Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi - Pedagogika - Referatlar

Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346 KB

Ko'chirib olish

Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi Reja: 1. Moliyaviy faoliyatning asosiy yo`nalishlari 2. Korxonalarda moliyaviy faoliyatni tashkil etish masalalari 3. Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi 4. Moliyaviy menejment mexanizmining elementlari 5. Moliyaviy richag (dastaklar). Moliyaviy metodlar tizimi. Moliyaviy instrumentlar (vositalar) 6. Korporativ moliyani boshqarish metodlarining majmui. Operatsion leveridj. Moliyaviy leveridj. Operatsion richag darajasi 7. Moliyaviy richag darajasi. Zararsizlik nuqtasi. Umumiy richag darajasi 8. Moliyaviy menejmentning axborot ta’minot tizimi

Moliyaviy faoliyatning asosiy yo`nalishlari Bozor iqtisodiyoti xo`jalik subyektlari orqali ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida bozordagi talab va taklif, aniq iste’molchilarning talablari, ishlab chiqaruvchi uchun maksimal foyda olish imkoniyatini tug`diruvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko`zda tutadi. Boshqaruvning bozor shart-sharoitlari, O`zbekistonning iqtisodiy istiqbollari va mentaliteti uchun xususiyatli hisobla-nuvchi boshqaruv tizimini shakllantirishni, mamlakatimizda shakllantirilayotgan bozor iqtisodiyoti aholi uchun real iqtisodiy erkinlikning mavjud bo`lishini nazarda tutadi. Menejment subyektlarning boshqaruvni samarali tizimi sifatida bunday imkoniyatlarga egaligini tasdiqlaydi. O`zbekiston Respublikasi tashkilotlari, korxonalarining tashqi muhitini o`rganish (tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari, tovarlar, xizmatlar, moliyaviy bozorlar, baholarni shakllantirish tizimlari, buxgalteriya hisobi tizimlari) va ularning asosiy faoliyat sohalarini o`rganishning tahlili (marketing tadqiqotlari, moliyaviy menejment, ishlab chiqarish, sotish jarayonlari, buxgalteriya hisobi va personallarni boshqarish) shuni ko`rsatadiki, ba’zi subyektlar imkoniyat darajasida bunday tashqi muhitning o`zgarishlari natijasidagi noan’anaviy yangi muammolarni an’anaviy usullar vositasida o`ziga xos faoliyat sohalarini moslashtirishga harakat qiladilar. Shuning uchun zamonaviy shart sharoitlarda ayrim subyekt larning oldida asosiy vazifa sifatida tashqi muhitning o`zgarishlariga o`z faoliyat sohalarini tezlik bilan moslashtira olish va vujudga kelgan muammolarni osonlik bilan o`z foydasiga hal etish masalasi yuzaga keladi. Xuddi shuningdek, har qanday subyektning asosiy faoliyat sohalaridan biri moliyaviy menejment hisoblanadi. Moliyaviy menejment - subyektlarda moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarish hisoblanadi . Moliyaviy menejment faoliyatining turi sifatida 2 ta yirik sohani ko`rish mumkin: - subyektning rahbariyati tomonidan qarorlar asosida moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarishni o`z ichiga oluvchi ichki xo`jalik faoliyati;

- korxona va boshqa xo`jalik subyektlari o`rtasidagi moliyaviy munosabatlarni o`rnatish jarayonida amalga oshiriladigan moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarishning tashqi jarayoni. Boshqaruv tizimi boshqarilayotgan obyektlarga zaruriy ta’sirini ta’minlaydi. Boshqaruv faoliyati odatda tashkilotning ma’sul shaxslari o`rtasida va maxsus bo`g`inlari o`rtasida taqsimlanadi. Boshqaruv tizimining bo`g`inlari chiziqli, funksinal, chiziqli-funksional, funksional- chiziqli va boshqa turli kombinatsiyalarda bo`lishi mumkin. Moliyaviy boshqaruvning zamonaviy tizimi hisoblangan moliyaviy menejmentning asosiy maqsadi iqtisodiy subyektlar o`rtasida o`zaro ijtimoiy adolatlilik tamoyillari asosida iqtisodiy manfaatlarning taqsimotiga erishish hisoblanadi. Moliyaviy menejmentning muhim uslubiy asosi sifatida uni tashkil qilishning umumiy tamoyillarini aniqlab olish hisoblanadi. Bu o`z navbatida moliyaviy menejmentning harakat faoliyatini aniqlab olish uchun, uni amal qilishini umumiy mezonlarini aniqlab olish uchun zarur hisoblanadi. Shuni hisobga olish kerakki, moliyaviy menejment subyektlarning ichki doirasida emas, balki doimiy ravishda budjet, budjetdan tashqari fondlar, banklar va boshqa kreditorlar, moliya kredit muassalalari, institutsional investorlarning o`zaro munosabatlarida ham aks etadi. Ayrim hollarda, moliyaviy menejment, rejalashtirish, rag`batlantirish, alohida elementlarning o`zaro muvofiqligi, variativligi, maqsadli yo`naltirilganligi kabilarni o`z ichiga oluvchi boshqaruvni tashkil qilishning umumiy tamoyillari bilan ham birining ta’sir doirasida bo`ladi. Albatta biz ta’kidlaganimizdek, moliyaviy menejment tizimining shaklla-nishi xo`jalik subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi ya’ni tadbirkorlik faoliyatining keng imkoniyatlarini shakllanishi bilan belgilanadi. Bunda, budjet bilan o`zaro soliqli munosabatlar tizimining shakllanishi, subyektlar asosiy va aylanma mablag`larni shakllantirishda kredit va investitsion usullarning shakllanishi, bozor mexanizmlari asosida ularning iqtisodiy faoliyatidagi turli xatarlar bo`yicha mas’uliyat, foydani taqsimlash imkoniyatini subyektlarning ixtiyoriga o`tishi va boshqa omillar hisoblanadi.

Shuning uchun ham moliyaviy menejment konsepsiyasini o`rganishning asosi tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi deb ta’kidlashimiz mumkin. Tadbirkorlik bu mulkdan foydalanish, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko`rsatish natijasida tizimli foyda olishga yo`naltirilgan mustaqil, hamda xatar bilan bog`liq faoliyatdir. Moliyaviy menejment bilan xo`jalik yuritishga samarali ta’sir etuvchi moliyaviy jarayonlar o`zaro bog`liqdir. Moliyaviy menejment subyektlarning moliyaviy faoliyatida moliyaviy resurslardan foydalanish va ularning samarali yo`nalishlarini tanlab olishni o`z ichiga olib, bu jarayon tahlil, rejalashtirish, boshqaruv, moliyaviy qarorlarning qabul qilish jarayoni bilan bog`liqdir. Tadbirkorlik jarayonida moliyaviy boshqaruv vazifalari alohida bajarilgan hollarda moliyaviy menejmentning boshqaruv-chi tizimi o`z ichiga quyidagilarni oladi: 5. Moliyaviy boshqarishning tashkiliy tarkibi. 6. Moliyaviy boshqaruv qadrlari. 7. Moliyaviy dastaklar. 8. Moliyaviy usullar. 9. Moliyaviy axborot. 10. Moliyaviy boshqaruvning texnikaviy vositalari. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar kabi moliyaviy menejmentning mohiyatini uni bajaradigan funksiyalari orqali aniqlash mumkin. Korxona va tijorat tashkilotlarining moliyaviy faoliyatini tashkil etish samarali boshqarishning ilmiy jihatdan asoslangan funksiyalari bo`lishini talab etadi. Moliyaviy menejmentning bajaradigan funksiyalari to`g`risida olimlar orasida har xil yondashuv va qarashlar mavjud. Ular orasida eng ko`p e’tirof etilganlari quyidagilardir : - takror ishlab chiqarish va mablag`larni balanslashtirish funksiyasi; - mablag`larni taqsimlash funksiyasi; - nazorat funksiyasi . Moliyaviy menejment takror ishlab chiqarish jarayonida resurslar va mablag`larning balanslashgan harakatini ta’minlashi lozim. Korxona ihtiyoridagi

