : Mablag larning o z va qarz manbalari nisbati (balansning 540-satrining 390-satriga nisbati sifatida aniqlanadi). Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (310-satrning 390-satrga nisbati). 3. Moliyalash koeffitsiyenti (390-satrning 540-satriga nisbati). 4. Kapitalni jalb etish koeffitsiyenti (540-satrning 310-satrga nisbati). 5. Avtonomiya koeffitsiyenti (390-satrning 310-satrga nisbati). 6. Umumiy likvidlik koeffitsiyenti (110+300 – satrlarning 540-satrga nisbati). Mazkur koeffitsiyentlardagi o zgarishlarda korxona moliyaviy faoliyatidagi eng muhim jihatlar o z ifodasini topadi. Lekin bu boradagi tahlil tahlilchidan moliyaviy bilimlar bilan bir qatorda korxona biznesi xususiyatlarini chuqur tushunishni ham talab etadi. Moliyaviy mablag lar tarkibida qarz mablag lar ko payishi yoki kamayishini faqat bir yoqlama baholash mumkin emas. Biznesni tez kengaytirish imkoniyatlariga ega bo lgan kompaniya qarz mablag lardan yuksak samara bilan foydalana oladi. Demak, bunday kompaniya uchun moliyaviy leverij yuqori darajasini salbiy baholamaslik kerak. Aksincha ishlab chiqarish va sotish hajmlari o sishi obyektiv omillar bilan cheklangan korxonada moliyaviy leverij ortishi bu yerda mablag lar samarasiz ishlatilayotganligini ko rsatadi. Korxona kredit siyosatini ishlab chiqish uchun balans passivi tarkibini o z va qarz mablag lar nisbati darajasini chuqur tahlil etish lozim. Qisqa muddatli qarz olish masalasi korxonaning o z aylanma mablag lari yetishmovchiligi mavjud bo lganda paydo bo ladi. Albatta, qisqa muddatli kreditlarning kutilayotgan samaradorligi aniq hisob-kitob qilinishi zarur. Muayyan hollarda uzoq muddatli aktivlarga yo naltirish maqsadlarida kredit olish masalasi vujudga keladi. Bunday qarorga kelish paytidagi eng muhim mezon olinayotgan uzoq muddatli moliyaviy resurs ishga solinishidan ko riladigan foyda darajasi foiz stavkasidan yetarli darajada yuqori bo lishidir. Qarz mablag larini jalb qilish haqida qaror qabul qilishda ularni qaytarish rejasini tuzish, kredit davri uchun foiz stavkasini va foizlar summasini aniqlash, ularning to lanishi manbalarini topish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, kreditni olish bilan bog liq xarajatlar ham hisobga olinishi zarur. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 30 martdagi «Pul massasining o sishini cheklash va moliyaviy intizomga rioya qilinishi uchun ma’suliyatni oshirish bo yicha chora tadbirlar to g risida» va 2002 yil 28 avgustdagi «Lizing tizimini rivojlantirishni yanada rag batlantirish chora-tadbirlari to g risida» gi farmonlari korxonalarga uzoq muddatli qarz mablag lari jalb etilishi uchun imkoniyatlarni kengaytirishga xizmat qilmoqda. Xususan, 2002 yil 30 martdagi Farmon korxonalarga muomalaga o z obligatsiyalarini chiqarish borasida katta huquqlar berdi. Bu huquqlardan foydalanish obligatsiyalar vositasida korxonaga mablag lar jalb etish korxona faoliyati ustidan moliyaviy nazorat oldiga ham qattiq talablar qo ymoqda. Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Korxonalarda investitsion faoliyatni boshqarish
Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish va budjetlashtirish
Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi
Konfliktlarni boshqarish tartiblari
Ta’lim jarayonini boshqarish