Davlat xizmatchisi etikasining mezonlari - Pedagogika - Referatlar

Davlat xizmatchisi etikasining mezonlari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Davlat xizmatchisi etikasining mezonlari Tayanch iboralar: Boshqaruv odobi, ma’muriy va xo`jalik faoliyati, amaliy etika, ijtimoiy adolat, shaxs erkinligi, kasbiy pokizalik, mas’uliyatni his qilish, tabiatni avaylab - asrash axloqiy tavsif, shaxs xulq–atvori, axloqiy talablar, ishga aloqador axloqiy qoidalar, ishlanmalar, rahbarning xizmatidan tashqari xulqi, muomala odobi, kamtarlik, saxiylik, sermulohazalik, muloyimlik, sertakalluflik, e’tiborlilik, axloqiy his- tuyg`ular, hayratlanish, g`urur, shuhratparastlik, nafratlanish, axloqiy odatlar , o`zini tuta bilish odobi. Inson qanchalik tajribali va bilimdon bo`lsa uni odob masalalari shunchalik qiziqtira boshlaydi. Xodimlarning axloqiy yuksakligi zamonaviy rahbar boshqaruv faoliyatining muhim sifat ko`rsatkichi hisoblanadi. Bunga erishish uchun, avvalo, rahbarning ijtimoiy - axloqiy tayyorgarligi zarur. Boshqaruv odobining mohiyati ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning barcha ishtirokchilari xulq - atvori tamoyil va me’yorlarini asoslashdir. Boshqaruv odobi ma’muriy va xo`jalik faoliyatini sifatli ado etishga yo`naltirilgan nazariy-amaliy etika bilimlari va amaliy tavsiyalar tizimidan iboratdir. Ijtimoiy adolat, shaxs erkinligi, kasbiy pokizalik, mas’uliyatni his qilish, tabiatni avaylab asrash uning asosiy tamoyillari hisoblanadi. Boshqaruv odobida axloqiy tavsifdagi, shaxs xulq - atvorini o`rganish bilan bog`liq me’yoriy hujjatlar, boshqaruv faoliyatiga nisbatan axloqiy talablar, ishga aloqador axloqiy qoidalar va ishlanmalar hamda rahbarning xizmatidan tashqari xulqi, muomala odobi bo`yicha maslahatlar muhim o`rin egallaydi. Davlat xizmatchisining asosiy axloqiy qoidalar quyidagilar : - kamtar bo`lish;

- qo`l ostidagilar bilan hushmuomala bo`lish; - odamlarga keng ko`lamda o`z foydaliligini namoyon etish uchun hokimiyatga intilish; - o`z xodimlarini boshqaruv faoliyatida qatnashish uchun faol jalb etish; - foydali tanqidni samimiy qabul qilish va jamoat fikrini hurmat qilish; - qo`l ostidagilarga ishongan holda munosabatga moyillik, ularni o`z hamfikrlari deb bilish . Axloqiy barkamollik rahbarning ishbilarmonlik sifatlaridan biri hisoblanadi. Axloqiy barkamol insonlar axloqiy fazilatlarni o`zida mujassam etadi. Rahbarlik - mas’uliyatli vazifa. Uni sharaf bilan ado etmoq uchun, kishi o`zi rahbarlik qiladigan sohani bilishigina emas, balki yana bir qator sifat va fazilatlarga ega bo`lmog`i kerak. Ular ichida avvalo, 1. til va nutq 2. Izlanish. Yangilikka intilish va har bir yangilikni amaliyotga tatbiq etish izlanuvchanlikdir. Rahbar shaxsning izlanuvchanligi o`z malakasi va tajribasini oshirib berishda ko`rinadi. Tashabbuskorlik – izlanuvchanlik samarasidir. Yangilikka o`ch rahbar shaxs tashabbuskor bo`ladi va o`z ishini qoniqarli bajaradi. Zamonaviy bilimlilik. Kishi o`zi yashaydigan davrning eng ilg`or tushunchalarini o`zlashtirsa, zamonaviy bilimga ega bo`ladi. Rahbar shaxsning zamonaviy bilimga egaligi esa hozirgi zamon boshqaruv sirlarini bilishi, siyosiy onglilik va dunyoviy taraqqiyotni anglashi bilan belgilanadi. Vatanparvarlik. Inson o`z yurtini sevsa vatanparvar hisoblanadi. Rahbar shaxs esa o`z Vatanini sevishidan tashqari, uning taraqqiyotini ta’minlashi kerak. Kechani kecha, kunduzni kunduz demay o`z xalqiga xizmatini qilish rahbar shaxs uchun vatanparvarlikdir. Yurtga sadoqat. Odam o`z yurtini obod qilsa, yurtiga sadoqatli hisoblanadi. Rahbar shaxs esa yurt istiqbolini belgilovchi izchil dasturlarni bajarishi, hayotni farovon qilishi va o`zgalarning og`irini yengil qilish bilan o`z yurtiga sadoqatini namoyon qiladi.