resurslarning turli qismlari aylanishi muddatlari bir-biriga muvofiq kelmaydi. Takror ishlab chiqarish jarayoniga avanslangan mablag` asosiy kapital va aylanma kapital ko`rinishiga ega bo`ladi. Avanslangan kapitalning tarkibiy qismlari har xil muddatlarda pul ko`rinishiga qaytadi. Ayni paytda takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlash uchun asosiy kapital va aylanma kapitalning moddiy element-larini muvofiq ravishda yangidan to`ldirib turish talab etiladi. Demak, moliyaviy menejment korxonada moliyaviy resurslar shakllanishini va takror ishlab chiqarish ehtiyojlariga mos ravishda asosiy va aylanma kapitalni to`ldirib turishga yo`naltirilishini ta’minlaydi. Moliyaviy menejmentning taqsimlash funksiyasi uning takror ishlab chiqarishdagi funksiyasi bilan uzviy bog`liqdir. Taqsimlash qoplash fondini tashkil etishdan boshlanadi. Hozirgi sharoitda faoliyat ko`rsatayotgan korxona va tashkilotlarda yalpi olingan tushum quyidagi tartibda taqsimlanadi. Dastavval, yalpi olingan tushumdan soliq qonunchiligi asosida qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz solig`i va boshqa soliqlar hamda majburiy to`lovlar ajratilgandan so`ng korxonani sof tushumi hosil bo`ladi. Sof tushumdan moddiy xarajatlar, ish haqi, ijtimoiy sug`urta fondiga ajratma, amortizatsiya ajratmasi va boshqa xarajatlar qoplangandan keyin korxonaning yalpi foydasi shakllanadi. Korxonada yalpi foydani taqsimlash jarayonini quyidagi sxema yordamida ko`rib chiqamiz .

Moliyaviy menejment korxonada foydani taqsimlash siyosatini, uning takror ishlab chiqarish jarayoni va rag`bat-lantirishdagi rolini belgilaydi. Daromadlarni taqsimlash jarayoni natijasida pul fondlari tashkil etiladi, moliyaviy dasturlar va tadbirlar amalga oshiriladi, kapitalning optimal strukturasi ta’minlanadi. Moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi so`m bilan nazorat orqali amalga oshiriladi. Bunda to`lov va hisob-kitoblarni olib borish jarayonida moliyaviy ko`rsatkichlarning o`zgarishi hamda moliyaviy strategiya bajarilishi ustidan nazorat o`rnatildi. Moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi uning takror ishlab chiqarish va taqsimlash funksiyasi bilan doimo bog`lanib ketadi. Moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi korxonada daromad manbalarini aniqlash, ishlab chiqarish va sotish jarayonida pul fondlari strukturasini aniqlash, korxona pul fondlari va moddiy resurslardan foydalanishda daromad va xarajatlarni tartibga solish maqsadlariga xizmat qiladi.

Korxona moddiy va moliyaviy mablag`larini, daromad va xarajatlarini balanslashtirishda xom ashyo, moddiy resurslardan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, qarz va to`lovlarni o`z vaqtida to`lash muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun moliyaviy menejmentning nazorat funksiyasi quyidagi yo`nalishlarda namoyon bo`ladi : - korxonada shakllanadigan barcha fondlarni moliyalashtirish manbalari bo`yicha o`z vaqtida hisob-kitob qilib borilishi ustidan nazorat; - korxonadagi ishlab chiqarish iste’moli va ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga asoslangan holda fondlar strukturasiga amal qilinishi ustidan nazorat; - moliya resurslarining maqsadli va samarali sarflanishi ustidan nazorat. Korxonada nazoratni amalga oshirish uchun normativlar ishlab chiqish talab etiladi. Bunda pul resurslari fondining manbalari va moliyalashtirilishi hajmi aniqlanadi. YA’ni korxonaning ichida normativlardan foydalanib, moliyaviy resurslar tartibga solinadi va iqtisodiy munosabatlar yo`lga qo`yiladi. Pul fondlaridan foydalanish smeta bo`yicha tashkil etiladi hamda foydalanishning maqsadli va samarali amalga oshirilishi ustidan nazorat olib boriladi . Korxonalarda moliyaviy faoliyatni tashkil etish masalalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan mulkdorning o`zi yoki uning nomidan u yollagan shaxs shug`ullanishi mumkin. Korxonalarning aksariyat ko`pchiligida (masalan, aksiya-dorlik jamiyati) mulkka egalik korxonani bevosita boshqarishdan ajralgan bo`ladi. Yirik korxonalarda esa tadbirkorlik (umumiy iqtisodiy boshqaruv) jarayonida moliyaviy boshqaruv alohida vazifa sifatida ajralib chiqadi va tegishli xodimlar tomonidan amalga oshiriladi. Kichik korxonalarda esa moliyaviy boshqaruv umumiy boshqaruvdan ajralmagan holda olib boriladi. Moliyaviy boshqaruv alohida xodim zimmasiga yuklanganda korxona bilan mazkur xodim o`rtasidagi munosabatlar shartnomaviy negizda yo`lga qo`yiladi. Mulk egasi o`zi mustaqil ravishda tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanganda uning zimmasiga quyidagi vazifalar yuklanadi :

- yangi g`oyalarni topish va uni baholash; - biznes-rejani tuzish; - mablag` yoki investitsiya manbasini topish; - tuzilgan korxonani boshqarish . Yuqorida sanab o`tilgan vazifalarni bajarishda moliyaviy menejmentni qo`llash zarurdir, chunki bu vazifalar moliyaviy faoliyati bilan chambarchas bog`liqdir. Bu holda moliyaviy menejmentning zarurligi quyidagi omillar asosida yuzaga keladi : - o`zini-o`zi moliyalashtirishning zarurligi; - bozordagi baholar ta’sirini o`rganish; - mehnat bozorini o`rganish lozimligi; - pul bozoridagi o`zgarishlarni hisobga olish;

- korxonaning davlat oldidagi majburiyatlarini soluvchi qonunchilik hujjatlari talablarini bajarish. tartibga Ijrochi boshqaruvchi bilan mulkdor o`z faoliyatini bir-biridan ajralgan holda olib borganda mulkdor bilan ijrochi boshqaruvchi (menejer) o`rtasida tegishli shartnoma tuzilib, mulkni boshqarish huquqlari va ularga muvofiq majburiyatlar menejer zimmasiga o`tadi. Ijrochi boshqaruvchi korxona faoliyatidagi barcha muammo va masalalarni mustaqil hal etadi va amal qilayotgan qonunlarga asoslangan holda korxonaning ustaviga muvofiq faoliyat ko`rsatadi. Ijrochi boshqaruvchining quyidagi huquqlari mavjud : - banklarda hisob raqami va valyuta schyotlarni ochish; - har xil bitimlar va shartnomalar tuzish (mehnat shart-nomasini ham);

