Konflikt va uning imkoniyatlari - Pedagogika - Referatlar

Konflikt va uning imkoniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.2080078125 KB

Ko'chirib olish

Konflikt va uning imkoniyatlari Reja: 1. Ziddiyat. Ziddiyatni kuchaytirish. Ziddiyatni pasaytirish. 2. Konfliktning imkoniyatlari. 3. Konfliktning yaratuvganlik imkoniyati. 4. Konfliktning vayron qilish imkoniyati. 5. Konfliktlar tipologiyasi.

Ziddiyat. Ziddiyatni kuchaytirish. Ziddiyatni pasaytirish Xitoyliklar hayotdagi har bir vaziyat va holatning ikki ajralmas tarkibiy qismini ta’kidlashadi: bir tomondan, konflikt, albatta odatdagi holatni vayron etadi, va boshqa tarafdan, konflikt, uning kelib chiqishi bilan vaziyatga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, natijada yangi vaziyat vujudga keladi, ana shu yangi vaziyatda esa o‘ziga xos ijobiy holat ham mavjud bo‘ladi, shu bois konflikt yangi ijobiy o‘zgarishlar uchun ham imkon yaratishi mumkin. Konfliktning ijobiy va yaratuvchanlik qobiliyati konflikt vaziyatni siz qanday maqsadlarga ishlata olishingizga bog‘liq bo‘ladi. Xitoyliklar fikricha, konflikt ikki asosiy tushuncha: vayron etish va yaratuvchanlikning yaxlitligi, yagonaligidan iboratdir. Qadimgi xitoy falsafasida In va Yan tushunchalari mavjud. Ularga ko‘ra Yan – oq rang, yaxshi va ijobiy narsalarda iborat bo‘lgan, faol birlik, tashqi olamni bilishga qaratilgan va erkaklik belgilaridan iborat bo‘lgan voqelikdir. In esa – qora rang, sust bo‘lgan, ya’ni faol bo‘lmagan birlik, ayollik belgilarini o‘zida mujassam etgan, ichki olamni anglashga qaratilgan voqelikdir. Hayot esa, mana shu ikki muhim kategoriya – Yan va In birligi, o‘zaro qorishmasi, yagonaligi, uzviyligi, biri birini mutlaqo inkor etmasligi, o‘zaro hamkorligidan tashkil topadi. Ularni o‘zaro qarama-qarshi qo‘yish olamdagi tabiiy mavjud bo‘lgan muvozanatni buzishga, uni ichdan qo‘porishga olib keladi. Shu bois, qadimgi obidalardan bo‘lgan “I szin” (“O‘zgarishlar kitobi”) da ta’kidlanishicha, Yan va In olamdagi rang-baranglik asosida vujudga keladigan birlikni tashkil etuvchi omillar hisoblangan. Tabiatdagi yorug‘lik va qorong‘ulik, nur va og‘u, yumshoqlik va qattiqlik, tosh va suv, ayol va erkak, kun va tun, osmon va yer, quyosh va oy, issiq va sovuq, yaxshilik va yomonlik kabi qarama-qarshiliklar muvozanati tabiiy bo‘lib, ularni o‘zaro qarama-qarshi qo‘yish emas, ularni o‘z holicha qabul qilish kerak. Tabiatdagi evolyutsion taraqqiyot mana shu tabiatan qarama-qarshi bo‘lgan birliklarning hamkorlikdagi tabiiy harakatidan iboratdir. Borliqning evolyutsion o‘zgarishlari Inning Yanga aylanishi jarayoniga teng keladi. In va Yan tabiatning ikki fundamental asosi hisoblanadi. Ular borliq – makon

va kosmosni tashkil qiladi. Ularning o‘zaro munosabatlari borliqdagi barcha o‘zgarishlarning kelib chiqishi uchun xizmat qiladi. Ular harakati – borliqdagi garmoniyaning negizidir. Aslida, har bir narsa, har bir o‘zgarishda Yan va Inning o‘zaro qarama-qarshiligi mavjud bo‘ladi. Chunki ular ikki qarama-qarshi energiya birligidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi harakat olamdagi barcha dinamik taraqqiyotning asosini tashkil qiladi. Demak, reallik – qarama-qarshi birliklarning o‘zaro hamkorlikdagi harakatidan iborat bo‘lgan kategoriyadir. Shu bois, Yan va In mustaqil holda mavjud bo‘la olmaydi, ulardan birining borligi ikkinchisi bilan solishtirgandagina o‘zini namoyon qiladi. Ular o‘zaro bir biri bilan aloqadordir. Ular faqat qarama-qarshi kategoriyalar bo‘lmay, ular birida yo‘q xususiyatlarni ikkinchisidan oladigan, buning hisobiga biri birini to‘ldiradigan va o‘zaro olamdagi turli-tumanlik va rang-baranglik o‘rtasidagi garmoniyani vujudga keltiradigan kategoriyalardir. Qadimgi xitoy filosofiyasiga ko‘ra, olamni vujudga keltirgan besh asosiy element, ya’ni unsur Yan va Inning o‘zaro harakati orqali vujudga keltiriladi: ular – suv, olov, yog‘och, metal va yer. Bu besh unsur – olamdagi besh energiyaning turli ko‘rinishlari hisoblanadi. Ular munosabati bir energiyaning ikkinchisiga aylanishi asosi bo‘lib xizmat qiladi. Mana shu energiyalar almashuvi borliqdagi siklik jarayonni ta’minlab beradi. Bir unsurdan ikkinchi unsurga o‘tilishi davomiylik va abadiylikni ta’minlaydi. Yanning Inni qabul qilishi, Inning Yanga aylanishi - taraqqiyotni belgilaydi. Hayot, taraqqiyot, borliq va tabiatning mavjud bo‘lishi uchun Inning doimiy Yanga aylanishi jarayoni bo‘lishi kerak. Shunday ekan, konfliktlarning ham o‘z ichki In va Yani mavjud, deb hisoblanadi. Demak, qadimgi xitoy falsafasiga ko‘ra, konfliktda ham mana shu tabiiy qarama-qarshiliklar birligi mavjuddir. Konfliktdagi qarama-qarshiliklar birligi o‘zini uning vayron etish va bunyodkorlik xususiyatlari orqali namoyon etadi. YA’ni, har bir konfliktda vayron etish xususiyati bilan birgalikda bunyodkorlik, yangitdan yaratish xususiyati ham mavjud bo‘ladi. Konflikt ziddiyatli vaziyatni tugatadi, ya’ni vayron etadi, ammo shu bilan birga uning qanday hal etilishidan qat’iy nazar, yangi vaziyat, yangi holat yuzaga keladi.