Demak, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov bayon qilgan dastlabki fikrga ko`ra, bu besh fazilat rahbar shaxs ma’naviyatining asosiy hislatlarini tashkil qiladi. Fidoyilik. Biror kishi ulug` maqsad sari qat’i harakat qilsa fidoyilik qilgan bo`ladi. Rahbar shaxs esa Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligini ta’minlash bilan fidoyiligini namoyish etadi. Bugungi kun rahbari har bir ishda oldingi safda bo`lsagina fidoyi hisoblanadi. O`z kasbining ustasi. Har kim tanlagan kasbini puxta bilsa, kasbining ustasi hisoblanadi. Rahbar shaxsning professionalligi deganda esa o`z kasbini so`nggi yutuqlarigacha bilishi bilan birga, boshqaruv sirlarini qat’i o`zlashtirishni ham tushunish kerak. Birinchi Prezident uning ko`rinishini ―boshqalarga o`rnak bo`lishi deb belgilaydi. Mustaqil dunyoqarash. Muayyan masalada o`z fikriga ega bo`lish mustaqil dunyoqarashni bildiradi. Rahbar shaxs esa ―keng fikrlashi, uzoqni ko`ra bilishi qobiliyati bilan boshqalardan ajralib turadi2 va bu uning mustaqil dunyoqarashga egaligidir. Iymon-e’tiqodli. Insonning o`zi ishongan narsaga ixlos qilishi iymon- e’tiqoddir. Rahbar shaxs esa bugun va ertani ko`zlab, zamon muammolarini hal qila bilishi hamda mustahkam irodaga ega bo`lishi bilan iymon-e’tiqodli hisoblanadi. 10. Inson bo`lishi. Kishi yuksak insoniy axloqqa ega bo`lsa, yaxshi kishi hisoblanadi. Rahbar shaxs esa ―atrofidagi uni o`rab oladigan xushomadgo`y, laganbardor, labbaychilarning maqtovidan o`zini saqlab o`ta olsa1 chinakam insoniyligini namoyon qiladi. Islom Karimov bu o`n fazilatni rahbar shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi asosiy elementlar sifatida taqdim qiladi. Bu fazilatlar inson ma’naviy olami bilan bog`liq tushunchalardir. Ular izchil tarbiya jarayonida shakllantirilib boriladi. ―Ma’naviyat haqida gap ketar ekan, - deya ta’kidlaydi Birinchi Prezident, - men avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg`otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman. Mana shu poklaydigan,

yuksaltiradigan va uyg`otadigan ―botiniy kuch nima? U inson ongi va qalbidagi yaxshilik va imkoniyat tuyg`ularidir. Islom Karimov taqdim qilgan rahbar shaxs ma’naviyatini tashkil qiluvchi fazilatlar bir insoniy hislat - Adolatning shakllanishiga olib keladi. Islom Karimov bu hislatni keng talqin qiladi. Jumladan, u rahbar adolati haqida shunday deydi: ―Rahbar adolati, elu yurtga yetakchilik qilishdek og`ir mas’uliyatni bo`yniga olgan odamning adolati bugungi kunda beqiyos ahamiyatga ega. Avvallari ham ko`p bor aytgan bir fikrimni yana takrorlamoqchiman: xalq ochlikka, hamma narsaga chidashi mumkin, ammo adolatsizlikka chiday olmaydi. Odil hukmdor, adolatli rahbar g`oyasi Forobiydan Alisher Navoiygacha yana boshqa ko`p-ko`p mutafakkirlarimizning ulug` ma’naviy ideali bo`lib kelgan. Shu ma’noda rahbar ma’naviyatini tashkil qiluvchi fazilatlar Adolat hislatini shakllantirishi lozim. Rahbar shaxs ma’naviyatini tashkil qiluvchi bu fazilatlardan tashqari yana insonga xos illatlar ham bor. Ular rahbar shaxs ma’naviyatini shakllantirishga to`siq bo`lmoqda. Misol uchun, professor E.G`oziyev ana shunday illatlardan quyidagi o`n beshtasini ko`rsatib o`tadi: 1. O`zini-o`zi boshqara olmaslik. 2. Shaxsiy qadriyatlardan putur ketishi. 3. Shaxsiy maqsadning noaniqligi. 4. O`zini-o`zi kamol toptirishning izdan chiqqanligi. 5. Muammolarni hal qilish malakalarining yetishmasligi. 6. Ijodiy yondashuvda nuqsonlarning mavjudligi. 7. Odamlarga ta’sir o`tkaza olmaslik. 8. Boshqaruv faoliyati xususiyatlarini yetarli darajada tushunmaslik. 9. Rahbarlik qilish malakalarining zaifligi. 10. Boshqalarni o`qitish, ularga saboq berish, o`rgatish uquvining yo`qligi. 11. Mehnat jamoasini jipslashtirish qobiliyatining pastligi. 12. Yangiliklar bilan o`zgalar e’tiborini jalb qilishga uquvsizlik. 13. Odamlar bilan muomala qilish madaniyatining yo`qligi. 14. Aql va farosat bobida sustkashlik.