- korxona va firma pul mablag`larini tasarruf qilish, xarajatlarni qoplash va resurslar xarid qilish uchun foydalanish; - korxona nomidan iqtisodiy, huquqiy va ma’muriy faoliyat olib borish; - - korxona, firmani boshqarish va boshqalar. - Tadbirkorlikni yuritishdagi asosiy majburiyatlar - quyidagilardir: - ishni tashkil etish va boshqarish hamda korxonada bo`limlar ichidagi samarali aloqalarni tashkil etish; - joriy va strategik reja topshiriqlarni bajarilishini tashkil etish; - korxonaning to`lov qobiliyati va likvidligini ta’minlash; - korxonani moliya-xo`jalik faoliyati hisobotlarini tuzib chiqish va uni tegishli tashkilotlarga taqdim etish; - korxona faoliyatini qonun doirasida yuritish; - tijorat sirlarini saqlash va korxona faoliyati to`g`risidagi ma’lumotlarni boshqalarga bermaslik; - moliya, soliq va bank organlariga buxgalteriya, moliyaviy hisobotlarni o`z vaqtida topshirish; - “O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiˮ asosida soliq majburiyatlarni bajarib borish; - boshqa majburiyatlarni bajarish, korxona nizomidagi bandlarni to`la bajarish hamda bitim va shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarib borish . Ijrochi boshqaruvchi o`zining vazifalarini bajarish jarayonida korxona faoliyatiga qasddan moddiy zarar yetkazgan taqdirda, belgilangan tartibda keltirilgan zararni qoplashi lozim.

Korxonalarda moliyaviy menejmentni tashkil etish mexanizmi Qayd etilganidek, moliyaviy menejment - bu korxonalarda moliyaviy resurslar va kapitallarni boshqarishdir. Eng umumiy yondashuvda boshqaruv tizimi boshqarilayotgan obyektlarga zaruriy ta’sirni ta’minlaydi. Boshqaruv faoliyati odatda tashkilotning mas’ul shaxslari va maxsus bo`g`inlari o`rtasida taqsimlanadi. Boshqaruv tizimi bo`g`inlari chiziqli, funksional, chiziqli - funk sional, funksional-chiziqli va boshqa turli kombinatsiyalar da bo`lishi mumkin. Moliyaviy menejment - korxonalar boshqaruvining umumiy maqsadlariga erishishga yo`naltirish uchun amal qiladigan tizimdir. Rossiyalik iqtisodchi L. Pavlovaning ta’kidlashicha, «moliyaviy menejment bir tomondan aniq qonuniyatlar va ahamiyatga ega bo`lgan boshqariluvchi tizim, ikkinchi tomondan esa -korxona umumiy boshqaruv tizimining bir qismi bo`lgan boshqaruvchi tizimdir»1. Bunda boshqariladigan tizim hisobla-nuvchi moliyaviy menejment sezilarli ravishda davlatning soliqlar, baho, ish haqi va boshqa dastaklari vositasidagi ta’sir etish sohasi nazarda tutiladi. Boshqariluvchi tizim sifatida esa moliyaviy menejment boshqaruv qarorlari oqimlariga ta’sir etuvchi boshqaruv obyekti hisoblanishi nazarda tutiladi. Moliyaviy boshqaruvning zamonaviy tizimi hisoblangan moliyaviy menejmentning asosiy maqsadi iqtisodiy subyektlar o`rtasida o`zaro ijtimoiy adolatlilik tamoyillari asosida iqtisodiy manfaatlar taqsimotiga erishish hisoblanadi. Moliyaviy menejmentning muhim uslubiy asosi uni tashkil qilishning umumiy tamoyillarini aniqlab olish hisoblanadi. Bu o`z navbatida moliyaviy menejment xarakat faoliyatini aniqlab olish, uni amal qilishining umumiy mezonlarini aniqlab olish uchun zarur hisoblanadi. Shuni hisobga olish kerakki moliyaviy menejment korxonalar ichki doirasida emas, balki doimiy ravishda budjet, budjetdan tashqari fondlar, banklar va boshqa kreditorlar, moliya kredit muassasalari, institutsional investor-larning o`zaro munosabatlarida ham aks etadi. Moliyaviy menejmentda rejalashtirish, rag`batlantirish, alohida elementlarning o`zaro muvofiqligi, variativligi, maqsadli yo`naltirilganligi kabilarni o`z ichiga oluvchi boshqaruvni tashkil qilishning umumiy qoidalari amal qiladi. Moliyaviy menejment

tizimining shakllanishi xo`jalik subyektlarining iqtisodiy mustaqilligi ya’ni tadbirkorlik faoliyatining keng imkoniyatlarini shakllanishi bilan belgilanadi. Bunda, budjet bilan o`zaro soliqli munosabatlar tizimini shakllanishi, korxonalar asosiy va aylanma mablag`larni shakllantirishda kredit va investitsion usullarning shakllanishi, bozor mexanizmlari asosida korxonalar iqtisodiy faoliyatidagi turli xatarlar bo`yicha mas’uliyat, foydani taqsimlash imkoniyati va boshqa omillar hisoblanadi. Shuning uchun ham moliyaviy menejment konsepsiyasini o`rganishni tadbirkorlik faoliyatining fundamental qoidalaridan ajratish mumkin emas. Tadbirkorlik - mulkdan foydalanish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatish natijasida tizimli foyda olishga yo`naltirilgan mustaqil, xatar bilan bog`liq faoliyatdir. Moliyaviy menejment esa bevosita va bilvosita xo`jalik yuritishga samarali ta’sir etuvchi tashkiliy, texnik-texnologik, iqtisodiy-moliyaviy jarayonlar bilan o`zaro bog`liq. Shunday bo`lsada, moliyaviy menejment avvalo, korxonalar moliyaviy faoliyatida moliyaviy resurslardan foydalanish va ulardan foydalanishning samarali yo`nalishlarini tanlab olishni o`z ichiga olib, bu jarayon tahlil, rejalashtirish, boshqaruv, moliyaviy qaror qabul qilish jarayoni bilan bog`liqdir. Bu quyidagi chizmada ifodalangan . Kompleks vazifalar Realizatsiya, foyda, kapitallar harakati, rentabellik, asosiy fondlar, aylanma mablag`lar, moliyaviy holat, daromad va xarajatlar balansi va boshqalar .

Yuqoridagi moliyaviy menejmentning kompleks vazifalari iqtisodiy faoliyatning moliyaviy natijalarini iqtisodiy resurslar harakatlanishiga ta’siri nuqtai nazaridan baholash elementlarini ham o`z ichiga oladi. Boshqaruvning moliyaviy mexanizmini amal qilishi moliyaviy ko`rsatkichlar va jarayonlar haqidagi analitik, rejali axborotlarni shakllantirish, o`rganish va tartibga solish bilan uzviy ravishda bog`liq bo`ladi. Aksariyat hollarda moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy tahlil korxonada amalga oshirilayotgan moliyaviy ishlarning mustaqil sohalari ham hisoblanadi. Joriy va operativ moliyaviy ishlar esa o`z navbatida rejalashtirish va tahlilga asoslanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tahlil bloki uzluksiz ravishda axborotlarni yig`ish, hisobini yuritish va umumlashtirishni o`z ichiga oladi. Rejalashtirish blokida esa biznes rejaning moliyaviy resurslar harakati rejalashtirib boriladi. Shuningdek, moliyaviy menejmentning samarali faoliyati avvalo, boshqaruv qarorlari uchun zaruriy axborotlar bilan ta’minlanishiga asoslanadi. Har qanday biznes bo`yicha korxona faoliyatining boshlani-shida birinchi navbatda quyidagilar hisobga olinadi: - korxona aktivlarining optimal tarkib va miqdori; - moliyalashtirishning manbalari va uni optimal tarkibini shakllantirish .