Ana shu yangi vaziyatda konfliktning yaratuvchanlik xususiyati yashiringan bo‘ladi . Konfliktning mazkur yaratuvchanlik qobiliyatini ko‘ra bilish, uni anglash va o‘z maqsadlarida ishlata olish konfliktning yaratuvchanlik yechimi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyat hisoblanadi. Konfliktlarni doimo yaratuvchanlik sari yo‘naltira bilish ma’lum bilim va malakalarni talab etadi. Konfliktning yaratuvchanlik imkoniyati: Конфликт, куйидаги ҳолларда ижобий имкониятга эга:  яширин имкониятлар ва муаммонинг янги қирраларининг очилишига сабаб бўлади;  муаммо ечимининг янги йўл-йўриқлари, имкониятлари ва усулларини кашф этади;  ишонч, самимийлик, ҳамкорлик ва ҳақиқатни тан олишга қаратилган янги муносабатлар қурилишига сабаб бўлади;  о дамларни умумий ғоя лар асосида бирлаштиради ;  самимий ва очиқ, илиқ мулоқот учун имкон яратади ва шундай муносабатларга инсонларни ўргатади;  ўз фикр ва ўйларингизга аниқлик киритишга ва ўз позициясини қайта кўриб чиқишга мажбур қилади. Конфликтнинг вайрон қилиш имконияти : - Konflikt kuyidagi hollarda vayron etish imkoniyatiga ega bo‘ladi: - konflikt yechimi topilmasa va uni boshqarish imkoniyati boy berilsa; - g‘azab, jahl, dilsiyohlik, hafagarchilik, nafrat va qasos xislarining kelib chiqishiga sabab bo‘lganda;

- juda qattiq stressga olib kelganda; - odamlar o‘rtasida uzoq muddatli nizo va ixtilof vujudga keltirganda; - pashshadan fil yasab, kichkina muammoni katta mojaroga aylantirganda; - zo‘ravonlik va urushga sabab bo‘lganda. Afsuski, hayotda ko‘pchilik hollarda konflikt zo‘ravonlik bilan tugaydi. Chunki ko‘pchilik konfliktlarning asl mazmuni va mohiyati bo‘yicha maxsus bilimlarga ega emas. Konfliktlar bo‘yicha odamlar orasida turli stereotiplar mavjud. Bu holatlar konfliktlarning asl mazmuni va mohiyatini, inson hayotida tutgan o‘rnini to‘g‘ri baholamaslik va bilmaslik oqibatida ro‘y beradi. Ana shunday stereotiplardan, ongimizga o‘rnashib qolgan noto‘g‘ri tushunchalardan ba’zilarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, konfliktlar mazmunini yanada oydinroq tasavvur etgan bo‘lamiz. Stereotiplar, ongimizga o‘rnashib qolgan ba’zi noto‘g‘ri tushunchalar: 1. Konflikt abadiydir, u har doim mavjud. Konfliktni, agar u paydo bo‘lsa, yo‘qotib bo‘lmaydi hamda konfliktni o‘zgartirib ham bo‘lmaydi. Noto‘g‘ri. Mazkur stereotipning ikki jihati mavjud. Birinchidan, umuman olganda, haqaqatan ham dunyoda konfliktlarni yo‘qotib bo‘lmaydi. Dunyoda agar faqat ikki odam qolsa, demak, ular o‘rtasida konfliktlar mavjud bo‘ladi. Agar konfliktlar bo‘lmasa, odamlar maqsadlar to‘qnashuvida o‘ziga xos tajribaga ega bo‘lmaydi. Demak, konfliktlar hayotning ajralmas va bo‘lishi tabiiy bo‘lgan voqeligidir. Ikkinchidan, umuman olganda emas, balki har bir konfliktga xususan, ya’ni konkret konflikt mazmunidan kelib chiqib qaraladigan bo‘lsa, har bir konkret konfliktning yechimi topilsa, konflikt mazmunini ijobiy tomonga o‘zgartirsa bo‘ladi. Har bir konkret bir konfliktning har doim o‘ziga xos yechimi mavjud bo‘ladi, konflikt ishtirokchilarining sayi-harakati asosisida uning yechimini topishga imkoniyat har vaqt mavjud bo‘ladi. Konfliktning yechimini topish konfliktga bog‘liq bo‘lmay, balki unda ishtirok etayotgan tomonlar irodasi va hohishiga bog‘liqdir. Shu bois, agar konflikt vujudga kelgan bo‘lsa, uni yo‘qotib bo‘ladi. YA’ni konflikt vaziyatni konfliktsiz vaziyatga aylantirib bo‘ladi.