15. Ishbilarmonlik qobiliyatining kuchsizligi. Mamlakatimiz o`z taraqqiyoti yo`lida yangi ufqlar va maqsadlarga intilayotgan, jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar yangi bosqichga ko`tarilayotgan bir paytda, eng avvalo, rahbarlarning o`z vazifasini halol va malakali bajarishga, qolaversa, fidoyiligiga ko`p narsa bog`liq ekanligini ta’kidlab o`tmoqchimiz. Rahbar kadr, davlat xizmatchisining shaxsiy sifatlari, fazilatlari makon va zamonda shakllanadi. Hozirgi yangi, o`tish davrida ilgari rahbar kadrlarda bo`lmagan istiqlol davriga xos fazilatlarni tez shakllantirish uchun ajoyib imkoniyatlar mavjud. O`zgarayotgan ijtimoiy muhit, ish uslubi, rahbarlik tarzi, talablari yangi tipdagi davlat mulozimlari, rahbar kadrlarni tarbiyalash uchun zarur bo`lgan obyektiv shart-sharoitni yaratdi. Galdagi vazifa davlat xizmatchilariga qo`yilayotgan yangi talablarni, ular uchun zarur bo`lgan fazilatlarni ilmiy asoslab, tahlil etib, umumlashtirib, ma’naviy- ma’rifiy tarbiya, amaliy tajriba yordamida maxsus shakllantirishdir. Ana shunda davlat xizmatchilari tafakkuridagi yangilanish ular orqali xalqqa, demakki, har bir o`zbekistonlikka yetib boradi. Jamiyat tafakkuri tezroq yangilanadi, millat bir jonu bir tan bo`lib, islohotlarni tezlashtiradi. Davlat xizmatchilari tafakkurini yangilash ikki tomonlama jarayondir. U, bir tomondan, yangi, zamonaviy davlat xizmatchilariga xos fazilatlarni maxsus, ilmiy asosda shakllantira borishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, hamon ba’zan o`z ta’sirini ko`rsatayotgan, sobiq sho`ro kadrlar siyosatida ―sinalgan korporativ-byurokratik psihologiyani siqib chiqarish talab qilinadi. Bu ikki jarayonni parallel olib borish zarur. Aks holda, yangi, sog`lom tafakkur eski, ―sinalgan tafakkurga ―urilib, chekinishi mumkin. Masalan, davlat manfaatini o`z manfaatidek ko`rish - davlat xizmatchisi faoliyatining yetakchi tamoyili ekanligi e’tirof etilsa-yu, boshqaruvda uchrab turgan korrupsiya, poraxo`rlik, ma’muriy buyruqbozlik, mahalliychilikka qarshi kurashilmasa, ana shunday holat ro`y berishi mumkin. Ma’lumki, shaxsiy manfaatlar, nafs ustuvorligiga qurilgan birlashuv, uyushish kuchli bo`ladi. Chunki shaxsiy manfaat ustuvorligi davlat organlariga suqilib kirib olgan xudbin, yulg`ich, ustamon, laganbardor, iqtidorsiz shaxslarni birlashtiradi. Sobiq sho`ro tizimida bu birlikning