Korxonalarda to`lov qobiliyati va moliyaviy barqarorlikni ta’minlovchi moliyaviy faoliyatni joriy va istiqbolli boshqarishni tashkil qilish xususiyatlarini ko`rib chiqadigan bo`lsak, u zaruriy mexanizmga va tashkiliy strukturaga tayanishi lozim (4-chizma ). Yuqoridagi chizmadan ko`rinib turibdiki, korxonalardan moliyaviy boshqaruv tizimini tashkil qilishda axborot oqimlari muhim rol o`ynaydi. Bunday axborot manbalari ishlab chiqarish jarayonidagi operatsion, moliyaviy va investitsion faoliyat natijalari hisoblanadi. Chunonchi, axborot oqimlari sifatida ishlab chiqarishdan olingan axborot, bozorlardan olingan axborot hamda budjet, mulkdorlar va hamkorlardan olinadigan axborot-larni kuzatamiz. Korxonalarda ishlab chiqarishdan olinadigan axborotlar sifatida korxonada mahsulot realizatsiyasi to`g`risidagi ichki axborotlar va ularning birlamchi hamda qayta taqsimlash natijasidagi moliyaviy natijalar bo`yicha tegishli axborotlar hisoblanadi. Bunday axborotlar ichki axborot manbalaridan olinadi.

Tashqi axborotga bozor konyunkturalarining o`zgarishi bilan bog`liq ma’lumotlar, budjetga to`langan soliqlar to`g`risidagi ma’lumotlar, hamkorlarlar to`g`risidagi ma’lumotlar kiritiladi. Moliyaviy menejment mexanizmining elementlari Moliyaviy dastak - bir vaqtning o`zida bir kompaniyada moliya viy aktivning, boshqa kompaniyada esa moliyaviy majburiyatning yoki ulushli dastakning vujudga kelishiga olib keluvchi har qanday shartnoma. Tomonlarga hisob-kitoblarni pul shaklida yoki boshqa biron-bir moliyaviy dastak yordamida amalga oshirish huquqini beruvchi tovar kontraktlari moliyaviy dastaklar sifatida hisobga olinishi lozim. Lekin, kompaniyaning xaridlar, sotuvlar yoki iste’molga kutilayotgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida tuzilgan, avval boshdanoq shu maqsadlarga mo`ljallangan va tovarni yetkazib berish yo`li bilan ijro qilinadigan tovar kontraktlari bundan mustasnodir. Bitishuvlar bo`yicha xarajatlarga agentlar, maslahatchilar, brokerlar va dilerlarga to`lanadigan haqlar, vositachilik haqlari, tartibga soluvchi organlar va fond birjalarining yig`imlari, shuningdek, soliqlar va mablag`larni o`tkazish uchun yig`imlar kiradi. Bitishuvlar bo`yicha xarajatlarga qarz dastaklar bo`yicha mukofot va diskont, moliyalashga xarajatlar, taqsimlangan ichki ma’muriy xarajatlar va aktivlarni boshqarish bo`yicha xarajatlar kirmaydi Moliyaviy aktiv - bu quyidagilardan biri bo`lgan har qanday aktivdir : a) pul mablag`lari; b) pul mablag`larini yoki boshqa moliyaviy aktivni boshqa kompaniyadan olishning kontraktda belgilangan huquqi; v) moliyaviy dastaklarni boshqa kompaniya bilan potensial foydali shartlarda ayirboshlashning kontraktda belgilangan huquqi; g) boshqa kompaniyaning ulushi dastagi . Savdo-sotiq uchun mo`ljallangan moliyaviy aktivlar va majburiyatlar - bu asosan, baholarning yoki diler marjasining qisqa muddatli tebranishlari natijasida foydaga ega

bo`lish maqsadida sotib olingan yoki o`z zimmasiga olingan aktivlar va majburiyatlardir. Nima uchun sotib olinishidan qat’iy nazar moliyaviy aktivni, agar u portfelning bir qismi bo`lib, portfelning tarkibi amalda qisqa muddatli kelajakda foyda olishga intilishdan darak berayotgan bo`lsa, sotish uchun mo`ljallangan deb turkumlash lozim. Derivativ moliyaviy aktivlar va derivativ moliyaviy majburiyatlar, agar ular xejlashning samarali dastaklari vazifasini bajarayotgan bo`lsa, hamma vaqt sotish uchun mo`ljallangan deb qaraladi. So`ndirishga qadar saqlab turiladigan investitsiyalarga qayd etib qo`yilgan yoki hisoblab chiqib turiladigan to`lovlar xos bo`lgan va so`ndirilishi muddati qayd etib qo`yilgan, kompaniya ularga so`ndirish muddatiga qadar egalik qilishni astoydil xohlaydigan va egalik qila oladigan moliyaviy aktivlar kiradi. Lekin, kompaniya tomonidan berilgan ssudalar va debitorlik qarzlari bundan mustasno. Kompaniya tomonidan berilgan ssudalar va debitorlik qarzlari kompaniya tomonidan pul mablag`larini, tovarlarni yoki xizmatlarni debitorga to`g`ridan-to`g`ri berish yo`li bilan, ular yaqin orada yoki qisqa muddatli kelajakda boshqalarga o`tkazib yuborilishi maqsadida berilgan hollarni istisno qilganda, yaratilgan moliyaviy aktivlardir. Ular boshqalarga o`tkazib yuboriladigan bo`lsa, sotish uchun mo`ljallangan deb turkumlanadi. Kompaniya tomonidan berilgan ssudalar va debitor qarzlari so`ndirilishiga qadar saqlab turiladigan investitsiyalar tarkibiga kiritilmaydi. Sotish uchun naqd holda mavjud moliyaviy aktivlar - bular quyidagi toifalarga kirmay qolgan moliyaviy aktivlardir : a) ssudalar va debitor qarzlar; b) so`ndirilishigacha saqlab turiladigan investitsiyalar; v) savdo-sotiq uchun mo`ljallangan moliyaviy aktivlar. Moliyaviy majburiyat - quyidagicha mazmundagi shartnoma bo`yicha har qanday majburiyat: a) pul mablag`larini yoki boshqa moliyaviy aktivni boshqa kompaniyaga yetkazib berish; b) moliyaviy dastaklarni boshqa kompaniya bilan potensial noqulay sharoitlarda ayirboshlash.