2. Imkon qadar konfliktlardan uzoqroq yurgan ma’qul. Noto‘g‘ri. Konfliktga nisbatan noto‘g‘ri bo‘lgan va stereotipga aylangan qarash. Qayerda konflikt bo‘lsa, o‘sha yerda muammo mavjud bo‘ladi. Muammo - konfliktdan uzoqlashish bilan, uni nazarga olmagani bilan, bu borada o‘ylanmagani bilan o‘z-o‘zidan yo‘qolib qolmaydi. Konfliktning to‘g‘ri yechimini topish mana shu muammoni yo‘qotishga teng keladi. Muammoning yechimini topmasdan turib, konfliktni ijobiy hal etib bo‘lmaydi. Agar konfliktga e’tibor berilmasa, muammo yechilmay qolib ketadi, u yo‘qolmaydi, bilaks chuqurlashib, o‘t olib, og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Konfliktlar yechimini topa bilishda esa maxsus bilimlar qo‘l keladi. Muammoning yechimiga qaratilgan umumiy sayi-harakatlar esa uning chuqurlashib ketib, og‘ir natijalarga olib kelishining oldini oladi. Shu bois, konflikt vujudga kelganida undan uzoqroqda emas, balki unga nisbatan faol munosabatda bo‘lish darkor. Konfliktga nisbatan faol munosabat esa konfliktlar yechimi bo‘yicha maxsus bilim va ko‘nikmalarning qo‘llanilishini anglatadi. 3. Konfliktlar odamlar orasidagi yaxshi munosabatlarni buzadi. Noto‘g‘ri stereotip fikr. Aslida konflikt jarayonining o‘zi emas, balki mazkur konfliktni ijobiy boshqara olmaslik insonlar orasidagi munosabat va aloqalarni buzadi. Har qanday yuzaga kelgan konflikt jarayonida inson o‘zini tuta bilsa, oppozitsion tomonlar o‘rtasida hurmat va o‘zgalar fikrini anglashga urinish mavjud bo‘lsa, tomonlar “dushman”lar sifatida emas, balki, ziddiyatlarni muhokama qilib, o‘z manfaatlarini ifoda qiluvchi tomonlar sifatida o‘zini tutsa, konflikt odamlar orasini buzmaydi, aslida ularning munosabatlarini mustahkamlaydi. Konflikt aslida ikki qarama-qarshi tomon uchun sinov jarayoni hisoblanadi. Hurmat, o‘zgalarning manfaatlarini hurmat qilish, o‘z manfaatlarini ham tushuntirishga intilish, o‘zaro manfaatlar uyg‘unligini topa bilish – konfliktlarning har doim odamlar orasini yangi munosabatlar asosida qurilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Boshqalarga yaxshilik qilish va o‘z manfaatlarini muhofaza qilishni birlikda ushlagan odam o‘zini ham, boshqalarni ham konflikt vaziyatlardagi ijobiy munosabatlarini saqlab qolgan bo‘ladi.

4. Konfliktning eng yaxshi yechimi unga qo‘l siltab, uni esdan chiqarishdir. Noto‘g‘ri. Bu ham konfliktga nisbatan mavjud bo‘lgan noto‘g‘ri qarashdir. Ba’zan konfliktlardan kochish mumkin, ba’zan konfliktning rivojlanib ketmasligiga yo‘l kuymaslik zaruratdir, ammo konfliktlar o‘z-o‘zicha yo‘qolib, yuq bo‘lib ketmaydi. Qarama –qarshilik oldida mas’uliyatni xis etish, vaziyatni to‘g‘ri baholash, muloqot uchun tayyorlik konfliktlar yechimini hozirlashning ilk qadamlaridir. Faraz qiling, eng yaqin do‘stingiz yoki dugonangiz, sizni o‘z to‘y kechasiga taklif etmadi. Siz qo‘l siltab, do‘stingizdan hafa bo‘lib, uni turli ayblarda ayblab, bundan buyon do‘stingiz bilan umuman gaplashmaslikka qaror qilishingiz mumkin. Yoki, do‘stingizga qasdma-qasd ravishda, o‘sha kechada qatnashgan barcha ishtirokchilar bilan, yoki o‘sha kecha o‘tgan bino oldida turganlar, yoki kechadan 5 km. uzoqlidagi odamlar bilan sira gaplashmayman, deyishingiz mumkin. Ammo bu qaror bilan siz konfliktni, ya’ni muammoni hal kila olmaysiz. Agar siz do‘stingiz bilan ochiqchasiga, ammo uni ayblamasdan, “kechaga meni taklif etish esingdan chiqibdi, ammo men hafa bo‘lmadim, chunki ishlaring juda ko‘p edi”, qabilida ochiq va samimiy gaplashsangiz, va agar u haqiqatan sizga do‘st bo‘lsa, yugur-yugurlar bilan ovora bo‘lib qolganini, aslida sizsiz kecha unga tatimasligi u ham ochiq bayon qiladi. Konfliktlar yechimini qidirishda mana shu samimiylik va ochiqlik juda qo‘l keladi. Shu bois, konfliktda unga qo‘l siltash emas, uni chuqur tahlil qilish, unga faol ijobiy munosabat bildira olish muhimdir. 5. Hamma konfliktlar oxir-oqibat kuch ishlatish va zo‘ravonlik bilan tugaydi. Noto‘g‘ri. Bu munosabat - o‘z mohiyatiga ko‘ra batamom noto‘g‘ri bo‘lgan qarashdir. Konfliktning zo‘ravonlik bilan tugashi zaruriy holat emas. Konflikt yechimi, aynisa uning zo‘ravonlik bilan tugashi, yoki zo‘ravonliksiz hal bo‘lishi, aslida tomonlarning o‘zini qanday tutishiga bog‘liq. Agar tomonlar o‘zga insonlarning huquq va istaklarini inobatga olgan holda, o‘zgalarga e’tiborli va hurmatli munosabatda bo‘lsalar, har qanday jiddiy ziddiyat ham tinchlik va osudalik