tamoyili – shaxsiy tarzida namoyon bo`lib keldi. Shaxs - davlatdan, davlat - shaxsdan, shaxs - o`z mehnati mevalaridan uzoqlashdi, begonalashdi. Shu sababli murosasiz tanqid ostiga olingan shaxsiy, guruhiy, mahalliy, qon-qarindoshchilik manfaatlarini davlat manfaatidan ustun qo`yish kabi sobiq sho`ro tizimida qolgan zararli meros ba’zi hollarda hamon o`zini eslatib turibdi. Shaxsiy manfaatdorlik tamoyili asosiga qurilgan bu hodisalar o`ta yashovchan. Masalan, eski sho`ro davridagi ―qo`shib yozish xodisasini olaylik. Qo`shib yozish uni yozuvchilarga nafaqat jinoiy daromad, balki mukofot, soxta obro` ham keltirar edi. Boshqaruv organlari nazoratining sustligi ma’muriy byurokratiya, rasmiyatchilik, odamlarning tashvish-muammolariga befarqlik, poraxo`rlikning ―gullab-yashnashiga sharoit yaratar edi. Bundan na davlat, na millat yutar, balki shaxsiy manfaatdorlik asosida uyushgan guruhlar tantana qilar edi. Demokratik boshqaruv tamoyillari rahbar shaxslardan ma’naviyatli bo`lishni taqozo etadi. Bu masala Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov asarlarida yetarli darajada yoritib berilgan. Shunday qilib, Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan rahbar shaxs ma’naviyati konsepsiyasi quyidagi xarakterli xususiyatlarga ega: Birinchi. Rahbar shaxs shunchaki boshqaruvchi emas, balki u tom ma’nodagi yetakchi va o`zgalar uchun ibrat namunasidir. Bu yetakchilik va ibratlilik ishda, axloqda va faoliyatda bo`ladi. Ikkinchi. O`zbekiston boshqaruv ilmida rahbar shaxsning ma’naviyatli bo`lish g`oyasi muhim o`rin tutadi. Bu g`oya ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruv tizimidan demokratik boshqaruv tizimiga o`tish asoslaridan biri bo`lib xizmat qiladi. Uchinchi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqarilgan rahbar shaxs ma’naviyatini Iste’dod, Izlanish, Zamonaviy bilimdonlik, Vatanparvarlik, Yurtga sadoqat, Fidoyilik, Professionalizm, Mustaqil dunyoqarash, Iymon-e’tiqodlilik va Insoniylik fazilatlari tashkil qiladi. To`rtinchi. Rahbar shaxs ma’naviyati konsepsiyasi xalqimizning milliy mentaliteti va dunyoviy mezonlar bilan uyg`un bo`lib, u ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan asoslangandir.

Beshinchi. O`zbekistonda rahbar shaxs ma’naviyatining shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va siyosiy asoslari shakllantirilgan. U davlat kafolatiga olingan. Oltinchi. Ma’naviyat masalalariga MDH davlatlari ichida birinchi bo`lib O`zbekistonda alohida e’tibor qaratildi va shu asosda rahbar shaxs ma’naviyati konsepsiyasi shakllantirildi. Rahbar shaxs ma’naviyati boshqaruv ilmida: - muammoni hal etishda shaxs omiliga tayanish; - shaxs imkoniyatlarini maqsadli yo`naltirish; - shaxs imkoniyatlaridan foydalanish bilan ahamiyatlidir . Bu masala fundamental ravishda tadqiq etilishi va hayotda keng tatbiq etilishi kerak. Shundagina rahbar shaxs ma’naviyatiga doir yaxlit konsepsiya o`z samarasini beradi va mustaqil O`zbekistonda olib borilayotgan tub islohotlar jarayonida hamon uchrayotgan to`siq va kamchiliklar bartaraf etilib, ko`zlangan ulug` maqsadlarga og`ishmay va tez sur’atlar bilan yetishish mumkin bo`ladi. O`z–o`zini boshqarish san’atida mimika va xatti–harakatning o`rni beqiyos . Mimika Inson yuzini qalb ko`zgusi deb atash mumkin. Mimika, ya’ni yuz mushaklarining harakati kishining ichki ruhiy holatini aks ettirib, u qanday hislarni boshidan kechirayotgani haqida to`g`ri axborot beradi . Mimik ifoda 70% dan ko`proq axborotni tashiydi. Boshqacha aytganda, inson ko`zlari, ko`z qarashi, yuzi aytilgan so`zlardan ko`ra ancha ko`p ma’lumotni berishi mumkin. Zehni o`tkir, hushyor tinglovchi notiqning yuziga qarab, uning o`z so`zlariga, atrofidagi odamlarga munosabatini his etadi. Kimdir xonaga do`stona ochiq yuz bilan, kimdir o`zgacha qiyofada qadam qo`yadi. Hali ma’ruza (suhbat) boshlanmasdan turib, ana shu uchrashgan odamlarning yuz ifodasi muayyan muhitni shakllantirib bo`ladi. Auditoriya, avvalo, notiqning mimikasiga e’tibor qaratadi. ―Ko`ziga qarab gapirish iborasi behuda emas. Suhbatdoshning asl niyati, so`zlarining to`g`ri-noto`g`riligini bilish uchun ―ko`zimga qarab gapir deymiz, odatda. Mutaxassislar fikricha agar odamning muloqot paytida suhbatdoshining ko`ziga qarab