Ulushli dastak - kompaniyaning uning barcha majburiyatlari chiqarib tashlangandan so`ng qoladigan aktivlaridagi ulushga huquqni tasdiqlovchi har qanday shartnoma. Puldagi moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar (monetar moliyaviy dastaklar deb ham ataladi) - qayd etib qo`yilgan yoki aniqlanadigan pul summalarining olinishini yoki to`lab berilishini nazarda tutuvchi moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar. Adolatli qiymat - yaxshi xabardor, shunday bitim tuzishni xohlovchi, bir-biridan mustaqil tomonlar o`rtasida bitim tuzishda aktivlarni sotib olish yoki majburiyatni bajarish uchun yetarli bo`lgan pul summasi. Bozor qiymati - bu faol bozorda moliyaviy dastakni sotishda olinishi mumkin bo`lgan va sotib olishda to`lanishi lozim bo`lgan pul mablag`i summasi. Derivativ dastak - bu quyidagi xususiyatlarga ega bo`lgan moliyaviy dastak : a) qiymati foiz stavkasining, tovar yoki qimmatli qog`oz bahosining, ayirboshlash kursining, baholar indeksi yoki stavkalarining, kredit reytingining yoki kredit indeksining, boshqa o`zgaruvchining (ba’zan «baza» deb ataladigan) o`zgarishi natijasida o`zgaradi; b) sotib olinishi uchun baholari bozor konyunkturasi o`zgarishlariga shu tarzda javob beradigan boshqa moliyaviy dastaklarga nisbatan kichik miqdordagi dastlabki investitsiyalar zarur; v) kelajakda muayyan sanada so`ndiriladi. Derivativ dastaklarning tipik misollari fyuchers, forvard, opsion, bitimlar va svoplardir. Derivativ dastaklarda odatda shartli summa mavjud bo`ladi, ya’ni valyuta summasi, aksiyalar miqdori, og`irlik, hajm birliklar soni mavjud bo`ladi. Lekin derivativ dastaklarning shartlariga muvofiq derivativ dastakni olayotgan shaxs shartnomani tuzish paytida shartli summani investitsiyalashga yoki, aksincha, olishga majbur emas. Shuningdek, kontrakt muayyan hodisaning kelajakda sodir bo`lishi natijasida qayd etilgan to`lov amalga oshirilishini nazarda tutishi mumkin va bu to`lov summasi shartli summaga bog`liq emas. Masalan, kontrakt LIBOR stavkasi 6 oylik kreditlar bo`yicha 100 bazis punktga oshganda 1000 dollar to`lanishini nazarda tutishi mumkin. Bu shartli summa umuman ko`rsatilmaydi, ya’ni shartli summa dastakning qiymati o`lchanishida rol o`ynamaydi.

Derivativ dastakning xususiyati uni sotib olish uchun bozor boshqa shartnomalarga nisbatan juda kam dastlabki investitsiyalar talab etadi. Opsion kontrakti bu ta’rifga muvofiq keladi, chunki opsion uchun to`lanadigan mukofot opsion bog`lab qo`yilgan bazis moliyaviy dastakni sotib olish uchun zarur bo`lgan investitsiyaning qiymatidan ancha past bo`ladi. Moliyaviy aktiv yoki moliyaviy majburiyatning amortizatsiyalanadigan qiymati - bu qiymat moliyaviy aktiv yoki majburiyat dastlabki tan olinishida o`lchangan qiymatni dastlabki qiymat bilan so`ndirilishi qiymati o`rtasidagi har qanday tafovutning jamg`ariladigan summasiga kamaytirilib yoki ko`paytirib, qarzning asosiy summasini so`ndirishga to`lovlarni, shuningdek, moliyaviy aktivning qadrsizlanishi yoki umidsizligi bilan bog`liq ravishda qisman hisobdan chiqarishning summasini (to`g`ridan-to`g`ri yoki baholangan rezerv shakllantirish yo`li bilan) chiqarib tashlab aniqlanadi. Xejlash buxgalteriya hisobi maqsadlarida xejlanayotgan moddaning u bilan bog`liq pul mablag`lari kelib tushishi va to`lovlarining adolatli qiymati o`zgarishini qisman yoki to`la qoplash uchun bir yoki bir necha xejlash dastaklaridan foydalanishni bildiradi. Xejlanayotgan modda - bu aktiv, majburiyat, qat’iy majburiyat yoki kelajakda kutilayotgan bitim bo`lib, u, birinchidan, kompaniyani adolatli qiymat o`zgarishi xatariga yoki pul mablag`larining kelajakdagi tushumlari va to`lovlarining o`zgarishi xatariga uchratmoqda, ikkinchidan, xejlashda buxgalteriya hisobi maqsadlari uchun xejlanadigan modda sifatida tanlab olingan. Xejlash dastagi - hisob yuritish maqsadlarida xejlashda bu muayyan derivativ dastak yoki (cheklangan hollarda) boshqa moliyaviy aktiv yoki majburiyat bo`lib, uning adolatli qiymati yoki undan kelib tushadigan pul mablag`lari muayyan xejlanayotgan moddaning adolatli qiymati yoki pul oqimlari o`zgarishini qoplab beradi deb kutiladi. 39-sonli MHXS ga binoan, noderivativ moliyaviy aktivlar yoki noderivativ moliyaviy majburiyatlar xejlashda hisob yuritish maqsadlarida xejlash dastagi sifatida faqat ular valyuta kursi o`zgarishi xatarini xejlasagina belgilab olinadi. Xejlashning samaradorligi - xejlash dastagi yordamida xejlanayotgan xatar bilan bog`liq adolatli qiymat yoki pul mablag`lari tushishi va to`lovlari o`zgarishini qoplashga qanchalik darajada erishilganligi.

Sekyuritizatsiya - moliyaviy aktivlarni qimmatli qog`ozlarga aylantirish jarayoni. REPO bitimi - bu moliyaviy aktivni boshqa tomonga pul mablag`i yoki boshqa mablag` evaziga ayirboshlash bo`lib, shu paytning o`zida mazkur moliyaviy aktivni kelajakda belgilangan kunda olingan pul mablag`lari yoki boshqa mablag`larga plyus foizlarga teng summani to`lab, qaytarib sotib olish majburiyati qabul qilinishini bildiradi . Moliyaviy richag (dastaklar). Moliyaviy metodlar tizimi. Moliyaviy instrumentlar (vositalar) Moliyaviy instrument (vosita) - bir korxonaning moliyaviy aktivlari ko`payishiga va ayni shu paytda boshqa korxonaning qarz yoki ulushli xarakterdagi moliyaviy majburiyatlari ko`payishiga olib keluvchi shartnoma. Moliyaviy vositalar orqali korxona faoliyati natijalariga yoki korxonaning moliyaviy barqarorligiga ta’sir etilganda ular moliyaviy dastak bo`lib xizmat qiladi. Moliyaviy vositalarga quyidagilarni kiritadilar. Aksiyalar - o`z egasining aksiyadorlik jamiyati kapitalida qatnashishini tasdiqlaydigan va ushbu jamiyat foydasining ma’lum bir qismini dividend sifatida olish huquqini ta’minlaydigan, jamiyatni boshqarish, shuningdek, foydani va jamiyatni tugatish chog`ida mulklarni taqsimlashda qatnashish huquqini beradigan qimmatli qog`ozlardir. Buxgalteriya hisobotlari portfel investitsiyalar, ya’ni korxona tomonidan sotib olingan qarzdorlik va hissa qo`shish haqidagi qimmatli qog`ozlar to`g`risida qoniqarli axborot berishi lozim . Portfel investitsiyalari (ingliz. Portfolio investment) - chet eldagi sanoat, qishloq xo`jaligi, transport, kredit va boshqa korxonalarga qilingan uzoq muddatli kapital qo`yilmalardir. Portfel investitsiyalari odatda chet el aksiyadorlik kompaniya- larining aksiya va obligatsiyalarini sotib olish shaklida amalga oshiriladi. Qoidaga ko`ra portfel investitsiyalari hajmi korxona aksiyadorlik kapitalining 10 foizidan oshmasligi lozim. Bevosita investitsiya lar dan farqli o`laroq korxona faoliyati ustidan bevosita nazorat o`rnatish yoki ularga egalik qilish huquqini bermaydi. Shu bilan birga portfel investitsiyalari, boshqacha qilib aytganda, moliyaviy investitsiyalar yuqori darajadagi likvidligi bilan ham ajralib turadi.