bilan tugashiga ehtimol va imkoniyat kuchayadi. Ammo konflikt ishtirokchilari jahl, g‘azab, o‘zgalarning nafsoniyati va g‘ururiga tegish orqali harakat qilsalar, o‘zga insonlar huquqlarini poymol etsalar, “Men zo‘rman, shuning uchun mening aytganim bo‘ladi”, “Men uning boshlig‘iman, shuning uchun mening aytganim bo‘lishi kerak”, “Men uning eriman (yoki otasi), shuning uchun u menga bo‘ysunishi kerak” qabilida ish tutsalar, konfliktda ma’naviy, ruhiy, jismoniy zo‘ravonlikning yuzaga kelishi va ishlatilishi uchun asos topiladi. Shunday ekan , konfliktning qanday tugashi aslida odamlarning fe’l-atvori va o‘zini qanday tutishiga aloqador bo‘lgan voqelikdir. Zo‘ravonlikning ishlatilishida konflikt emas, balki mana shu zo‘ravonlikni ishlatgan inson aybdor hisoblanadi. Konfliktning zo‘ravonlikdan boshqa yechimlarini izlab topishga sayi-harakat qilish so‘nggi ijobiy va osuda, tinch natija va xulosalarga asos bo‘ladi. Shu bois, har qanday konflikt zo‘ravonlik bilan tugaydi deb o‘ylash, noto‘g‘ridir. 6. Har bir konfliktning o‘z g‘olibi va o‘z mag‘lubi bo‘ladi. Noto‘g‘ri va stereotip qarash. Ziddiyatda ko‘pchilik g‘olib bo‘lmoqchi bo‘ladi. Shuningdek, ko‘pchilik, konfliktda bir tomon – g‘olib, ikkinchi tomon – mag‘lub bo‘ladi, degan xato qarashni ushlab olgan. Mana shu xato qarash odamlarni chalg‘itib qo‘yadi. Hech kim “men mag‘lub bo‘ldim”, degisi kelmaydi, yutib chiqqisi keladi. Shuning uchun, real hayotda ko‘pchilik, har bir inson ziddiyat ichida g‘olib bo‘lish uchun harakat qilishi kerak, deb o‘ylashadi. Bu holat konfliktning ichki mazmunini noto‘g‘ri anglashdan kelib chiqadi. Agar odamlar konflikt qarama-qarshiligi faqat g‘oliblik asosida yechilmasligini bilsalar, ular g‘olib bo‘lishga intilmay qoladilar. Haqiqat shundaki, har qanday konflikt - g‘olib va mag‘lubga ega bo‘lavermaydi. Agar siz konflikt yechimiga «Sen menga qarshisan» shiori bilan munosabatda bo‘lsangiz, albatta, ikkinchi tomonga qat’iy qarshilik bildirish uchun asos yaratiladi. U tomon ham o‘z o‘rnida “Sen menga qarshisan” qabilida munosabat bildiradi. Aslida, ikkala tomon biri biriga emas, ularni to‘qnashtirib turgan konfliktga, hamda uni keltirib chiqargan muammoga qarshilik bildirishi lozim. Bu – to‘g‘riroq bo‘ladi. “Sen mening dushmanimsan” qabilidagi konflikt rivojida g‘olib va mag‘lubning yaratilishiga yoki ikki mag‘lub