gapirgan vaqti jami suhbatga ketgan vaqtning uchdan bir qismidan kamrog`i tashkil etsa, demak, u yo axborotni yashiryapti yoki yolg`on gapiryapti . Ko`z qarash orqali biz nafaqat axborot uzatamiz, balki axborotni qabul ham qilamiz. Notiq ko`zlari orqali auditoriyaga (suhbatdoshga) bo`lgan hurmatini, tinglovchi(lar) bilan xayrixohligini ifodalovchi signallarni uzatadi. Shu bilan birga, bunday ko`z qarash notiqning o`ziga ishonishidan, o`zining haq ekanligini anglashidan dalolat beradi. Ko`zlari to`xtovsiz harakatda bo`lgan, bir shipga, bir yerga, bir bo`shliqqa ko`z-qarashini yo`naltirgan notiq tinglovchilarda qarama-qarshi tuyg`ularni uyg`otadi. Masalan, ular notiqni manman, o`ziga ishonmagan, qo`rqayotgan, nosamimiy, ma’ruza (suhbat)ga tayyor emas degan xulosaga kelishlari mumkin. Nutq so`zlash jarayonida qisqa muddatgagina va albatta bunga zarurat tug`ilganda, masalan, biron muhim narsani eslamoqchi bo`lganda yoki jumbushga kelgan hislarini bosib olish uchun va sh.k. holatlarda ko`zlarini tinglovchilardan olib qochish mumkin. Aslini olganda, ruhshunos olimlarning tadqiqotlariga ko`ra inson ko`zlarining bunday sharoitdagi harakati ongsiz ravishda sodir bo`ladi. Inson ko`z-qarashini deyarli mashq orqali boshqara olmaydi va shuning uchun ham boshqa a’zolarga nisbatan suhbatdoshning ruhiy-hissiy holatini ko`pincha aniq aks ettiradi. Kishi so`zlar bilan istagan holatini (qayg`usini, dardini, xursandchiligini, g`azabini) ifodalashi mumkin, biroq uni ko`z- qarashida ko`rsatmaslik uchun yo butun irodasini ishga solishi, yoki maxsus va uzoq mashq qilishi kerak bo`ladi. Kishi yoddan ko`tarilgan biron narsani eslashga harakat qilganida ko`zlari bexos yuqoriga yo`naladi, hissiyotga berilganda yoki o`z-o`zi bilan xayolan gaplashayotganda ko`pincha pastga qaraydi va h.k. Bunday paytda bir daqiqaga auditoriya (suhbatdosh) bilan so`z aloqasini uzish mumkin, biroq darhol bunday aloqani tiklash kerak. Chunki tinglovchi(lar) ko`z muloqotidagi me’yoridan ortiq uzilishga darhol munosabat bildiradi. Muloqot paytida ko`zlarning ahamiyati yana shunda ko`rinadiki, inson qabul qiladigan axborotning 87% i ko`z analizatori orqali o`tadi, 9% i eshitish analizatori, qolgan 4% i esa miyaga boshqa sezgi organlari orqali o`tadi. Shuning uchun ruhshunos olimlar suhbatdosh (tinglovchi)da ishonch va yaxshi munosabat uyg`otish uchun muloqot paytida 70% dan kam bo`lmagan vaqt davomida uning ko`zlariga qarab turishni maslahat beradilar. Albatta, bunda ham vaziyatni hisobga olmoq kerak. Xususan, ko`z-qarash davomiyligining milliy