Obligatsiya - qimmatli qog`ozlar turi bo`lib, uning egasi tomonidan pul mablag`lari topshirilganligi va unga qimmatli qog`ozlardagi ko`rsatilgan muddat davomida belgilangan foizdagi daromadni va uning qiymatini olish huquqini kafolatlaydigan tasdiqlovchi hujjatdir. Korxona obligatsiyalari aksiyalardan farqli bo`lib, ularning egalariga korxona boshqaruvida ishtirok etishga huquq bermaydi. Veksel - yozma ravishdagi so`zsiz majburiyat ifodalangan guvohlik yoki veksel beruvchining veksel taqdim etuvchiga yoki vekselda ko`rsatilgan shaxsga belgilangan muddat ichida ma’lum summani yoki ularning majburiyatlarini to`lash uchun berilgan ko`rsatmadir. Shu bilan birga veksel mustaqil to`lov majburiyati ham bo`lib, hisob- kitob amaliyotidagi kabi buxgalterlik hisobi veksellar bo`yicha qarzlarni veksellarni to`lovga taqdim etish va qabul qilish bo`yicha tovar yetkazib berish bilan bog`liq bo`lgan boshqa turdagi qarz majburiyatlaridan ajralib turishini bildiradi. Oddiy veksellar - yuridik yoki jismoniy shaxsning ma’lum summani belgilangan vaqtda to`lashi haqidagi qarzdorlik majburiyatidir. O`tkazma veksellar - ma’lum summani o`tkazma vekselni taqdim etuvchiga to`lash uchun qarzdorga beriladigan farmoyi-shidir. Oddiy vekseldan farqli o`laroq, o`tkazma veksellar qo`llaniladigan hisob- kitoblarda ikkita emas, balki ko`p sonli yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etishlari mumkin. Depozit sertifikati bankning qarz majburiyati haqidagi hujjat bo`lib, undan moliyaviy vosita sifatida foydalanish imkoniyati mavjud bo`ladi. Bulardan tashqari qimmatli qog`ozlarning hosilalari: opsionlar, fyucherslar va orderlar muomalada bo`lishi mumkin. Opsion - uning egasiga qimmatli qog`ozlar yoki tovarlarni kontraktda ko`rsatilgan bahoda belgilangan muddatda sotib olish yoki olishdan voz kechish huquqini beradigan shartnomalardir. Mazkur korxonada xodimlarning ma’lum miqdordagi aksiyalarni imtiyozli asosda sotib olish huquqlari; konvertatsiyalanadigan imtiyozli aksiyalar yoki obligatsiyalarni oddiylariga almashtirish huquqlari; emitentning obligatsiyalarni oddiylariga almashtirish huquqlari; emitentning obligatsiyalarni muddatidan oldin qoplash huquqlari va boshqalar opsion hisoblanadi. Bu barcha huquqlar ikkilamchi qimmatli

qog`oz hisoblangan opsion shartnomasi tuzilganidan so`ng vujudga keladi. Opsionlarning ikki turi mavjud: 1-sotish opsioni (put) qimmatli qog`ozlarni sotish huquqi; 2-xarid opsioni (call) qimmatli qog`ozlarni sotib olish huquqi. Fyucherslar - opsionlardan farqli o`laroq, ma’lum qimmatli qog`ozlarni yoki boshqa moliyaviy instrumentlarni yoki tovarlarni kelgusida ma’lum bir sanada, kontraktda belgilangan baholar bo`yicha sotish yoki sotib olish uchun so`zsiz guvohlik beruvchi ikkilamchi qimmatli qog`ozdir. Qimmatli qog`ozlar hosilalaridan olinadigan daromad bitta yoki bir nechta bozor ko`rsatkichlari (indekslar)ga bog`liq. Masalan, fyuchers muomalalaridan olinadigan daromad oldi-sotdini amalga oshirishda tovarning kelgusidagi bahosi qanchalik to`g`ri aniqlanganligi va bu tovarga talab qanday ekanligiga bog`liq. Korxonalar bo`sh turgan pul mablag`larini qimmatli qog`ozlarga qo`yishdan tashqari boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush qo`shish (pay), shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslarga qarz berish uchun ham ishlatishlari mumkin. Korporativ moliyani boshqarish metodlarining majmui. Operatsion leveridj. Moliyaviy leveridj. Operatsion richag darajasi Tijorat tashkilotining faoliyat olib borishi sof iqtisodiy ma’noda olib qaralganda uzoq muddatni mo`ljallagan holda foyda olish maqsadlarida moliyaviy resurslarni investitsiyalashdan iboratdir. Korxona faoliyati uchun ishlab chiqarish jarayoni bilan va moliyaviy jarayonlar bilan bog`liq xatarlar xos bo`lib, korxona maqsadlariga erishilishiga salbiy ta’sir etishi mumkinligi uchun ham xatar deb ataladi. Mutanosib ravishda ishlab chiqarish xatarlarini va moliyaviy xatarlarni farqlaydilar. Ishlab chiqarish xatari, birinchi navbatda, tarmoqning va uning mahsulotiga talabning xususiyatlari bilan bog`liq bo`lsa, moliyaviy xatar korxona faoliyati qaysi moliyaviy manbalardan moliyalanayotganligiga bog`liq bo`ladi. Korporatsiyalarda o`z manbalari bilan bir qatorda qarz mablag`lar ham sezilarli darajada jalb qilinadi. Qarz hisobiga bo`lsa ham yirikroq mablag`larni tasarruf etayotgan kompaniyaning boshqaruvchilari ko`p hollarda kattaroq obro`ga egalar, ko`proq va

kattaroq buyurtmalarni bajaradilar. Lekin, boshqa tomondan olib qaralganda, kompaniya salgina qiynalsa unga moliyaviy madad berishni xohlovchilar kamroq bo`ladi. Demak, bu vaziyatda xatar darajasi ortadi. Shuning uchun xatarni va uni belgilovchi omillarni foydadagi o`zgarishlarga bog`lab o`rganilishi zarur bo`ladi. Buning uchun “leverij” ko`rsatkichi qo`llanadi. Atama AQShdan kelgan. U foyda bilan unga erishish uchun safarabar qilingan aktivlarning yoki investitsiyalarning qiymati o`rtasidagi bog`liqlikni ifodalaydi. Lug`aviy ma’noda leverij og`ir narsani siljita oladigan kichik kuchni (dastak, richag) bildiradi. Iqtisodiy ma’noda leverij ozgina o`zgarishi qator natijaviy ko`rsatkichlarni o`zgartira oladigan omilning miqdoriy xarakteristikasidir. Ishlab chiqarish leveriji korxonadagi doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarning o`zaro nisbatida ifodalanadi. Doimiy xarajatlar salmog`i yuqori bo`lganda ishlab chiqarish va sotishning ozgina qisqarishi foydaning bundan tezroq qisqarishiga olib keladi. Chunki bu vaziyatda o`zgaruvchi xarajatlar qisqaradi, lekin doimiy xarajatlar qisqarmaydi. Jami xarajatlar sotish hajmlaridan sekinroq qisqaradi va foyda kamayadi. Moliyaviy leverij uzoq muddatli moliyalashda o`z va qarz mablag`lari nisbatida aks etadi. Qarz mablag`lardan foydalanganlik uchun foiz to`lash lozim. Demak, qarz mablag`lar qancha ko`p jalb etilsa, korxona ixtiyorida qoladigan foyda shunchalik kam bo`ladi. Moliyaviy leverij qanchalik yuqori bo`lsa moliyaviy xatar ham shunchalik yuqori bo`ladi. Qarz mablag`lardan yuqori darajada foydalanayotgan kompaniya moliyaviy qaram kompaniya deb hisoblanadi va, aksincha, asosan o`z manbalariga tayanadigan kompaniya moliyaviy mustaqil deb qaraladi. Har ikkala ko`rsatkichlar ishlab chiqarish - moliyaviy (operatsion) leverijda birlashtirilishi mumkin. Chunonchi xususiy kapital rentabelligi koeffitsiyenti bilan korxonaga jami investitsiyalar rentabelligi koeffitsiyenti orasidagi farq ko`pchilik hollarda chetdan mablag` jalb etish qanchalik maqbul ekanligini ifodalay oladi . Moliyaviy richag darajasi. Zararsizlik nuqtasi. Umumiy richag darajasi Ishlab chiqarish-moliyaviy leverij ko`rsatkichlari korxonada moliyaviy richag darajasini ifodalaydi va ularni aniqlab olish korxonada moliyaviy iqtisodiy qarorlarni