bo‘lishiga ko‘proq vaziyat mavjud. Bu esa bir tomonning manfaatlarini boshqa tomon manfaatlariga bo‘ysundirilishiga olib keladi. Konfliktlar yechimi insonlarni g‘olib-g‘olib shaklida, ya’ni har ikkala tomon ham konflikt yechimidan qoniqqan sharoitni vujudga keltirishga sharoit yaratadi. Shu bois, konfliktga sherikchilik va hamkorlik nuqtai nazaridan yondoshilsa, va muammoni umumiy, har ikki tomonga, ya’ni barchaga taalluqli deb qarab, uning yechimini hamkorlikda qidirilsa, konflikt barcha ishtirokchi tomonlar uchun ijobiy hal bo‘lishiga imkoniyat beriladi. Shuning uchun faqat bir tomonning g‘olibligi uchun emas, balki barcha tomonlarning g‘olibligi uchun sayi-harakat qilish darkor. 7. Konflikt, unda ishtirok etuvchi tomonlarning har biri uning yechimidan qoniqish hosil qilmasa ham, hal etilgan bo‘ladi. Noto‘g‘ri va stereotip qarash. Konflikt yechimidan maqsad bu to‘qnashgan tomonlarning o‘z xohish va irodasiga suyangan holda o‘zaro istiqbol, ya’ni kelgusi hamkorlik nuqtai nazaridan kelishuvidir. Demak, konflikt yechimi – tomonlar kelishuvi va tinchlikda yashash uchun qilingan qaror va sayi-harakatlar majmuasidan iboratdir. Konflikt o‘choqdagi olovga o‘xshaydi, agar olov o‘chgan bo‘lsa ham, uchqunlar qolgan bo‘lsa, konfliktning qayta olovlanishi hech gap emas. Demak, konfliktning to‘la yechimi, ya’ni haqiqiy hal bo‘lishi uchun har bir tomon ham to‘la qoniqish xissini tuygan, uning yechimidan to‘la rozi bo‘lgan bo‘lishi shart. Agar konflikt yechimidan qaysi bir tomon qoniqmagan bo‘lsa, uning qayta «olovlanishiga» sabab va imkoniyat doim mavjud bo‘ladi. 8. Odatda har bir konflikt vaziyatda zo‘ravonlik qilayotgan inson yoki bir guruh insonlar mavjud bo‘ladi. Noto‘g‘ri. Konfliktlar yechimi bizni zo‘ravonlikdan voz kechishga o‘rgatadi. Ammo biz hayotda ko‘pchilik hollarda aynan zo‘ravonlik asosida ziddiyat yechimini topishga urinish mavjudligini kuzatamiz. Ammo bunday xulosa, ya’ni konflikt albatta zo‘ravonlik asosida hal etilishi lozim deb o‘ylash, aslida noto‘g‘ri va zararli qarashdir. Konfliktning muvaffaqiyatli yechimini topaman desangiz, muammoni shaxs va insondan ajraga bilish, alohida ko‘ra bilish muhimdir. Konflikt aslida – inson emas. Aslida konflikt bu – muammo. Mazkur muammoni siz bilan

to‘qnashgan odam emas, balki vaziyat vujudga keltirgan. Konfliktni yechmoqchi bo‘lsangiz, insonga, uning shaxsiyatiga emas, balki muammoga hujum qila bilish zarur. Konfliktning kelib chiqishida inson emas, mavjud muammo aybdor. Va konfliktning yechimini topish uchun eng qulay va effektiv vosita zo‘ravonlik emas. Zo‘ravonlik konfliktni yechimga olib kelmaydi, balki uni chuqurlashtiradi. Zo‘ravonlik aslida konflikt yechimini topish va uni hal etish yo‘li bo‘lmay, balki insonni ezish, kamsitish, qo‘rqitish, unga jismoniy zug‘um o‘tkazish yo‘lidir. Zo‘ravonlik inson ustidan nohaq hukm chiqarishdir. Inson hayoti ustidan o‘tkazilgan har qanday zo‘ravonlik dunyoviy davlat qonun chiligida ham, diniy e’tiqod va din tamoyillarida ham qoralanadi. Konflikt doirasida bo‘ladimi, konfliktdan ayri holda bo‘ladimi, zo‘ravonlikning har qanday ko‘rinishlarini oqlab bo‘lmaydi. Shu bois, odatda har bir konflikt vaziyatda zo‘ravonlik qilayotgan inson yoki bir guruh insonlar mavjud bo‘ladi, deb o‘ylash noto‘g‘ridir. 9. Konfliktlar yechimining eng muhim xususiyatlaridan biri – kim haq, kim nohaq ekanligini aniqlashdir. Noto‘g‘ri. Konflikt ikki tomon manfaatlarining to‘qnashuvi bo‘lgani uchun, ikki tomonni qiziqtirgan masalalardan biri – kim haq, kim nohaqligini aniqlash bo‘ladi. Chunki konflikt asosida ikki tomonning manfaatlari yotadi. Har bir tomon o‘z manfaatlarining tushunilishi, qondirilishi uchun harakat qiladi. Agar, biz haqmiz, degan qarash ustunlik qilsa, demak biz g‘olib bo‘lamiz, deb o‘ylanadi. Bu noto‘g‘ri va stereotip eskicha qarash. Chunki insonni u yoki bu darajada qamrab olgan har qanday muammo o‘zaro barchaga aloqador bo‘lib, bu muammoni faqat barcha tomonlarning ishtirokida hal etish mumkin. Sizning nuqtai nazaringiz boshqa bir insonning nuqtai nazaridan o‘zgacha bo‘lishi mumkin. Sizning bu narsa – to‘g‘ri, yoki bu narsa – noto‘g‘ri, degan xulosangiz ham boshqalarning fikriga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Har bir konfliktda har qaysi tomonning o‘z haqiqati, o‘z to‘g‘ri asoslari mavjud bo‘ladi. Tomonlar o‘z haqiqatini ro‘kach qiladi. Shu nuqtai nazardan konfliktda har ikki tomonda ham haqiqat mavjud bo‘lishi mumkin. YA’ni, har ikki tomon ham haq bo‘lishi mumkin. Demak, aslida ziddiyatda “kim haq, kim nohaq ekanligini emas”, balki “ikkalamiz uchun umumiy bo‘lgan haqiqat