xususiyatlari ham bor. Masalan, yevropaliklar, odatda uzoq vaqt suhbatdoshining ko`ziga qarasa, yaponlar o`z nazarlarini ko`proq bo`yinga qaratadilar, bizda esa ayrim holatlarda ko`zga (avvalo, kattalarning va lavozimi yuqori kishilarning ko`ziga) tik qarash odobsizlik belgisi sifatida talqin etiladi. Auditoriya katta bo`lsa, hammaga barobar qarash qiyin-ku, degan savol tug`iladi. Ammo notiq bunga erishmog`i kerak. Buning uchun navbatma-navbat barcha tinglovchilar bilan muloqot qilish yoki alohida guruh tomonga qarab gapirish mumkin. Har holda notiq tinglovchilar tomon qarab gapirmog`i shart, shunda tinglovchilarda notiq ularning barchasini ko`rib turganidek taassurot paydo bo`ladi. Ko`z bilan bir qatorda, yuzning boshqa qismlari - peshana, og`iz, lablar, burun, dahan ham inson his-tuyg`ularini: qayg`u, g`azab, xursandchilik, hayrat, qo`rquv, baxt, qiziqish, munislik va shu kabilarni aks ettiradi. Ayniqsa, qosh va lablar odamning haqiqiy tuyg`ularini anglashda qo`l keladi . Xatti-harakat va imo-ishoralar Muloqot jarayonida inson xatti-harakatlari va imo-ishoralarining ―lug`ati ancha keng bo`lib, ular ham juda ko`p axborotni uzatishi mumkin. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, o`z hislarini namoyish etmoqchi bo`lgan odamlar harakat va imo-ishoralarga murojaat etadilar. Ularni tushunish muloqot paytida odamlarga to`g`ri baho berish hamda vaziyatga muvofiq so`z ishlatish va harakat qilish imkoniyatini oshiradi. Muloqot jarayonida quyidagi harakatlar tez-tez qo`llaniladi: 3) 1) baholash harakatlari (kishi olingan axborotni baholayapti, tushunishga harakat qilayapti, (dahanini silab qo`yish; ko`rsatkich barmog`ini yuziga qo`yib turish, o`rnidan turish va yurish va h.k.); 4) 2) o`ziga ishonchni bildiruvchi harakatlar (barmoqlarni gumbaz shaklida bog`lash: o`rindiqda chayqalib o`tirish; qo`llarini orqaga olish, kaftlarini bir-biriga ishqalash va h.k.); 5) asabiylashish va o`ziga ishonmaslikni bildiruvchi harakatlar (qo`l barmoqlarini tugun qilib tutish, kaftini chimchilab-chimchilab qo`yish, barmoqlar bilan stolni taqillatib turish, qo`llarni musht qilib siqib-siqib qo`yish va h.k.); 6) inkorni bildiruvchi harakatlar (gavdani orqaga tashlab o`tirish, burunning uchini silab-silab qo`yish, qo`llarni ko`krak qismida chirmashtirib turish, miyig`ida