asoslashda muhim rol o`ynaydi. Leverijning korxona faoliyati natijalariga ta’sirini baholash uchun “Xarajatlar — ishlab chiqarish hajmi — foydaˮ tahlili qo`llaniladi. Uning yordamida zararsizlik nuqtasi aniqlanadi. Zararsizlik nuqtasi korxona daromadlari uning xarajatlarini to`liq qoplash nuqtasi bo`lib, moliyaviy natijalarni aniqlashni oddiy va aniq usuli hisoblanadi. Baholar, korxona xarajatlari, mahsulotni sotish hajmi va tarkibiga oid har bir qabul qilingan qaror oqibati pirovard natijada korxonada foyda ko`payishi yoki kamayishida namoyon bo`ladi. “Xarajatlar — ishlab chiqarish hajmi — foydaˮ tahlili quyidagilarga imkon beradi: — ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish; — xarajatlar, ishlab chiqarish hajmi va foydaning o`zaro bog`liqligi ta’siri natijasida xarajatlarning qanday o`zgarishi mumkinligini aniqlash; — korxonada qisqa muddatli boshqaruv qarorlari qabul qilishga ko`maklashish; — korxonani istiqbolli rivojlantirish imkonini beradigan variantlar orasidan eng maqbulini tanlash va h.k. “Xarajatlar — ishlab chiqarish hajmi — foydaˮ tahlili tizimida xarajatlar, ishlab chiqarish jarayonlari va moliyaviy natijalar bog`liqligiga ta’sir etuvchi turli xil omillar o`rganiladi. Chunki korxona menejerlari muntazam ravishda sotish bahosi, o`zgaruvchan va doimiy xarajatlar, resurslarni sotib olish va ulardan oqilona foydalanish borasida qarorlar qabul qilishlari zarur. “Xarajatlar — ishlab chiqarish hajmi — foydaˮ tahlili sotish hajmi, doimiy xarajatlar, o`zgaruvchi xarajatlar, zararsizlik nuqtasi va foyda ko`rsatkichlaridan foydalanadi. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmi o`zgarsa ham o`zgarmaydi. O`zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqarish hajmlari o`zgarishiga monand o`zgarib boruvchi xarajatlardir, masalan, materiallar sarfi. Marjinal daromad korxonalarda mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olinadigan tushum va ularni ishlab chiqarishdagi o`zgaruvchi xarajatlar summasi o`rtasidagi tafovutni ifodalaydi. Marjinal daromad summasi doimiy xarajatlar summasini qoplagandan so`ng foyda hosil bo`ladi. Bu ko`rsatkichlar umumiy ravishda yoki mahsulot birligiga hisoblab chiqilishi mumkin.

Zararsizlik nuqtasi (rentabellik chegarasi) deganda, korxona ishlab chiqarishining shunday hajmi va tushumi tushuniladiki, unda doimiy va o`zgaruvchi xarajatlar qoplanadi, korxona foyda ham, zarar ham ko`rmaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu nuqtani VER ("Vgeak yeuyep roint" qisqartmasi) sifatida belgilanadi va u rentabellik nuqtasi yoki ostonasi deb ataladi. Zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) ni hisoblash grafik, tenglamalar va marjinal daromad kabi usullar yordamida amalga oshiriladi. Grafik usulda zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) ni topish uchun “Xarajatlar — mahsulot hajmi — foydaˮ grafigi tuziladi (5-chizma ). Chizmadagi zararsizlik nuqtasiga mos keluvchi tushum ostonaviy tushum deb ataladi. Zararsizlik nuqtasidagi ishlab chiqarish (sotish) hajmi ishlab chiqarish

(sotishlar)ning ostonaviy hajmi deb ataladi. Agar korxona sotishlarning ostonaviy hajmidan kam mahsulot sotsa, u zarar ko`radi, ko`p sotsa foyda oladi. Keltirilgan chizmada ko`rinib turibdiki, gorizontal o`q ishlab chiqarish va sotish hajmini, vertikal o`q esa hisobot davridagi foyda va zararlarni aks ettirgan. Agar sotish hajmi nolga teng bo`lsa, unda zarar doimiy xarajatlar summasiga teng bo`ladi. Tenglamalar: Sotishdan tushum q doimiy xarajatlar + o`zgaruvchi xarajat lar + foyda; Marjinal daromad q sotishdan tushum - o`zgaruvchi xarajatlar; Marjinal daromad q doimiy xarajatlar, bu zararsizlik nuq-tasi. Mahsulot birligiga marjinal daromad ko`rsatkichidan foydalanib ham zararsizlik nuqtasi aniqlanadi. Mahsulot birligiga marjinal daromad bahodan bir birlik mahsulotga o`zgaruvchi xarajatlarni ayirib aniqlanadi. Doimiy xarajatlar umumiy summasini mahsulot birligiga marjinal daromadga ega bo`lsak zararsizlik nuqtasidagi ishlab chiqarish hajmi ma’lum bo`ladi. Moliyaviy richag darajasi yoki xavfsizlik marjasi quyidagi-cha aniqlanadi: Pul ifodasida xavfsizlik marjasi q umumiy daromad -zararsizlik nuqtasidagi daromad. Xuddi shu ko`rsatkich foizlarda: Xavfsizlik marjasi %da q Pul ifodasida xavfsizlik marjasi: umumiy daromad. Operatsion leverij. Operatsion leverij korxona faoliya-tidagi doimiy xarajatlarni hisobga olgan holda operatsion foyda o`zgarishi bilan sotishdan keladigan tushum orasidagi bog`liqlikni o`lchash imkonini beradi. Operatsion leverij - korxona doimiy operatsion xarajatlaridan kelib chiqadi. Operatsion xavf o`lchovidir. Operatsion leverij - mahsulot sotishdan keladigan tushum o`zgarishi bilan bog`liq ravishda operatsion foyda (asosiy faoliyatdan foyda) qanchalik o`zgarishini ko`rsatadi. Operatsion leverij q asosiy faoliyatdan foyda o`zgarishi (%): mahsulot sotishdan tushum o`zgarishi (%).