nimada” - shuni qidirish lozim. Haqiqatni ayri-ayri ikki tomon uchun emas, balki umumiy barcha tomonlar uchun topish va anglash lozim. Demak, konflikt vaziyatda batamom haq bo‘lgan, yoki batamom nohak bo‘lgan tomon mavjud bo‘lmaydi. Shu bois, ziddiyatli vaziyatda haq va nohaq bo‘lgan tomonlarni aniqlash mana shu ziddiyatni noto‘g‘ri hal etish yo‘liga kiritib qo‘yadi va nizoni hal etishning to‘g‘ri usuli bo‘la olmaydi. Chunki aslida ziddiyatda haq va nohaq tomonlarning o‘zi mavjud emas. 10. His-tuyg‘ularni jilovlash har qanday konflikt vaziyatni kuchaytirmaslikning eng oson yo‘lidir. Noto‘g‘ri. Bunday qarashning ikki o‘ziga xos xususiyati mavjud. Bir tomondan irodasi mustahkam odamlargina o‘z emotsiyalarini jilovlay oladidar. Ikkinchi tomondan, o‘zbeklarning milliy mentalitetida o‘z xis-tuyg‘ularini (ular ijobiy bo‘ladimi, yoki salbiy bo‘ladimi, baribir) ko‘z-ko‘z qilish, boshqalarga ko‘rsatish, ularni ro‘kach qilish uyat hisoblanadi. Aslida konfliktda o‘z xissiyotlarini yashirish noto‘g‘ri hisoblanadi. Xis-tuyg‘ular turlicha bo‘lishi mumkin. Ular ham ijobiy, ham salbiy bo‘lishi mumkin. Ular mazmunining qandayligidan qat’iy nazar o‘z xissiyotlarini, ayniqsa ular salbiy bo‘lsa, yashirish, ularni ochiq namoyon etmaslik, ichga solish, ezilib yurish, yomon xissiyotlarning domiga tushib qolish aslida to‘g‘ri emas. Salbiy xissiyotlar inson sog‘lig‘ini ichdan yemiradi, ular sog‘liqqa zarar hisoblanadi. Bunday xis-tuyg‘ularning chuqurlashib ketib, kuchayishi oqibatida depressiv holatlar vujudga kelishi mumkin. Ular esa o‘z holida insonni kasalliklarga duchor qilishi, yoki uni “suitsid” – o‘z joniga qasd qilish vaziyatlarga olib kelishi mumkin. His-tuyg‘ularni ifoda etish inson sog‘lig‘i uchun foydalidir. Bu yerda gap – xis to‘ylarni jilovlash haqida emas, balki ularni qanday ifoda etish ustida ketyapti. Salbiy xis-tuyg‘ularni ham ifoda etish darkor. Shuningdek, ijobiy xis-tuyg‘ularni ham ifoda qilish usullarini bilish darkor. Xis-tuyg‘ularni ichda saqlashning meyorlari mavjud. Ular, ya’ni xissiyotlar insonga zarar keltirmasligi darkor. Biroq, xis-tuyg‘ularni ifoda qilish, agar ular salbiy bo‘lsa, birovlarga baqirish, ularni haqorat qilish, g‘azab otiga minib olib, barchaga o‘zni qarama- qarshi qo‘yish, birovlar ustidan hukm o‘tkazish, do‘pposlash, urish, so‘kinish,