kulib turish va h.k.); 7) xayrixohlikni bildiruvchi harakatlar (kaftini ko`ksiga qo`yish, suhbatdoshga qo`lini tekizib qo`yish va h.k.); 8) ustunlikni namoyish etuvchi harakatlar (boshmaldoqni ko`rsatish, namoyish etish bilan bog`liq harakatlar, qo`lni keskin siltab-siltab qo`yish va h.k.); 9) nosamimiylikni ifodalovchi harakatlar (og`izni to`sishga qaratilgan harakatlar yoki buning yashirinroq shakli bo`lgan burunga qo`l tekizib qo`yish, nazarni olib qochish, gavdani suhbatdoshdan chetga burish, ko`zlarning olazarak bo`lishi va h.k.) Ammo kishi (suhbatdosh) xatti-harakatlarini baholashda va o`z xatti-harakatlarini boshqarishda ayrim istisnolar ham mavjud. Jumladan, kaftlarni bir-biriga ishqalash g`alaba taraddudini bildiradi, biroq ayrim hollarda bu harakat siz bilan muloqotda bo`lgan odamni hushyor torttirishi, shubhaga borishiga sababchi bo`lishi mumkin (masalan, rahbar oldidagi bunday harakat odobsizlik sifatida qabul qilinishi yoki xodim o`z rahbarining bunday harakatini ―hap senimi, ―taqdiring mening qo`limda, ―bir ko`rsatib qo`yay degan ma’noda anglashi mumkin). Qo`llarni minora qilib juftlash o`ziga ishonchdan dalolat beradi. Bunda bosh orqaga tashlanib, dahan oldinga chiqarilsa, subordinatsiyani bildirish harakatini anglatadi. Lekin muayyan vaziyatlarda bunday harakat manmanlik, o`zidan o`ta mamnunlik deb tushinilishi mumkin. Nutqning ohangi bo`lgani kabi, tana ―tilining ham ohangi mavjud va unga qarab ma’nosi turlanishi, o`zgarishi mumkin. Mumtoz she’riyatimizdagi bir baytni yodga olish o`rinli bo`ladi. Oshiq sevgilisiga murojaat etadi. ―Dedi: qo`yay oyog`ing tuprog`ig`a bosh, Dedim: qo`y. Bunda yor qanday ohangda aytganiga qarab, ―qo`y so`zi ―kerak emas yoki ―boshingni eg ma’nosini beradi. Shunga o`xshash, masalan, kifti pastga qaragan holda qo`lni egish, bukish suhbatdoshni mensimaslik, nazar-pisand qilmaslik ma’nosini beradi, ammo vaziyatga qarab hamda mazkur harakat unga ―ohang beruvchi bosh-qa harakatlar bilan uyg`unlashganda diqqat qilishga da’vat, aytilgan fikrga aniqlik kiritish, shoshmaslikka chaqirish, jirkanish kabi ba’zan mutlaqo bir-biriga zid ma’nolarni anglatishi mumkin. Muloqotga kirishgan odamlarning xatti-harakatlari, ―tana tili haqida gap borganda, notiq uning yana bir xususiyatini bilmog`i kerak. Inson o`z his-tuyg`ularini muayyan

harakatlar (belgi-ishoralar) orqali bildiradi. Ammo his-tuyg`u bilan uni ifodalovchi harakat- belgi o`rtasida teskari aloqa ham mavjud. YA’ni kishi bunday harakatlarni qilish imkoniyatidan mahrum etilsa, uning ruhiy holatida ham o`zgarish sodir bo`ladi. Boshqa so`zlar bilan aytganda, nafaqat harakat inson ruhiy holatining natijasi sifatida namoyon bo`ladi, balki ruhiy holat ham harakatning natijasi o`laroq shakllanishi mumkin. Bu borada masalan, shunday tavsiyani berish mumkin: bahs, suhbat yoki muzokara olib borilayotgan paytda suhbatdoshni sizga salbiy munobat belgisi bo`lgan bir-biriga chirmashgan barmoqlarini yozish va kaftlarini ochishga majbur qilish kerak. Buning uchun, aytaylik, unga choy uzatish, qo`llariga biron narsani tutqazish mumkin. Yana bir misol: Ma’lumki, ko`ksida chirmashgan qo`llar o`ziga xos himoyalanish harakatini ifodalaydi. Agar tinglovchi (suhbatdosh) qo`llarini ana shunday tutgan bo`lsa, u yo asabiylashayapti, yo xavf sezayapti yoki gapirayotgan odamga nisbatan unda salbiy munosabat shakllangan. Qanday bo`lmasin, bunday holatda odam tinglayotgan axborotning nisbatan kam qismini o`zlashtiradi. Bu borada mutaxassislar o`tkazgan qiziqarli tajriba natijalari diqqatga sazovor. Tajriba jarayonida talabalarga avval muayyan hajmdagi matnni qo`llarini ko`kragida jipslashtirgan holda tinglashni, so`ng esa matnda bo`lgan va xotiralarida qolgan so`zlarni yozib chiqishni so`rashgan. Undan keyin xuddi shunday hajmdagi boshqa matnni ularga o`qib berishgan. Biroq bunda talabalar qo`llarini erkin pastga tushirgan holda o`tirishgan. Ikkinchi matndagi yodda qolgan so`zlarni yozishganda, ular 38% ga ko`proq chiqqan. Shuning uchun notiq tinglovchilarni uning salbiy munosabatidan dalolat beruvchi xatti-harakat va holatlaridan iloji boricha holi etishi kerak. Buning uchun, masalan, ulardan qo`llarini erkin stolga qo`yish, tanani biroz oldinga engashtirishni so`rash, o`rtaga savol tashlash mumkin. Xullas, notiq (qisman bo`lsa ham) maqsadga erishish, o`z fikrlarini tinglovchilarga yetkazish, ularni hamfikr qilish uchun auditoriyani salbiy munosabat alomatlaridan xalos etib, iliq, samimiy muhitni shakllantirishga harakat qilishi kerak . Axloqiylik kishilar jismoniy va ruhiy to`laqonligining muhim subyektiv omili hisoblanadi. Jamoa faoliyatining natijasi faqat rahbarning axloqiy sifatlarigagina emas, balki ayrim shaxsning va umumiy jamoaning axloqiy sog`lomligiga ham bog`liq. Demak shaxsning axloqiy sifatlariga quyidagilar kiradi : - axloqiy his-tuyg`ular, bular hayratlanish, g`urur, shuhratparastlik va nafratlanish kabi