Daromadlar va xarajatlar o`rtasidagi bog`liqlikni o`rnatadigan operatsion leverijni hisoblashning boshqa formulasi, bu : ОЛ= Q ( P - V ) ; Q ( P - V )- F bu yerda: OL - operatsion leverij; Q - sotilgan mahsulot xajmi, dona; R - mahsulot bir birligining narxi; V - mahsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgaruvchan xarajatlar; F - doimiy operatsion xarajatlar. Moliyaviy menejmentning axborot ta’minot tizimi Axborot tushunchasi lotincha «informatio» so`zidan olingan bo`lib, biron-bir dalil, voqea, hodisani bayon qilish, tushuntirishni bildiradi. Korxonalar moliyaviy boshqaruv tizimining axborotlar manbalarini ichki axborotlar manbalari va tashqi axborotlar manbalariga ajratish mumkin. Iqtisodiy axborot - axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy axborotlar ishlab chiqarish jarayonlariga, moddiy resurslar, bozorlar, bank va moliya muassasalari bilan munoasabatlarga taalluqlidir. Chunonchi, iqtisodiy axborotlarning tarkibiy qismlaridan biri moliyaviy axborotlardir. Mamlakatimiz tovarlar va moliya bozorining shiddat bilan rivojlanishi jamiyat hayotining barcha jabhalarida axborotlar hajmining jadallik bilan o`sishi uchun kuchli turtki bo`ladi. Ishlab chiqarish - xo`jalik, boshqaruv faoliyati va foydalanuvchilarning boshqa turli-tuman kategoriyalarini axborot bilan ta’minlashga yondashish o`zgarmoqda. Davlatning qonunchilik va tartibga soluvchi faoliyati natijasida mikro va makroiqtisodiy obyektlar darajasida ishlab chiqilayotgan hisob va statistika ma’lumotlarining ishonchliligi, o`z vaqtidaligi va qonuniyligiga talab o`smokda. Moliyaviy menejment uchun axborotni olish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bazasi ikki elementdan tashkil topishi lozim : - korxonaning moliyaviy faoliyatini baholash asosida jamlanadigan moliyaviy

axborotlar; - boshqariladigan obyektning faoliyati bilan bog`liq rejalar, standartlar, budjetlar va boshqa meyoriy hujjatlar. - Korxonada moliyaviy axborotning ichki manbalari avvalo buxgalteriya hisob ma’lumotlari va ular asosida ishlab chiqiladigan moliyaviy hisobotlardir. Moliyaviy hisobotlarga quyidagilar kiradi: - buxgalteriya balansi; - moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot; - pul oqimlari to`g`risida hisobot; - o`z kapitali to`g`risida hisobot. Buxgalteriya balansi aktivida o`z ifodasini topgan korxona mablag`lari safarbarligi shakllari va darajasi bo`yicha aks ettiriladi (6-chizma ). Uzoq muddatli aktivlar bir qancha ishlab chiqarish davrlarida foydalaniladigan mablag`lar bo`lib, ular, darhol naqd pulga aylanmaydigan mablag`lardir.

Harakatchan mablag`lar, ya’ni joriy aktivlar esa bir ishlab chiqarish davrida foydalanadi va ular, darhol naqd pulga aylanishi mumkin. Korxona mablag`larining manbalari korxonaga tegishli manbalar va qarz manbalari, ya’ni majburiyatlar shaklida bo`lishi mumkin. Ular ham o`z navbatida har xil manba turlariga bo`linadi. Bularni quyidagi 2-chizma tasvirida ko`rishimiz mumkin. Moliyaviy barqarorlik nuqtai nazaridan korxonalarning mablag`lariga bo`lgan ehtiyojlari avvalo, o`z manbalari hisobidan qoplanishi lozim va qolgan qismi tashqaridan jalb etilgan qarz- majburiyatlar hisobidan qoplanishi mumkin. Ko`rinib turibdiki, qarz manbalari uzoq va qisqa muddatli, banklardan olingan kredit shaklida yoki boshqa tashkilotlardan, korxonalardan olingan qarzlar hamda ularga kreditorlik qarzlari shaklida bo`lishi mumkin . Korxona mablag`lari va ularning manbalari buxgalteriya balansida muayyan sanadagi holati bo`yicha aks ettiriladi (chorak, yil boshi yoki oxiri). Balans aktiv qismi

moddalari summalari yig`indisi bilan passiv qismi moddalari summalari yig`indisi o`zaro teng bo`ladi. Aktivda korxona mablag`lari tarkibi va joylashishi bo`yicha ko`rsatiladi: asosiy vositalar, tovar zaxiralari, pul mablag`lari va hokazolar. Mablag`larning shakllanishi manbalari balansning passiv qismida ko`rsatiladi (ta’sischilar mablag`lari, korxona ishlab topgan mablag`lar, qarzga olingan mablag`lar, maqsadli moliyalash tarzida olingan mablag`lar). Moliyaviy barqarorlik nuqtai nazaridan o`z mablag`lari manbalari summasi uzoq muddatli aktivlar summasidan ortiq bo`lishi lozim. Korxonaning o`z mablag`lari birinchi navbatda asosiy vositalarni harid qilish va uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalarga yo`naltiriladi. Qolgan qismi hisobiga aylanma mablag`lar (tovar-moddiy zaxiralar, pul mablag`lari va boshqalar) shakllanadi. Agar o`z mablag`lari manbalari uzoq muddatli aktivlarni qoplamasa bu, birinchidan, korxona aylanma mablag`lari to`laligicha qarz mablag`lari hisobidan shakllangan-ligini hamda uzoq muddatli aktivlar bir qismi ham qarzga harid qilinganligini bildiradi. Bunday holda korxona to`lovga noqobil hisoblanadi. Aylanma mablag`lar katta qismining korxona o`z mablag`lari hisobidan qoplanishi maqsadga muvofiqdir. Uzoq muddatli aktivlar, birinchi navbatda, o`z mablag`lari hisobidan shakllanishi lozim. Ayni paytda bu maqsadlar uchun uzoq muddatli kreditlar va qarzlardan ham foydalanish mumkin. Aylanma mablag`lar oborotdagi o`z mablag`lari, qisqa muddatli kreditlar va qarzlar hamda aylanma mablag`larni to`ldirishga yo`naltirilgan uzoq muddatli qarzlar va kreditlar yig`indisiga teng bo`lishi lozim. Buxgalteriya balansi moddalari boshqa moliyaviy hisobotlar shakllari ko`rsatkichlari bilan bevosita bog`liq. “Moliyaviy natijalar haqidagi hisobot” da korxona tomonidan hisobot davrida olingan foyda hisob-kitobi beriladi. Unda operatsion faoliyatning moliyaviy natijasi, favqulodda foyda yoki zarar, soliq to`langunga qadar umumiy moliyaviy natija, hisobot davridagi sof foyda aks ettiriladi. Bu hisobotning ma’lumotnomasida budjetga barcha to`lovlar ko`rsatiladi. Mazkur hisobotdagi sof foyda balans passivining “O`z mablag`lari manbalari” bo`limida taqsimlanmagan foyda summasini shakllantiradi. Aksiyadorlik jamiyatida u foydaning

dividendlarga yo`naltirilmasdan korxona ixtiyorida qolgan qismining korxona faoliyati davomida jamg`arilib kelayotgan summasini ifodalaydi . “Pul oqimlari haqidagi hisobot” da pul mablag`larining barcha turlari haqida axborot ko`rsatiladi. Buxgalteriya balansining pul mablag`lari ko`rsatkichlari “Pul oqimlari haqidagi hisobot” ning pul mablag`lari haqidagi ko`rsatkichlariga muvofiq kelishi lozim. “O`z kapitali to`g`risidagi hisobot” da ustav fondi, qo`shilgan kapital, rezerv fondi va taqsimlanmagan foyda harakati haqidagi ma’lumotlar beriladi. Bu ma’lumotlar balans passivi 1-bo`limidagi ma’lumotlarga mos keladi .

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish va budjetlashtirish

Korxonada inqirozga qarshi moliyaviy boshqaruvni tashkil etish asoslari

Ta'limni tashkil etish shakllari

Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

Ta'lim (dars) jarayonini tashkil etish