mazah qilish, birovlarni pastga urish, ular nafsoniyatiga tegish degani emas. Xis- tuyg‘ularni ifodalashda ham muomala madaniyati zarur. Ammo shunga qaramasdan, o‘z xis-tuyg‘ularimizga erk berganimizda birovning nafsoniyatiga tegmaslik, uning xis-tuyg‘ulariga hurmat bilan munosabatda bo‘lish zaruriy talabdir. Bizni qiynab turgan salbiy emotsiyalarga erk berganimiz, biz uchun yaxshi holat. Ammo mana shu salbiy emotsiyalarimiz birovga tahdid ekanligi oldini olish va emotsiyalarni jilovlay bilish konfliktlar yechimidagi zaruriy malakadir. Ijobiy emotsiyalarni mustahkamlash, salbiy emotsiyalardan ozod bo‘lish zamonaviy insonni turli ziddiyatlardan asrab qoluvchi xususiyat hisoblanadi. Demak, his-tuyg‘ularni jilovlay bilish har qanday konflikt vaziyatni kuchaytirmaslikning eng oson yo‘li bo‘lmay, balki muomala madaniyati qonuniyatlarini, o‘z emotsiyalarini ifoda etish uslublarini bilish konflikt vaziyatni kuchaytirmaslikning maqbul yo‘li hisoblanadi. Emotsiyalarni ichga solish emas, ularni ifoda qilish, shuningdek ularni ifoda qilish usullarini bilish zarur. Shunday qilib, konfliktlar inson hayotining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lar ekan, konfliktlarni tan olmaslikning, ularni inobatga olmaslikning ilojisi yo‘q. Faqat konfliktlarni boshqarish, ularning yechimini topishga o‘rganish darkor. Konfliktlar tipologiyasi, ya’ni uning o‘ziga xos tiplarga, ko‘rinishlarga bo‘linishi ancha murakkab hodisa hisoblanadi. Chunki har bir real konflikt faqat uning o‘zigagina xos bo‘lgan xususiyatlardan iborat bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, konfliktlarni o‘xshash guruhlarga ajratib o‘rganish biroz qiyinchiliklar tug‘diradi. Ammo konfliktlarni biror to‘xtamga, biror ijobiy natijaga keltirish usullari jihatidan ba’zi umumiy qoidalar va tamoyillarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Birinchidan, konfliktlar hoziri zamonning eng dolzarb ijtimoiy muammolaridan biridir. Konfliktlar kelib chiqishiga ko‘ra: xalqaro, oilaviy, xududiy; konflikt ishtirokchilariga ko‘ra: shaxslararo millatlararo, davlatlararo, ma’lum guruhlar o‘rtasidagi, tizimlar o‘rtasidagi konfliktlarga bo‘linadi. Ikkinchidan, konfliktning qanday tugaganligi uning qanday yechimga olib kelganligiga qaraganda kengroq tushuncha hisoblanadi. Konflikt, o‘zaro tomonlar nizosi sifatida tugashi mumkin, ammo uning tugatilganligi konflikt o‘z yechimini

topganligini har doim ham anglatavermaydi. Masalan, ziddiyat tomonlarning har birining o‘limi bilan tugaydi, deylik. Konflikt nihoyasiga yetgan deb xulosalash mumkin. Ammo bu - manfaatli tomonlar o‘rtasidagi nizo va ziddiyat tugaganligini anglatmaydi. Nizo qolaveradi. Shu bois, “konflikt yechimi” tushunchasi “konfliktning tugashi” tushunchasidan kengroq va aniqroq tushuncha hisoblanadi. Agar konflikt tugashi tushunchasida har qanday konfliktning har qanday tugashi, uning biror sabablarga ko‘ra nihoyasiga yetishi tushinilsa, konfliktning yechimi tushunchasi uning biror “ijobiy” natija bilan, har ikki tomonni qoniqtirgan yaxshi xulosalar bilan to‘xtam va xulosa kelinganligini anglatadi. Konfliktning yechimi uning haqiqiy tugatilganligi, ikki tomon o‘rtasidagi nizo va inqirozning yechimi topilganligi, o‘zaro qarama-qarshilik yo‘qotilganligi, tinchlik va totuvlik tamoyillari tomonlar o‘rtasida o‘rnatilganligini anglatadi. Konfliktlar yechimi bo‘yicha amaliyot va hayotiy tajriba har vaqt uning yechimi uchun har ikki tomon tarafidan juda katta sayi-harakatlar va intilish zarurligini, tomonlarning yechim va to‘xtamga kelishi oson kechmasligini ko‘rsatadi. Chunki konflikt “o‘zidan-o‘zi” hal bo‘lib qoladigan voqelik emas. Uni hal qilish uchun birovni anglash, eshitish, adolatparvarlik mezonlariga rioya qilish, kompromisslarga kelish, umumiy va barchani qoniqtirgan yechimni topa bilish, jahldan voz kechish va boshqa bir qator amallarni bajarish lozim bo‘ladi. Albatta, konfliktni mensimaslik, uni tan olmaslik (ignorirovat), uni o‘zicha talqin qilishga urinish bo‘lishi mumkin. Ammo bu holda konflikt stixiyali tarzda, ya’ni xech kimga bo‘ysunmagan holda takomillashib, rivojlanib boradi, konflikt keskinlashadi, yanada murakkablashadi, o‘z domiga boshqa shaxslarni ham torta boshlaydi, kengayadi, tomonlarni, demakki manfaatlarni to‘xtamga keltirish mumkin bo‘lmay qoladi, manfaatli tomonlar ko‘payadi, va oxir-oqibat butun sistemani, ya’ni konfliktdan oldingi vaziyatni batamom vayron qiladi. Konfliktning yechimiga kelish uchun muhim bo‘lgan talablardan biri – tomonlarning uning yechimini qidirishga tayyorligi va ularning ixtiyoriy tarzda konflikt yechimini topishga astoydil bel bog‘laganligi hisoblanadi. Agar tomonlar