subyektiv kechinmalarda ifoda topadi. - hulqiy nuqtai nazardan, shaxsning axloqiy tutgan yo`li, uning did-farosati va yashashdan maqsadi yo`nalishi bilan belgilanadi, vijdon va burch ularning asosi hisoblanadi. - axloqiy odatlar - o`zini tuta bilish xulq-atvor qoidalari . Yuqorida keltirilgan jihatlarni bilish rahbarga iqtisodiy va ijtimoiy qimmatga ega bo`lgan shaxsiy tarkib axloqiy sog`lom monitoringini o`tkazishga imkon beradi. Kishilar jamoasini axloqan sog`lom jamoaga aylantirish rahbarning muhim boshqaruv maqsadi hisoblanadi. Bunda rahbar va qo`l ostidagilar bir - birlari bilan kelishib ishlaydilar. Jamoa axloqiy sog`lom muhitining asosiy ko`rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: - jamoa a’zolarining axloqiy qadriyatlarining umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishi. Kishilar o`z mehnat faoliyatining faqat iqtisodiy mohiyati va texnologik zaruratinigina tushunib qolmay, balki umuminsoniy hissiyotlar, kayfiyat va e’tiqodlar mezoniga muvofiq ma’naviy ehtiyojlarni ham his etmoqlari lozim; - o`z zimmasidagi vazifani bajarish uchun xodimlarning o`z ishiga mas’uliyat bilan yondashishi. Rahbar bergan topshiriqni har bir xodim o`z zimmasiga olishi va mas’uliyat his etishi muhimdir. - ongli mehnat intizomi. Xizmat vazifasining qat’i taqsimlanishi va aniq bajarilishiga, har bir xodim jamoaning iqtisodiy manfaatini yaxshi anglashiga asoslanadi. - xizmat bo`yicha munosabatning ma’naviy qoniqtiruvchanligi. Jamoa a’zolari o`rtasidagi rasmiy va norasmiy munosabatlarga asoslanadi . Rahbar qanchalik axloqiy sog`lom mehnat jamoasini tuzishga muvaffaq bo`lsa, jamoaning faoliyati natijasi shunchalik yaxshi bo`ladi. Bunday jamoa tuzish murakkab boshqaruv muammosi hisoblanadi. Uni samarali hal etish uchun xodimlarni axloqiy jihatdan o`rganib chiqish zaruratini tug`iladi. Zararli odatlarga moyil, xizmat mavqeidan qanoatlanmaydigan, irodasiz, axloqsiz, subutsiz, ijtimoiy hasadga moyil insonlar bilan xayrlashish lozim bo`ladi.

Xodimlarning ma’naviy yuksakligi zamonaviy rahbar boshqaruv faoliyatining muhim sifat ko`rsatkichi hisoblanadi. Bunga erishish uchun boshqaruv odobi - ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning barcha ishtirokchilari xulq–atvori tamoyillari va me’yorlari yaratilgan. Jamoa faoliyatining natijasi rahbarning sifatlarigagina bog`liq emas, balki har bir shaxs va umumjamoa axloqiy sog`lomligiga ham bog`liq. O`z jamoasini axloqiy sog`lom jamoaga aylantirish rahbarning muhim boshqaruv maqsadi hisoblanadi.

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

O'xshashlar

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati

Shaxs, davlat, davlat xizmatchisi tushunchalarining axloqiy mohiyati

Adolatparvarlik mezonlari

Sharq ijtimoiy tafakkur tarixida boshqaruv xodimi va davlat xizmatchisi ma’naviyatining axloqiy mazmuni

Ijtimoiy pedagogika mezonlari va tamoyillari