o‘z hoxishiga ko‘ra konflikt yechimini topishga tayyor bo‘lmasalar, konflikt yechimini topib bo‘lmaydi. Eng avvalo konfliktni yuzaga keltirgan obyektiv sabablar to‘xtalishi, uni yuzaga keltirgan sharoitlar aniq belgilanishi darkor. Shu nuqtai nazardan, har qanday konflikt subyektiv omillar (insonlar, guruhlar, tizimlar) ham obyektiv omillardan tashkil topadi (nizoni keltirib chiqarishga sabab bo‘lgan tashqi omillar). Konflikt yechimini topish murakkab, uzoq muddatli, sabr va qonoatni talab etadigan, tomonlarning o‘z ustida uzoq muddat ishlashini zaruriyatga aylantiradigan jarayon bo‘lishi mumkin. Konflikt yechimini topish – tomonlarning bir birini anglashi va tushunishiga qaratilgan yo‘ldir. Shu nuqtai nazaridan, konfliktlar yechimini kuyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - tomonlarning ixtiyoriy kelishuviga ko‘ra ziddiyatning yechimga kelishi va to‘xtatilishi; - konfliktning simmetrik yechimining topilishi va to‘xtatilishi (ikki taraf ham bir xilda yo yutib chiqadi, yo yutqizadi); - konfliktning asimmetrik hal bo‘lishi ( ziddiyatda faqat bir tomon yutib chiqadi); - konfliktning boshqa bir katta nizoni keltirib chiqarishi; - konfliktning asta “o‘chib”, “so‘nishi” va yo‘qolib borishi. Ko‘rinib turibdiki, aslida konfliktning yechimiga qarab turlarga bo‘linishi, uning mavjud bo‘lgan barcha xususiyatlarini o‘zida jamlamaydi. Chunki konfliktning yechimga kelishida juda ko‘p nostandart xolatlar mavjud bo‘ladi. Amerikalik olim R.Dal konflikt yechimining kuyidagi uch spetsifik turlarini ajratib ko‘rsatadi: konfliktning tupikka kirib qolishi, zo‘ravonlik ko‘rsatish, nizoning tinchlik bilan tugatilishi. Boshqacha qilib aytganda, konfliktning tupikka kirib qolishi – “biror muddatga uning yechimi to‘xtatilganligini”, zo‘ravonlik asosida hal bo‘lishi – tomonlarning bir-birini yo‘q qilishga urinishini, nizoning tinch yo‘q bilan hal etilishi esa - uning konstruktiv, ya’ni aql bilan hal qilinishi imkoniyati ishga solinganligini anglatadi. Ammo har qanday vaziyatda ham konfliktning yechimi topilmaganligi uning umuman yo‘q bo‘lib borayotganligini

emas, balki nizoning ochiq formadan “yashiringan” formaga o‘tib borayotganligini bildiradi. “Yashiringan” formadagi konflikt esa nima oqibatlarda olib kelishi – tomonlarning qanday emotsional-psixologik xususiyatlarni o‘zida to‘plab borayotganligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar bu holatlar – ijobiy sensorlarga tayansa, konflikt yechimini topish uchun sharoit mavjud bo‘ladi, agar ular salbiy sensorlarni kuchaytirib yuborsa, demak, konfliktdagi keskinlikning oshib borayotganligini anglatadi. Shunday qilib, - konfliktning yuzaga kelishi tabiiy hol hamda uning vujudga kelishidan qo‘rqmaslik va dovdiramaslik lozim; - konfliktning subyektiv va obyektiv kelib chiqish sabablarini muhokama qilish darkor; - konflikt tomonlar manfaatlarining to‘qnashuvi hisoblanadi; - konfliktning yechimini topish uchun ikki tomonning ixtiyoriy sayi-harakalar olib borishi va konflikt yechimini topishga rozi-rizoligi talab etiladi; - har qanday konfliktning o‘z yechimi mavjud, faqat uni topa bilish zarur; - konfliktning yechimi topilmaganda, u “so‘nishi”, yo‘q bo‘lganday ko‘rinishi mumkin, aslida konflikt o‘z-o‘zidan hal bo‘lmaydi, balki keyinroq boshqa kattaroq nizolarni keltirib chiqaradi; - konflikt yechimini ijobiy topish uchun ma’lum bilim va malakalarni egallash darkor; - konflikt yechimini topish jarayonida ziddiyat qarama-qarshi odamga, uning shaxsiyatiga emas, balki ikkala tomon o‘zaro birlashib, o‘z mulohazalarini mavjud muammoga qaratishi darkor; - konfliktni insonlar emas, balki vaziyatlar va manfaatlar vujudga keltiradi; - konfliktlar har doim mavjud bo‘ladi, shuning uchun ham yoshlar ularni boshqarish malakasiga ega bo‘lishi lozim.

Adabiyotlar: 1. Karimova S. Kompozitsion mukammallik yo`lida//O`zbek tili va adabiyoti.- 1991.-№6.-B.54-58 2. K.Turdiyeva. Asar syujeti va kompozitsiyasi haqida//Til va adabiyot ta`limi 2001-№3. B. 23-27. 3. Qurbonov T. Portret yaratish uslubi haqida//O`zbek tili va adabiyoti.-1996.- №5.-B.47 4. Zarubejnaya estetika i teoriya literaturi XIX-XX vv.-M.,1987 5. Jirmunskiy V. Teoriya stixa.-L.,1975 6. Uspenskiy B. Poetika kompozitsii.-M.,1970 7. Shklovskiy V. O teorii prozi.-M.,1983

O'xshashlar

Konfliktlar yechimi konflikt g‘olibi

Konflikt inson hayotining ajralmas tarkibi sifatida konfliktogenlar

Hol va uning ifodalanishi

Kesim va uning ifodalanishi

Didaktika fani va uning vazifalari